Cifukwa Ceneico Mungagomezgera Baibolo

Ŵantu ŵanji ŵakuyowoya kuti Baibolo ndambura kugomezgeka, ndipo ŵantu ŵanandi ŵakuzomerezga maghanoghano agha. Ndico cifukwa cake ŵantu ŵanandi lero ŵakuwona ivyo Baibolo likuyowoya kuŵa vyambura kugomezgeka.

Kulwande linyake, ivyo Yesu Kristu wakayowoya mu pempero kwa Ciuta vikupereka cigomezgo, iye wakati: “Mazgu ghinu mbunenesko.” Ndipo Baibolo ilo lene likujiyowoyera kuti ndakufunyilirika na Ciuta.—Yohane 17:17; 2 Timote 3:16.

Kasi mukughanaghana wuli za ici? Kasi pali lufura lwakupulikikwa makora lwakugomezgera Baibolo? Panji, kasi pali ukaboni weneco wakuti Baibolo ndambura kugomezgeka, nakuti likujisuska lekha ndiposo ndambura kukolerana?

Kasi Likujisuska Lekha?

Nangauli ŵanji ŵakuyowoya kuti Baibolo likujisuska lekha, kasi walipo waliyose uyo wakamulongorani ciyerezgero ceneko? Tindawonepo ciyerezgero na cimoza wuwo ceneico cikukhozgera usange cingasandika mwakupwererera. Mbunenesko kuti nkani zinyake za mu Baibolo zingawoneka kuŵa zambura kukolerana. Kweni mwakanandi suzgo ndilo kuŵa ŵambura cimanyisko cakuyowoya za nkani iyo na mikhaliro ya panyengo iyo.

Mwaciyerezgero, ŵantu ŵanji ŵakuyowoya ivyo ŵakughanaghana kuti vikukolerana cara mu Baibolo, ndipo ŵakufumba kuti: ‘Kasi ni nku uko Kayini wakatora muwoli wake?’ Ghanoghano lawo ndakuti ŵana ŵa Adamu na Heva ŵakaŵa Kayini na Abelu pera. Kweni ghanoghano ili ndakuzikika pa kuleka kumanya ivyo Baibolo likuyowoya. Baibolo likuyowoya kuti Adamu “wakababa ŵana ŵanyake ŵanarumi na  ŵanakazi.” (Genesis 5:4) Mwanteura Kayini wakatora yumoza wa ŵadumbu ŵake.

Mwakanandi ŵantu ŵakususka ŵakupenja waka vifukwa vyakuti ŵasuskire ndipo ŵangayowoya kuti: ‘Mlembi wa Baibolo Mateyu wakuyowoya kuti kenturione mweneuyo ni murara wa nkondo wakaruta kwa Yesu na kuromba wezi, ndipo Luka wakuyowoya kuti ŵarara ŵa ŵayuda ndiwo ŵakatumika kukamuromba. Kasi ni nju uyo wakuneneska? (Mateyu 8:5, 6; Luka 7:2, 3) Kweni kasi uku nkususkana nadi?

Para muntu walinganizga ncito panji cakucitika ceneico cikunjizgamo ŵantu ŵanandi, iye wakuwongeka ndipo muntu wamahara wangasuska cara kuti ndimo vikwenera kuŵira. Mwaciyerezgero, kasi mukughanaghana kuti lipoti lakuti nduna yanozga msewu lingaŵa lautesi nangauli ŵancito ŵake ndiwo ŵakanozganga msewu? Napacoko pose! Mwakuyana waka, Mateyu wakabuda cara peneapo wakayowoya kuti kenturione wakamuromba Yesu, kweni nga ndi umo Luka wakalembera, kuromba uko kukacitika kwizira mu ŵimiliri ŵeneawo ŵakaŵa ŵarara ŵa ŵayuda.

Penepapo maukaboni ghanandi ghakumanyikwa, ivyo vikuwoneka kuŵa vyambura kukolerana mu Baibolo vikumara.

