Cipaturo 2

Buku Leneiro Likuvumbura Cimanyisko ca Ciuta

1, 2. Cifukwa ncici tikukhumbikwira urongozgi wa Mlengi withu?

 NCAKWENELERA kuti Mlengi withu wakutemwa wangapereka buku la unjirikizgi na urongozgi ku mtundu wa ŵantu. Ndipo kasi mukuzomerezga cara kuti ŵantu ŵakukhumbikwira urongozgi?

² Vilimika pafupifupi 2,500 vyajumpa, ncimi na wamdauko wakalemba kuti: “Kuti nkwa muntu uyo wakwenda cara kurunjika mendero ghake.” (Yeremiya 10:23) Lero, unenesko wa mazgo agho ngwakuwonekera pakweru kuruska nyengo yose. Mwanteura, wamdauko William H. McNeill wakuti: “Vyakucitika vya muntu pa pulaneti lino vyaŵa nkanira vyamasuzgo ghambura kukata na vivulupi vyakutimbanizga mtende mu ciwuru cakukhazikika ca ŵantu.”

3, 4. (a) Tingaliŵerenga uli Baibolo? (b) Kasi tilutilirenge uli kulisanda Baibolo?

³ Baibolo likukwaniriska vyakukhumba vithu vyose ku urongozgi wamahara. Nadi, ŵanandi ŵakuzizikika usange ŵalisanda kakwamba Baibolo. Ilo ni buku likulu, ndipo vigaŵa vyake vinyake kuti nvipusu cara kuvipulika. Kweni usange imwe ŵamupeninge cikalata camarango cakurongosora za ico mukwenela kucita kuti musange ciharo cakuzirwa, kasi kuti mwate mufwilirirepo cara kuciŵerenga mwakupwelerera? Usange mwate musange kuti vigaŵa vinyake vya cikalata nvinonono kuvipulika, mtepanji mwate mupempe covwiro kufuma kwa uyo wali kuzgoŵera mu makani gha nteura. Mwalekeraci kufikira Baibolo mu mukhaliro wakuyanawaka? (Milimo 17:11)  Mungataya vinandi kuruska ciharo ca cuma. Nga ndi umo tikasambilira mu cipaturo cajumpa, cimanyisko ca Ciuta cingatirongozgera ku umoyo wamuyirayira.

⁴ Tiyeni tisande buku leneiro likuvumbura cimanyisko ca Ciuta. Pakudanga tipelekenge mwakudumura cithuzithuzi ca Baibolo lose. Pamanyuma tidumbiskanenge za vifukwa ivyo ŵantu ŵakusambira ŵanandi ŵakugomezgera kuti ilo ndi Mazgu ghakufunyilirika gha Ciuta.

IVYO VILI MU BAIBOLO

5. (a) Kasi ndi makani uli agho ghali mu Malemba gha Cihebere? (b) Kasi mu Malemba gha Cigiriki muli makani uli?

⁵ Baibolo lina mabuku 66 mu vigaŵa viŵiri, kenekanandi vikucemeka Testamenti la Kale na Testamenti la Sono. Mabuku gha Baibolo 39 ghakalembeka comene-comene mu Cihebere ndipo 27 mu Cigiriki. Malemba gha Cihebere, ghakupangika na Genesis kuyakafika Malaki, ghakurongosora za ulengi kweniso vilimika 3,500 vyakudanga vya mdauko wa muntu. Pakusanda cigaŵa ici ca Baibolo, tikusambira za umo Ciuta wakacitira na Ŵaisrayeli—kufuma pakubabika kwawo nga ndi mtundu mu handredi la 16 B.C.E. kuyakafika mu vilimika vya handredi la 5 B.C.E. a Malemba gha Cigiriki, ghakuŵa na mabuku kwambira Mateyu mpaka Civumbuzi, ghakulongosora za visambizgo na ncito za Yesu Kristu na ŵasambiri ŵake mu nyengo ya vilimika vya handredi lakudanga C.E.

