VYAKOVWIRA MABANJA | KULERA ŴANA
Vikilirani Ŵana Ŵinu ku Vinthu Vyamuziro
“Tikamanyanga makora chomene kuti vinthu vyamuziro ni vyakofya, kweni tikamanyanga yayi kuti chingaŵa chipusu chomene kwa mwana withu msungwana kuviwona.”—Nicole.
Ivyo vili mu nkhani iyi
Ivyo mukwenera kumanya
Ŵana ŵangamba kuwona vyamuziro ŵachali ŵachoko. Kafukufuku walongora kuti pa avereji ŵana ŵakwamba kuwonelera vyamuziro para ŵafika pa vyaka 11.
Ŵana ŵangamba kuwona vyamuziro nangauli vingaŵa kuti ŵalije chilato ichi. Mwachiyelezgero, ŵangawona vyamuziro apo ŵakufufuza vinthu viwemi waka pa intaneti panji para ŵali pa malo ghakuchezgerapo gha pa intaneti. Ma meseji ghakuchemelera vyamuziro ghangiza apo ŵakuseŵera magemu gha pa intaneti. Vinthu vyamuziro vingiza munthowa zakupambanapambana, ndipo kanandi vikuŵanga vithuzi na mavidiyo. Nangauli vili nthena, kweni ntchipusu kusanga nkhani za mziro pa intaneti, izo munthu wangaŵazga panji kutegherezga.
Ŵapapi mukweneraso kumanya kuti ŵanthu ŵangatumizgira vinthu vyamuziro ŵana ŵinu pa foni. Mwasonosono apa pakachitika kafukufuku pakati pa ŵachinyamata ŵakujumpha 900. Vikasangika kuti pafupifupi 90 peresenti ya ŵasungwana kweniso 50 peresenti ya ŵanyamata ŵakayowoya kuti ŵanyawo awo ŵakusambira nawo sukulu ŵakuŵatumiranga vinthu vyamuziro.
Vithuzi vyamuziro ni vyakofya chomene. Kanandi vinthu vyamuziro ivyo vikusangika mwambura kusuzga vikulongora nkhaza, chomene ku ŵanakazi.
Vithuzi vyamuziro vikunanga ŵana. Kafukufuku uyo wachitika mwasonosono wakulongora kuti ŵana awo ŵamba kuwonelera vinthu vyamuziro ŵachali ŵachoko ŵakukumana na masuzgo ghakulondezgapo agha:
Ŵakuŵavya mahara ku sukulu
Ŵakwenjerwa, kusuzgika maghanoghano, kweniso ŵakujiwona kuti mbawakawaka
Ŵakuwona kuti ntchiwemi waka kuchichizga munthu pa nkhani ya kugonana
Fundo yikuru: Vinthu vyamuziro vingaŵananga chomene ŵana ŵinu ndipo imwe ŵapapi ndimwe muli na udindo ukuru wakuŵavikilira.
Fundo ya mu Baibolo: “Mazgu agho nkhukuphalira muhanya uno ghakhalenge pa mtima wako. Ndipo ughadidimizge mu ŵana ŵako na kughayowoya para ukukhala pasi mu nyumba yako, para ukwenda pa nthowa, para wagona pasi, na para wawuka.”—Dotoronome 6:6, 7.
Kasi mungavikilira wuli mwana winu ku vinthu vyamuziro?
Manyani makora. Ghanaghanirani nyengo na malo uko ŵana ŵinu ŵangawonelera vinthu vyamuziro. Mwachiyelezgero, jifumbani kuti, kasi mwana wane wakugwiliskira ntchito intaneti yambura kuvikilirika pa nyengo yakupumura ku sukulu?
Ghamanyani makora ma app agho ghali mu foni yake, a kweniso umo mungaghachunira kuti vinthu vyamuziro vileke kwizamo mu foni yake. Mwachiyelezgero, ma app ghanyake ghakuwuskamo mwaluŵiro vinthu vyamuziro para vyafika waka mu foni. Ndipo mu magemu ghanandi gha pa intaneti mukuŵaso vyamuziro ivyo uyo wakuseŵera gemu iyi wangawonelera na kuchitako vinthu vyakukhwaskana na kugonana pakuseŵera gemu iyi.
“Nkhuyowoya ivi kutolera pa ivyo nkhumanya. Para mwana wali na foni ya intaneti, mupapi wakwenera kumanya umo foni iyo yikugwilira ntchito kweniso umo wangachitira kuti mwana waleke kuwona vinthu viheni, kweniso wakwenera kuwona umo mwana wakuchitira na foni.”—David
Fundo ya mu Baibolo: “Mtima wa munthu wakupulikiska ukumanya vinthu.”—Zintharika 18:15.
Ŵikanipo mtima kuti mwana winu waleke kuwona vyamuziro. Chitanipo kanthu kuti mwana winu waleke kuwona vinthu vyawakawaka. Mwachiyelezgero, mukwenera kuchuna foni, makompyuta na vinyake ivyo mukugwiliskira ntchito panyumba pinu kuti paleke kwiza vinthu vyamuziro. Kweniso mukwenera kumanya mapasiwedi ghose agho mwana winu wakugwiliskira ntchito.