Mudauko na Sayansi

Unenesko wa nkani zinyake za mu Baibolo nyengo yinyake ukakayikirika comene. Mwaciyerezgero, ŵantu ŵakususka, ŵakakayikira kuti kukaŵa ŵantu ŵeneawo ŵakuzunulika mu Baibolo ŵa nga ndi Themba Sargon wa ku Assyria, Belishazara wa ku Babulone, na Mweruzgi wa Ŵaroma Pontiyo Pilato. Kweni ivyo vyasangika sono-sono apa vikurongora unenesko wa nkani za mu Baibolo izi mwakulondezgana. Mwanteura wakulemba mudauko Moshe Pearlman wakalemba kuti: “Mwamabuci, ŵantu ŵakususka ŵeneawo ŵakakayikiranga unenesko nanga vingaŵa vigaŵa vya mudauko wa Testamenti Lakale ŵakamba kusandaso makora maghanoghano ghawo.”

Usange tigomezgenge Baibolo, ilo likweneraso kuŵa lakulondora mu nkani za sayansi. Kasi ilo ndanteura? Kuti nikale  viŵi cara penepapo ŵasayansi, mwakususka Baibolo ŵakayowoya kuti cilengiwa cikaŵavye jando. Ndipouli, sono-sono apa nkhwanta ya vya m’mlengalenga Robert Jastrow wakarongora cimanyisko cipya ceneico cikususka vyose ivi, ndipo wakalongosora kuti: “Sono tikuwona mweneumo ukaboni wa vya m’mlengalenga ukurongozgera ku ghanoghano la Baibolo pakuyowoya za jando la caru. Maukaboni ghakupambana, kweni vintu vyakukhumbikwa vyakulembeka vya sayansi vyakukhwaskana na m’mlengalenga na ivyo Baibolo likuyowoya mu buku la Genesis vikuyana.”—Genesis 1:1.

Ŵantu ŵasinta maghanoghano ghawo pakuyowoya za kapangikiro ka caru capasi. The World Book Encyclopedia yikulongosora kuti, “maulendo ghakupenjerezga vintu,” “gharongora kuti caru cikaŵa cakuburungika, kuti cikaŵa cakuthambarara cara nga ndi umo ŵantu ŵanandi ŵakagomezgeranga.” Kweni Baibolo ndakuneneska kwambira kale! Kwa virimika vya kujumpa pa 2,000 penepapo maulendo ghakupenjerezga agho ghakaŵa ghandacitike, Baibolo likuyowoya mwanteura pa Yesaya 40:22: ‘Mweneuyo wakukhala pacanya pa caru capasi cakuburungika,’ panji nga ndi umo mang’anamuliro ghanyake ghakuyowoyera kuti, “mburunga ya caru capasi” (Douay), “caru capasi cakuburungika.” (Moffatt)

Penepapo ŵantu ŵakusambira vyakusazgikira, maukaboni ghakuŵa ghanandi ghakuti Baibolo lingagomezgeka. Mweneuyo kale wakaŵa mrongozgi wa British Museum, Sir Frederic Kenyon, wakalemba kuti: “Vyakufumapo ivyo vyasangika kale vikukhozgera ico cipulikano cingalongora, kuti palije ico Baibolo lingacita kulekapo kwekha kusanga candulo kufuma ku cimanyisko cakusazgikira.”

 Kuyowoyerathu vya Muntazi

Kweni kasi tingagomezga nadi ivyo Baibolo likuyowoyerathu vya muntazi, kusazgapo vilayizgo vyake vya ‘macanya ghapya ghaurunji na caru cipya’? (2 Petros 3:13; Civumbuzi 21:3, 4) Eya, kasi ndi mwauli umo nkani za mu Baibolo zikaŵira zakugomezgeka mu nyengo zakale? Nyengo na nyengo maucimi gheneagho ghakaperekeka virimika mahandiredi ghanandi agho ghajumpa sono ghakufiskika!

