Uku wachali muchoko, mwana winu wangamba kuwona kuti ŵanthu ŵanyake ŵakuchita vinthu mwakupambana na ŵanji chifukwa cha kupambana mitundu panji vyaru. Kasi mungachita wuli kuti movwire mwana winu kuti waleke kukhwaskika na nkhani ya kusankhana mitundu? Kasi mungachita wuli usange mwana winu ndiyo ŵamuchitira vinthu viheni chifukwa cha mtundu wake?

Mu nkhani iyi

•  Umo mungadumbiskirana na ŵana ŵinu nkhani ya kupambana mitundu

•  Umo mungalongosolera ŵana ŵinu nkhani ya kusankhana mitundu

•  Umo imwe mungaŵira chiyelezgero chiwemi

•  Usange mwana winu ŵamuchitira sankho chifukwa cha mtundu wake

 Ivyo mungalongosora. Pa charu chose pali mitundu yakupambanapambana ya ŵanthu kweniso mitheto yakupambanapambana. Ivi vikupangiska ŵanthu ŵanyake kuchitira ŵanyawo vinthu viheni chifukwa waka cha umo ŵakuwonekera panji umo ŵakuchitira vinthu.

 Ndipouli, Baibolo likusambizga kuti tose tili kufuma ku munthu yumoza. Mu kayowoyero kanyake tingati tose tili paubali.

 “Tikawona kuti para ŵana ŵithu ŵakuchezga na ŵanthu ŵa mitundu yinyake ŵakajiwoneranga ŵekha kuti waliyose ŵakwenera kumutemwa na kumupa ntchindi.”—Karen.

 Mulimose umo vingaŵira, mwana winu wazamupulika nkhani zakukhwaskana na kutinkhana panji milandu yakukhwaskana na kusankhana mitundu. Kasi mungalongosora wuli ivyo vikuchitika? Kanandi vikuthemba pa msinkhu wa mwana winu.

•   Ŵana awo ŵandambe sukulu. Mu magazini yakuchemeka Parents, Dr. Allison Briscoe-Smith, wakati: “Ŵana ŵachoko ŵakukaŵa yayi kumanya usange munthu wachita makora panji yayi. Ntheura ivi vingamupani mwaŵi wakuti mudumbiskane nawo nkhani yakukhwaskana na vinthu vyambura urunji.”

•   Ŵana ŵalarako. Ŵana ŵa vyaka vya pakati pa 6 na 12 ŵakutemwa kuti ŵamanyenge vinthu, ndipo nyengo zinyake ŵakufumba mafumbo ghanonono. Mukwenera kuyezgeska kuzgora mafumbo agha. Dumbiskanani na ŵana ŵinu vyakukhwaskana na ivyo ŵakuwona ku sukulu panji pa intaneti, ndipo mukwenera kusangirapo mwaŵi wakuŵaphalira kuti kusankhana mitundu nkhuheni.

•   Ŵachinyamata. Uwukirano yikuŵa nyengo yakuti munthu wangapulikiska vinthu ivyo vikuwoneka kuti ni vyakusuzga. Ntheura para mwana winu wafika pa msinkhu wa uchinyamata, ni nyengo yiwemi chomene yakuti mudumbiskane nayo vyakukhwaskana na malipoti gha nkhani za kusankhana mitundu.

 “Tikudumbiskana na ŵana ŵithu nkhani zakukhwaskana na kusankhana mitundu chifukwa tikumanya kuti mulimose umo vingaŵira, yizamuŵapo nyengo yinyake ŵazamukumana nalo suzgo ili, vilije kanthu kuti kwali ŵakukhala nkhu. Usange ise tindaŵaphalire kunyumba, mbwenu ntchipusu kuti ŵakatolere kaghanaghaniro ka ŵanthu awo ŵali na sankho. Ŵanthu ŵangaŵapusika ŵana ŵithu kuti ivyo ŵakuŵaphalira ndivyo mbunenesko.”—Tanya.

 Ŵana ŵakutemwa chomene kutolera ivyo ŵakuwona, ntheura ntchakuzirwa chomene kuti mwaŵapapi muŵenge maso na ivyo mukuyowoya na kuchita. Mwachiyelezgero:

•   Kasi mukutemwa kuyowoya milangwe yabweka yakukhwaskana na ŵanthu ŵa mtundu unyake panji kuŵayowoyera msinjiro? Wupu wa American Academy of Child and Adolescent Psychiatry ukati: “Ŵana ŵakuwona na kupulika ivyo mukuyowoya na kuchita ndipo kanandi ŵakutemwa kutolera nkharo yinu.”