6. Cifukwa ncici tikwenera kuliŵerenga Baibolo lose?

⁶ Ŵanji ŵakuyowoya kuti “Testamenti la Kale” nda Ŵayuda ndipo “Testamenti la Sono” nda Ŵakristu. Kweni kwakuyana na 2 Timote 3:16, ‘Malembo ghose [ngakufunyilirika, NW] na Ciuta yakwanduliraso.’ Mwanteura, kusambira Malemba kwakwenelera kukwenera kuŵa kwa Baibolo lose. Mwanadi, vigaŵa viŵiri ivi vya Baibolo vikovwirana, kukoleranako makora kupanga mutu wa makani umoza.

7. Fundo yikulu ya Baibolo njakuti uli?

 ⁷ Mutepanji imwe mwaunganapo kwa vilimika mu mauteŵeti gha visopo vinandi ndipo mulikupulikapo vigaŵa vinyake vya Baibolo vikuŵerengeka mwakucemerezga. Panji imwe mwaŵene mwaŵerengapo vigaŵa vinyake mu ilo. Kasi imwe mukamanya kuti Baibolo lina fundo yimoza kufuma ku Genesis mpaka Civumbuzi? Inya, Baibolo lina fundo yimoza yakukolererana. Kasi iyo ni fundo uli? Iyo ndiyo cisimikizgo cakuti Ciuta ndiye wakwenelera kuwusa mtundu wa ŵantu na kufiskika kwa khumbo lake lakutemwa kwizira mu Ufumu wake. Pamanyuma pake, tiwonenge umo Ciuta wizamukwaniriskira khumbo ili.

8. Kasi Baibolo likuvumburaci pakunena za wuntu wa Ciuta?

⁸ Kusazgapo pa kulongosora khumbo la Ciuta, Baibolo likuvumbura wuntu wake. Mwaciyerezgelo, kufuma mu Baibolo tikusambira kuti Ciuta wana malanguruko nakuti vyakusanka vithu vina kantu kwa iye. (Salmo 78:40, 41; Zintharika 27:11; Ezekiel 33:11) Salmo 103:8-14 likuti Ciuta “ngwalusungu na wa ucizi, ngwakuziulika kukaripa, ngwakuzura cifundu.” Iye wakucita  nase mwacisungusungu, ‘pakukumbukira kuti ndise fuvu lawaka’ ndipo tikuwereraso ku ilo pa nyifwa. (Genesis 2:7; 3:19) Nako nkuziziswa ’mwe kwa mikhaliro iyo wakuyilongora! Kasi ndi Ciuta wa mtundu uwu cara uyo mukukhumba kumusopa?

9. Kasi ndi mwauli umo Baibolo likutilongolera pakweru vipimo vya Ciuta, ndipo kasi ncanduro uli ico tingasangamo mu cimanyisko cangati ici?

⁹ Baibolo likutirongora mwakupulikikwa makora comene za vipimo vya Ciuta. Ivi nyengo zinyake vikurongosoreka nga ndi malango. Ndipouli, kenekanandi, ivyo vikulongoreka mumalanguro ghakusambizgika mwantowa ya visambizgo vya vintu vyakuwoneka. Ciuta wakapangiska vyakucitika vinyake kulembeka mu mdauko wa Israyeli wakale cifukwa ca candulo cithu. Vyakucitika vyambura kabisira ivi vikulongora ico cikucitika usange ŵantu ŵakucita mwakukoreranako na khumbo la Ciuta, kweniso vyakufumapo viheni usange ŵakucita mwamakhumbiro ghawo. (1 Mathemba 5:4; 11:4-6; 2 Midauko 15:8-15) Kuŵerenga vyakucitika vyeneco mu umoyo vya nga ndi ivi mwambura kukayika vikwafyenge mitima yithu. Usange tingayezga kucitira cithuzithuzi vyakucitika vyakulembeka, tingamanya na ŵantu awo ŵakanjizgikamo. Mwanteura, tingapindula kufuma ku viyerezgero viwemi nakutcheŵa mbuna izo zikawiska ŵaheni. Ndipouli, fumbo lakuzirwa ili likukhumba zgoro: Kasi tingasimikizga uli kuti ivi tikuŵerenga mu Baibolo nvyakufunyilirika nadi na Ciuta?

KASI IMWE MUNGALIGOMEZGA BAIBOLO?

10. (a) Cifukwa ncici ico ŵanji ŵakughanaghanira kuti Baibolo ndakumara ncito? (b) Kasi 2 Timote 3:16, 17 likutiphaliraci pakunena za Baibolo?