Mwaciyerezgero, Baibolo likayowoyerathu za kubwangadulika kwa Babulone wankongono pafupifupi virimika 200 pambere kubwangandulika uko kukaŵa kundacitike. Comene-comene, Ŵamedi, ŵeneawo ŵakakolerana na Ŵaperesi, ŵakacemeka kuŵa ŵakuthereska. Nangauli nyengo iyo kukaŵa kwakuti Cyrus, themba la ku Peresiya likaŵa lindababike, kweni Baibolo likayowoyerathu kuti iye ndiye wazamurongozga pakuthereska uko. Baibolo likayowoyerathu kuti maji gheneagho ghakavikiliranga Ŵababulone, mronga wa Euphrates, ‘maji ghake ghakamukenge’ ndipo “vijaro [vya Babulone] vireke kujarika.”—Yeremiya 50:38; Yesaya 13:17-19; 44:27–45:1.

Maukaboni ghakusimikizgirika agha ghakafiskika, nga ndi umo wakulemba mudauko Herodotus wakayowoyera. Ndiposo, Baibolo likayowoyerathu kuti Babulone wazamuŵa mayiyi ghambura kukhalika. Mwanteura ndimo nadi vikacitikira. Lero Babulone ni mirundu. (Yesaya 13:20-22; Yeremiya 51:37, 41-43) Ndipo Baibolo ndakuzara na maucimi ghanyake gheneagho ghakafiskika mwankongono.

Kasi Baibolo likayowoyaci kurazga ku kaŵiro ka vintu ka caru ici? Ilo likayowoya kuti: “Nyengo ya umaliro ya caru ici yiŵenge ya masuzgo comene. Ŵantu ŵaŵenge ŵakutemwa ndrama ndiposo ŵakujitemwa ŵekha; ŵazamuŵa ŵakujitukumura, ŵakujiŵikamo na ŵakutuka, ŵambura kucindika ŵapapi, ŵambura kuwonga, ŵambura kugomezgeka, wambura kutemwa ŵanyawo. . . Ŵazamuŵa ŵantu ŵeneawo ŵakutemwa vyakusekereska mu malo mwa kutemwa Ciuta, ŵakuŵa na kawonekero ka kusopa Ciuta, kweni nkongono yake ŵakuyikana.”—2 Timote 3:1-5, The New English Bible.

 Nadi, tikuwona za kufiskika kwa ucimi uwu sono! Kweni Baibolo likuyowoyaso vintu ivi kurazga ku “nyengo ya umaliro ya caru ici,” ilo likuti: “Mtundu wamkuwukirana na mtundu, ufumu na ufumu ndipo kuzamuŵa kupereŵera kwa vyakurya.” Mwakusazgirapo likuti “viŵengeko vindindindi vikuru, ndipo mu malo na malo videro na vilengo.”—Mateyu 24:7, NW; Luka 21:11.

Enya nadi, lero maucimi gha Baibolo ghakufiskika! Kweni wuli pakuyowoya za vilayizgo vyeneivyo vindafiskike, vya nga ndi ivi: “Ŵakunyoroka ŵamkuhara caru na kukhala mwenemumo kwandanda,” na, “Tiŵafure malupanga ghaŵo ghazgoke vyakulimira . . . , nanga nkusambiraso nkondo nako cara”?—Salmo 37:29; Yesaya 2:4.

‘Ivi nviweme comene mwakujumpizga, mwanteura vingafiskika cara,’ ŵanji ŵangayowoya ntena. Kweni kuyowoya unenesko, palije cifukwa cakuti ise tikayikire cilicose ico Mlengi withu watilayizga. Mazgu ghake ngakugomezgeka! (Tito 1:2) Mwakusanda maukaboni ghakusazgikira, muzamukhorweskeka comene pakuyowoya za ici.

Kulekapo kwekha usange kwalongoreka panyake, kukoreka Malemba kwafuma mu Tumbuka Bible.

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 4]

“Vyakufumapo ivyo vyasangika kale vikukhozgera ico cipulikano cingalongora, kuti palije ico Baibolo lingacita kulekapo kwekha kusanga candulo kufuma ku cimanyisko cakusazgikira”