Mu vyaka vyasonosono, chiŵelengero cha ŵachinyamata awo ŵakujikoma chakwera chomene mu vyaru vinandi. Kasi chikuchitika ntchivichi? Kasi mwana winu wali na maghanoghano ghakukhumba kujikoma?

Ivyo vili mu nkhani iyi

•  Chifukwa wuli ŵapapi ŵakwenera kufipa mtima na kukwera kwa chiŵelengero cha ŵana awo ŵakujikoma?

•  Kasi mungamanya wuli usange mwana winu wakukhumba kujikoma?

•  Kasi mungachita wuli usange mwana winu wakughanaghana vyakujikoma?

 Kufuma mu 2009 m’paka 2019 ku United States chiŵelengero cha ŵana ŵasukulu ŵa ku Sekondare awo ŵakusuzgika maghanoghano chakwera chomene na 40 peresenti. Mu vyaka ivi chiŵelengero cha awo ŵakujikoma nacho chakwera chomene. a

 “Masuzgo agho ŵawukirano mazuŵa ghano ŵakusangana nagho ngakuru chomene . . . Ndipo chifukwa cha masuzgo agha vyapangiska kuti ŵasuzgikenge chomene maghanoghano.”—Vivek H. Murthy, U.S. Surgeon General.

 Fundo ya mu Baibolo: “Mzimu wakuphyoka ukukamuska nkhongono.”—Zintharika 17:22.

 Wonani fundo zakulondezgapo izi.

•   Vyakuchitika. Kasi mwana winu vinthu vyakulondezgapo ivi vili kumuchitikirapo? Vinthu nga kujowoleka, kumara kwa chibwezi, kutondeka kuchita makora vinthu vinyake, panji nyifwa ya munthu uyo wakamutemwanga. Usange ni nthena, vinthu ivi vingaŵa kuti vikumutimbanizga b chomene kujumpha umo mukughanaghanira.

•   Nkharo yake. Kasi mwana winu waleka kuchitira lumoza vinthu na ŵabwezi kweniso ŵa mu banja linu panji waleka kutemwa vinthu ivyo pakwamba wakavitemwanga chomene? Kasi wali kupasa ŵanthu vinthu vyake vyakuzirwa chomene?

•   Ivyo wakuyowoya. Kasi mwana winu wakutemwa kuyowoya vya nyifwa panji kuyowoya mazgu nga ghakuti, “vikate viŵenge makora chomene nilekenge kuŵa wamoyo”? Kasi wakutemwa kuyowoya kuti wakukhumba yayi kumusuzgani?

   Unenesko ngwakuti vinyake ivyo mwana winu wangayowoya ghangaŵa mazgu “ghambura kwenelera.” (Yobu 6:3) Kweni vinyake mwa vinthu ivyo wakuyowoya vingalongora kuti wakukhumbikwira wovwiri. Ntheura lekani kusulako waka chilichose icho mwana winu wakuyowoya chakukhwaskana nakuti wakukhumba kufwa.

 Usange mwana winu wazomera kuti wali kughanaghanapo vyakujikoma, mungamufumba kuti, “Kasi mphawuli apo ukakhumbanga kuchita ivi, ndipo ukakhumbanga kujikoma wuli?” Ivyo wazgorenge vingamovwirani kumanya usange wakukhumbikwira wovwiri mwaluŵiro.

 Sandra wakayowoya kuti “Nga ŵapapi nyengo zinyake tingatondeka kufumba mafumbo ŵana ŵithu chifukwa cha kughanaghanira ivyo ŵazgorenge para taŵafumba. Kweni usange ivyo ŵayowoya ndimo ŵakujipulikira nadi ipo ntchiwemi kuti tivimanye.”

 Fundo ya mu Baibolo: “Maghanoghano mu mtima wa munthu ghali nga ni maji ghakunyang’amira, kweni munthu waumanyi watekengepo.”—Zintharika 20:5.

•   Zikirani nayo na kumanya umo wakujipulikira kweniso maghanoghano ghake. Chakwamba muwongani dankha chifukwa cha kumufwatukirani. Kufuma apo mungayowoya kuti: “Nkhukhumba kuti nipulikiske makora vinthu ivyo ukujumphamo. Niphalirako, kasi ntchivichi chikukuchitikira panji icho chikukupangiska kuti ujipulikenge nthena?”

   Mutegherezgenge mwakupwelelera chomene ivyo mwana winu wakuzgora. Gegani kumukalipira chifukwa cha umo wakujipulikira panji kumuphalira waka umo wangamazgira suzgo lake mwaluŵiro.

   Fundo ya mu Baibolo: “Munthu waliyose wapulikenge luŵiro, wazikirenge pakuyowoya, kukwiya luŵiro yayi.”—Yakobe 1:19.

•   Sangani nthowa kuti waŵe wakuvikilirika. Wovwirani mwana winu kuti wayowoye na kulemba vinthu vyakulondezgapo ivi:

   Vimanyikwiro. Kasi ni vichi vikumupangiska kuti waghanaghanenge vyakujikoma?

   Ivyo vingamovwira. Kasi ni vyakuchitika wuli ivyo vingamovwira kuti wachepeskeko maghanoghano agho wali nagho na kuŵa na maghanoghano ghawemi?

   Ŵanthu awo ŵangamovwira. Kasi mwana winu wali na ŵanthu awo wangalutako usange wakukhumbikwira wovwiri? Ŵanthu aŵa wangasazgapo imwe, munthu munyake mulara uyo mwana winu wangamugomezga, dokotala uyo wakovwira awo wakusuzgika maghanoghano, panji wupu uwo ukovwira ŵanthu awo ŵali na maghanoghano ghakukhumba kujikoma.

   Fundo ya mu Baibolo: “Maghanoghano gha munthu wachitatata ghakovwira kuti vinthu vyende makora.”—Zintharika 21:5.

•   Muŵenge maso. Lutilirani kuwona umo vinthu viliri kwa mwana winu nanga wangaŵa kuti waliko makora.

   “Mwana wane wati waniphalira kuti walijeso maghanoghano ghakujikoma, nkhaghanaghananga kuti mbwenu suzgo ili lamara. Kweni apa nkhajipusikanga waka. Munthu wangasanganaso na suzgo linyake ndipo maghanoghano ghakujikoma ghangizaso ndipo ivi vingachitika mwamabuchi waka.”—Daniel.

   Wovwirani mwana winu kumanya fundo yakuzirwa iyi yakuti masuzgo agho wakumana nagho ngakanyengo waka. Buku la The Whole-Brain Child likuyowoya kuti masuzgo ghali nga ni vula, iyo yikulokwa na kukata. Ntheura ghangaŵa mahara yayi kwimilira pa vula na kuzerezga nga ni para yikulokwa yayi. Kweni ghangaŵaso mahara yayi kughanaghana kuti zuŵa liwonekengeso yayi.”

•   Musimikizgirani: Phalirani mwana winu kuti mukumutemwa ndipo mumovwirenge usange wakukhumbikwira wovwiri kweniso kuti muchitenge chilichose icho mungafiska kuti mumovwire kuzizipizga.

   Fundo ya mu Baibolo: “Mubwezi wanadi wakutemwa nyengo zose ndipo ni mubali uyo wali kubabikira kovwira mu suzgo.”—Zintharika 17:17.