“Nkhawona kuti ntchakovwira chomene kuchuna foni, TV na vyose ivyo mwana wane wakugwiliskira ntchito kuti paleke kwiza vinthu viheni kweniso nkhumanya pasiwedi ya foni yake.”—Maurizio.
“Nkhuzomerezga yayi kuti ŵana ŵane ŵawonelerenge mavidiyo mu chipinda chawo uku ŵajara ku mulyango. Ndipo para nyengo yakugona yakwana, nkhuzomerezga yayi kuti ŵakagonenge na mafoni ku chipinda chawo.”—Gianluca.
Fundo ya mu Baibolo: “Munthu wakuchenjera wakuwona ulwani na kubisama.”—Zintharika 22:3.
Muphaliranithu mwana winu: Mama munyake zina lake Flavia, wakayowoya kuti: “Ŵapapi ŵanyake ŵakufwatuka yayi kuyowoyeskana na ŵana ŵawo nkhani zakukhwaskana na vyamuziro.” Ŵakughanaghana kuti ‘usange ŵachita nthena ŵana ŵawo ŵasanganenge nalo yayi suzgo ili.’ Ŵapapi ŵanyake ŵakopa kuti usange ŵangadumbiskana nkhani izi na ŵana ŵawo mbwe viŵenge nga kuti sono ndipo ŵakuŵatuma kupenja vinthu ivi. Ŵapapi ŵavinjeru ŵakuŵasambizgirathu ŵana ŵawo uheni wa vinthu vyamuziro pambere ŵandavipulike ku ŵanthu ŵanyake. Kasi mungachita wuli nthena?
Sambizgani ŵana ŵinu ivyo ŵakwenera kuchita para ŵawona vinthu vyamuziro. Mwachiyelezgero, ŵakwenera kujara maso ghawo panji kuzimwiska foni yawo panji TV. Ndipo ŵachiskani kuti ŵamuphaliraninge ivyo ŵawona panji kupulika. b
“Nkhamba kudumbiskana na mwana wane vyakukhwaskana na uheni wa vyamuziro apo wakaŵa muchoko chomene. Vinthu vyamuziro vikamba kwiza pa foni yake apo wakaŵa na vyaka 11. Pa vithuzi ivi pakaŵangaso mameseji ghakumuchiska kuti nayo watumizge vithuzi vyake. Pakuti tikaŵa kuti tadumbiskanapo kale za nkhani iyi, nyengo yeneyiyo wakiza na kuniphalira ivyo vikachitika.”—Maurizio.
Fundo ya mu Baibolo: “Lera mwana mu nthowa iyo wakwenera kwendamo, nanga wangakura wafumengemo chara.”—Zintharika 22:6, mazgu gha musi.
Wovwirani ŵana ŵalara kuti ŵakanirethu kulaŵilira, kupulikizga panji kuŵazga vinthu vyamuziro. Mwachiyelezgero, muphalirani mwana winu kuti walembe ivyo wazamuchita usange mwangozi wawona vinthu vyamuziro kweniso mufumbani chifukwa icho wazamuchitira nthena. Kweniso muphalirani kuti kuwonelera vinthu vyamuziro mwadala nkhwakofya chifukwa kungapangiska munthu kujiwona kuti ngwawakawaka, ŵapapi ŵangaleka kukugomezga, kweniso wangananga ubwezi wake na Chiuta. c
“Apo ŵana ŵinu ŵakukura ŵawovwirani kumanya kuti viheni ivyo vingaŵapo chifukwa cha kuwonelera vinthu vyamuziro vikumara luŵiro yayi.”—Lauretta.
“Usange ŵana ŵinu ŵamanya uheni wa vinthu vyamuziro kweniso umo Yehova wakuviwonera ŵaŵenge ŵakuvikilirika.”—David.
Fundo ya mu Baibolo: “Vinjeru ntchivikiliro.”—Mupharazgi 7:12.
Mudumbiskanenge na ŵana ŵinu. Nangauli Ntchakusuzga kugomezga, kweni ŵana mbakukhumbisiska chomene kuyowoya na ŵapapi ŵawo vyakukhwaskana na kugonana kweniso za vinthu vyamuziro. Dame Rachel de Souza uyo wakuwona vya wanangwa wa ŵana ku England wakayowoya kuti: “Ŵana ŵakukhumbisiska chomene kufwatukirana na ŵapapi ŵawo pa nkhani zakugonana nangauli ŵangaŵa kuti ŵachali ŵachoko. Ŵana ŵakukhumba kuyowoya nawo nkhani izi mwakuyana na msinkhu wawo.”