•   Kasi mukutemwa kuchezga na ŵanthu ŵakufuma mu vigaŵa vinyake? Dokotala munyake wa ŵana zina lake Alanna Nzoma wakati: “Para mukukhumba kuti ŵana ŵinu . . . ŵaŵe paubwezi uwemi na ŵanthu ŵakufuma ku vigaŵa vyakupambanapambana, ŵakwenera kuwona dankha kuti imwe ndivyo mukuchita.”

 “Kwa vyaka vinandi, mbumba yithu yikutemwa kupokelera ŵalendo ŵakufuma ku vigaŵa vyakupambanapambana pa charu chose. Tikumanya chakurya icho ŵakutemwa na sumu za kukwawo ndipo m’paka nase tikuvwaranga ivyo ŵanthu aŵa ŵakuvwara ku kwawo. Ŵana ŵithu tikaŵaphaliranga vyakukhwaskana na ŵanthu, mitundu yawo yayi. Nakuti tikageganga kutemwa kuyowoya waka vya mitheto yithu.”—Katarina.

 Nanga vingaŵa kuti ŵanthu ŵakutemwa kuyowoya vya kuleka kuchita sankho, kweni unenesko ngwakuti sankho lili palipose waka mu charu ichi. Ivi vikung’anamura kuti nyengo zinyake mwana winu nayo ŵangamuchitira sankho, chomene para ŵakumuwona kuti wali mu gulu la ŵanthu awo mbapasi. Usange ivi vyachitika . . .

 Manyani dankha nkhani yose. Kasi munthu uyo wanguchitira dala panji wanguyowoya waka kwambura kughanaghanirapo? (Yakobe 3:2) Kasi mphakuti muchite kudumbiskana nayo munthu uyo wachita ivyo, panji ni vyakuti mungasulako waka?

 Ntchakuzirwa chomene kuchita mwamahara. Baibolo likutiphalira ulongozgi wavinjeru wakuti: “Ungakwiyanga luŵiro chara.” (Mupharazgi 7:9) Nangauli nkhani ya sankho tikwenera kuyiwona mwakupepuka yayi, kweni vikung’anamura kuti para munthu watinena waka panji kutichitira mwambura urunji ndikuti wakutitinkha chifukwa cha mtundu withu yayi.

 Unenesko ngwakuti vinthu vingayana yayi, ntheura manyani dankha ivyo vikachitika pambere mundasankhe chakuchita.

 Para mwamanya nkhani yose, jifumbani kuti:

•   ‘Kasi mwana wane vingamovwira usange wakuwona nga kuti munthu waliyose wali na sankho ndipo palipose apo munthu wamunena ndikuti wakumuchitira sankho chifukwa cha mtundu wake?’

•   ‘Kasi mwana wane wangawovwirika para wangalondezga ulongozgi wa mu Baibolo wakuti: “Ungaŵikanga mtima yayi ku mazgu ghose agho ŵanthu ŵakuyowoya”?’—Mupharazgi 7:21.

 Wuli usange mwamanya kuti munthu uyo wanguchitira dala? Movwirani mwana winu kumanya kuti vinthu vingasintha na kuŵa makora panji kuhenipa kuyana na ivyo iyo wangachita. Nyengo zinyake munthu uyo wakuyowoyera msinjiro ŵanji, kuŵasuzga panji kuŵanena wakukhumba waka kuti wawone kuti ka munthu uyo wachitengechi. Para vili nthena, ntchiwemi kuleka kuchita chilichose.

 Kweni para vili makora waka, mwana winu wangasankha kuluta na kukadumbiskana nayo uyo wamuchitira vinthu vyambura urunji. Panji mwana winu wangayowoya kuti (kweni waleke kuŵa nga kuti wakumupa mulandu), “Nkhuwona nga kuti ivyo wanguchita panji kuyowoya vyanguŵa viwemi cha.”

 Wuli usange mukukhumba kukaphara ivyo vyachitika? Para mukuwona kuti umoyo wa mwana winu uli pangozi, panji pa chifukwa chinyake mukuwona kuti mungasulako waka yayi ivyo vyachitika, mbwenu muli ŵanangwa kukadumbiskana na ŵalara ŵa sukulu panji nanga nkhuphara ku polisi usange mphakwenelera.