“Mwasonosono apa nkhanjira mu sitoro yinyake kuti nkhawonemo waka. Kweni pakufuma mu sitoro iyi, nkhaŵa kuti nagura chinthu chinyake chakudura chomene kwambura kupanga bajeti!”—Colin.

 Colin wakuzomerezga kuti wali na suzgo la kusakaza ndalama. Kasi nawe uli na suzgo lakuyana waka? Usange ni nthena, nkhani iyi yingakovwira.

•  Chifukwa wuli ukwenera kupwelelera ndalama?

•  Kasi ungachita wuli?

•  Ivyo ŵanyako ŵakuyowoya

 Utesi: Ukufwatuka yayi usange nyengo zose ukwendera waka bajeti.

 Unenesko: Ukuŵa wakufwatuka chomene para ukupwelelera makora ndalama mwakugura vinthu ivyo vili pa bajeti pera. Buku linyake likuti: “Para ukusunga makora ndalama, vikovwirenge kuŵa na ndalama zakukwana zakugulira vinthu ivyo ukukhumbikwira nadi sono kweniso munthazi.”—I’m Broke! The Money Handbook.

 Manya kuti: Para ukupwelelera ndalama . . .

•   Uŵenge na ndalama zakukwana zakuchitira ivyo ukukhumba. Msungwana munyake zina lake Inez wakati: “Zuŵa linyake nkhukhumba kuzakaluta ku South America. Para nkhusunga ndalama vikunovwira kuti nileke kuluwa ivyo nkhukhumba kuzakachita.”

•   Uŵenge na ngongoli zichoko (panji kuŵavyirathu). Baibolo likuti: “Uyo wakongora ni muzga wa uyo wamukongozga.” (Zintharika 22:7) Mwanakazi munyake zina lake Anna wakazomerezga fundo iyi. Iyo wakati: “Ngongoli zikutambuzga chomene. Kweni para ulije ngongoli vikovwira kufiska makora ivyo ukukhumba.”

•   Vikulongora kuti ndiwe mulara. Ŵanthu awo ŵakupwelelera ndalama apo ŵachali ŵachoko, ŵakuchitaso nazo mwamahara para ŵakura. Msungwana munyake zina lake Jean, wakati: “Ntchiwemi kusambira kupwelelera ndalama sono, chifukwa vizamunovwira para namba kukhala panekha. Nkhuyezga kupwelelera ndalama sono kuti kunthazi nizakaleke kusuzgika.”

 Fundo yakuzirwa: Buku linyake likuti:“Kuti uzakaleke kusuzgika kupwelelera ndalama kunthazi para wamba kukhala pawekha, ukwenera kwambapo sono. Para wasambira kupwelelera ndalama sono, vizamukovwira umoyo wako wose.”—The Complete Guide to Personal Finance: For Teenagers and College Students.

 Manya ivyo vikukusuzga. Usange nyengo zose ndalama zikukumalira munthowa, manya ivyo vikukulyera ndalama. Ŵanyake suzgo lawo ndakuti ŵakutemwa kugura vinthu pa Intaneti. Apo ŵanyake, ŵakugura waka vinthu m’paka ŵamalirethu tundalama tose!

 “Tunthu tuchokotuchoko uto tikugura ndito tukutimalira chomene ndalama. Para mwahuno nagurako kachawanangwa, machero mbwee kakapu ka khofi, panji kanthu kanyake mu gulosale, paumaliro wa mwezi nkhuchulukira waka kuti 100 dola yaluta!”—Hailey.

 Upangenge bajeti. Baibolo likuti: “Maghanoghano gha munthu wachitatata ghakovwira kuti vinthu vyende makora.” (Zintharika 21:5) Para ukupanga bajeti, vingakovwira kuti ugulenge vinthu vyakuyana na ndalama izo ukusanga.

 “Usange nyengo zose ndalama zako zikupeleŵera, fufuza ivyo vikukulyera ndalama ndipo leka kugura vinthu vyambura ntchito. Chepeska vyakugura m’paka viyane na ndalama izo ukusanga.”—Danielle.

 Manya umo ukugwiliskira ntchito ndalama. Pali vinandi ivyo vingakovwira kumanya umo ungagwiliskira makora ntchito ndalama zako. Ŵachinyamata ŵanyake ŵawona kuti nthowa izo zili musi umu ni zakovwira:

•  “Nyengo zose para nasanga ndalama, nkhukasunga ku banki. Ivi vikunovwira kuti nileke kusakaza ndalama.”—David.

•  “Para nkhuluta ku sitoro, nkhunyamura ndalama zakuyana na ivyo namugura pera. Ivi vikunovwira kuti nileke kugura vinthu kwambura kunozgekera.”—Ellen.

•  “Pambere nindagure chinthu, nkhulindilira na kughanaghanirapo dankha. Ivi vikunovwira kuti niwone usange chinthu icho ntchakukhumbikwa nadi panji yayi.”—Jesiah.

•  “Nkhulutako ku vyakusanguluska vyose yayi! Nakuti palije suzgo kuphalira ŵanyako kuti ukhalenge usange ukuwona kuti ungakwaniska yayi.”—Jennifer.

 Fundo yakuzirwa: Kupwelelera ndalama ni nkhani ya maseŵera cha. Ndivyoso Colin, uyo tamuzunura kukwambilira kwa nkhani iyi, wakayowoya. Iyo wakati: “Zuŵa linyake nizamuŵa mutu wa banja, ntheura sono nkhwenera chara nkhukhalira waka kusakaza ndalama! Usange sono, apo nichali nekha, nkhutondeka kupwelelera ndalama, mbwee para nazakatora vizamunisuzga chomene.”