“Apo nkhakuranga pakaŵa nkhani zinyake izo tikadumbiskanapo yayi na ŵapapi ŵane. Kweni vikatenge viŵenge makora chomene ŵaŵenge kuti ŵakadumbiskana nane mwakufwatuka nkhani izi. Kweni sono pakuti ndine mama, nkhuŵikapo mtima kuyowoyeskana pafupipafupi na ŵana ŵane nkhani zakukhwaskana na kugonana munthowa yakwenelera.”—Flavia.
Usange mwana winu wawonelera vinthu vyamuziro
Zikirani. Chitani vinthu mwakuzikira usange mwamanya kuti mwana winu wawonelera, kupulikizga, panji kuŵazga vyamuziro. Nayo wangaŵa kuti wandakondwe na ivyo wachita ndipo wakujiyimba mulandu. Kumukalipira kunganangirathu vinthu ndipo wangajiwona kuti ngwawakawaka kweniso vingapangiska kuti munthazi wazakaleke kufwatuka kumuphalirani vinyake para wazakanangiskaso vinthu.
Fundo ya mu Baibolo: “Munthu uyo wakumanya tunthu wakujiwezga pakuyowoya, ndipo munthu waumanyi wakuzikira.”—Zintharika 17:27.
Manyani unenesko wa nkhani yose. M’malo mwa kumweruzga, fumbani mafumbo kuti mumanye icho changupangiska kuti wawonelere vinthu vyamuziro. Mwachiyelezgero, kasi munthu munyake wanguchita kumutumizgira, panji wanguchita kukavipenja yekha? Kasi aka nkhakwamba kuti wawone vinthu vyamuziro panji wali kuwonelerapo kale? Kasi foni iyo wakugwiliskira ntchito yili kuchunika kuti vinthu vyamuziro vileke kwizamo? Usange ni nthena, kasi wakachita kusintha? Kumbukirani kuti, chilato chinu ntchakuti movwire mwana winu kuti wayowoye mwakufwatuka m’malo mwa kumuphulunga na mafumbo.
Fundo ya mu Baibolo: “Maghanoghano mu mtima wa munthu ghali nga ni maji ghakunyang’amira, kweni munthu waumanyi watekengepo.”—Zintharika 20:5.
Chitanipo kanthu. Usange vyanguchitika mwangozi, mungachunaso makora foni kuti vinthu vyamuziro vileke kwizamo.
Kweni usange mwamanya kuti mwana winu wanguchita kuvipenja, mwachitemwa mupani ulongozgi wakovwira. Movwirani mwana winu kuti wakanenge chomene vinthu vyamuziro mwakudumbiskana nayo malemba nga Yobu 31:1, Salimo 97:10 kweniso Salimo 101:3. d Ndipo muphalirani kuti sabata yiliyose mudumbiskanenge nayo kuti muwone usange pali kusintha kweniso kuwona usange pali vinyake ivyo mungamovwira.
Fundo ya mu Baibolo: “Mungakwiyiskanga ŵana ŵinu yayi, kweni lutilirani kuŵalera makora pa kuŵalanga na kuŵasambizga maghanoghano gha Yehova.”—Ŵaefeso 6:4.
a Nangauli nkhani iyi yikuŵa nga yikuyowoya vya mwana munyamata pera, kweni yikukhwaska wose.
b Usange mukukhumba fundo zakusazgikira za umo mungayowoyera makora na ŵana ŵinu nkhani zakukhwaskana na kugonana, wonani nkhani ya mutu wakuti, “Kasi Ŵapapi Ŵangasambizga Wuli Ŵana Ŵawo nkhani za Kugonana?”
c Usange mukukhumba kumanya vinandi pa ivyo mungalemba, wonani khadi lakulembapo lakuti, “Kanani Vyauzeleza”
d Mungawoneraso pamoza nkhani ya mutu wakuti, “Chifukwa Wuli Ukwenera Yayi Kuwonelera Vyamuziro?”
Panji Mungatemwa Kuŵerengaso Nkhani Izi
NTHENGWA NA BANJA
Sambizgani Ŵana Ŵinu Umo Ŵangagwiliskira Ntchito Foni ya Intaneti Mwamahara
Nanga mwana wangayimanya tekinoloje, kweni wakwenera kusambizgika umo wangagwiliskira ntchito foni yake mwamahara.
MAFUMBO AGHO BAIBOLO LIKUZGORA
Kasi Baibolo Likuzomerezga Kuwonelera Vyauzeleza? Kasi Nkhwananga Kuyowoya na Kulemberana Vyakugonana pa Intaneti Panji pa Foni?
Vithuzithuzi kweniso mafilimu ghakulongora ŵanthu ŵakugonana vili palipose. Kasi ndikuti ni viwemi waka?
VISAMBIZGO VINYAKE VYA MU BAIBOLO
Kasi Kuwonelera Vinthu Vyamuziro Nkhwanangira Chiuta?
Kasi mazgu ghakuti “vyamuziro” ghalimo nthena mu Baibolo? Kasi tingamanya wuli umo Chiuta wakujipulikira para ŵanthu ŵakuwonelera vinthu vyamuziro?