¹⁰ Mutepanji mwawonapo kuti mabuku ghanandi agho ghakupereka urongozgi ghakumara ncito mu nyengo ya vilimika vicoko waka. Kasi uli pakunena za Baibolo? Ndakare comene, ndipo pafupifupi virimika 2,000 vyajumpapo kufuma apo mazgu ghake ghaumaliro ghakalembekera. Ŵanji ŵakughanaghana kuti likugwiraso ncito lero kwa ise yayi. Kweni usange Baibolo ndakufunyilirika na Ciuta, urongozgi wake nyengo zose ukwenera kuŵa wa panyengo yake kwambura kupwelererako kantu za utari wa nyengo. Malemba ghakwenera kuŵa ghacali “ghakwanduliraso kusambizga, na kucenya, na kunozga, na  kulanga uko kuli mu urunji; mwakuti muntu wa Ciuta waŵenge wakufikapo, wakunozgekera nkanira milimo yose yiweme.”—2 Timote 3:16, 17.

11-13. Kasi cifukwa ncici tingati Baibolo ndakovwira mu zuŵa lithu?

¹¹ Kusanda makora kukuvumbura kuti maranguro gha Baibolo ghakwenelera nkanira na nyengo yithu yino nga ndi umo ghakaŵira pakudanga apo ghakalembekeranga. Mwaciyerezgero, pakunena za cilengiwa ca wuntu, Baibolo likupereka fundo zakupulikikwa makora comene izo zikunjizgamo mitundu yose ya ŵantu. Tingaciwona ici makoraghene kufuma mu Cisambizgo ca Yesu pa Lupiri, cakusangika mu buku la Mateyu, vipatulo 5 kuyakafika 7. Cisambizgo ici cikakondweska comene ŵaciponde ŵa Mohandas K.  Gandhi awo ŵakaŵa mudangiliri wa India mwakuti vikapulikikwa kuti ŵakaphalira nduna ya boma la Britain kuti: “Para caru cako na cane vingakoleranako mu visambizgo vya kupelekeka na Kristu mu Cisambizgo ca pa Lupiri ici, ise tiŵenge tamazga masuzgo kuti gha vyaru vithu pera cara kweniso na agho gha caru cose.”

¹² Ncakuziziswa cara kuti ŵantu ŵakuzukuma na visambizgo vya Yesu! Mu Cisambizgo ca pa Lupiri, iye wakatilongora ntowa yakusangira kukondwa kweneco. Wakarongosora umo tingamazgira mpindano. Yesu wakapereka unjirikizgi pakunena za umo tingarombera. Wakapereka ntowa yavinjeru iyo tingaŵa nayo pakunena za vyakukhumba vyakuthupi ndiposo wakapereka Dango Lakakhaliro kawemi na ŵanyithu. Umo tingamanyira upusikizgi wa visopo na umo tingasangira muntazi mwakuvikiririka zikaŵa zinyake mwa fundo izo zikazunurika mu cisambizgo ici.

¹³ Mu Cisambizgo ca pa Lupiri na mu mapeji ghanyake ghose, Baibolo likutiphalira pakweru ico tingacita na ivyo tingareka kucita kuti tinyolorere mikhaliro yithu mu umoyo. Unjirikizgi wake ngwakovwira comene mwakuti msambizgi munyake wakakhuŵirizgika kuyowoya kuti: “Nangauli ndine muzamba wa pa sukulu yapacanya wakuŵa na madigiri gha bachelor na master ndiposo naŵerenga mabuku ghanandi comene pakunena za mukhaliro uwemi wamaghanoghano, nasanga kuti unjirikizgi wa Baibolo pa vintu nga ndi kusanga ntengwa yiwemi, kukanizga mpuvya za ŵana nakusazgapo umo muntu wangasangira mabwezi  nakukhara nagho ndakuruska mabuku ghose agho nili kuŵerenga panji kuŵazga pa koleji.” Kusazgapo pa kuŵa lakovwira na la pa nyengo yake, Baibolo ndakugomezgeka.

LAKULONDOLA NA LAKUGOMEZGEKA

14. Kasi cikurongora ncici kuti Baibolo ndakurondora mu vya sayansi?

¹⁴ Nangauli Baibolo ni buku la sayansi cara, ilo ndakulondora mu vya sayansi. Mwaciyerezgero, panyengo iyo ŵantu ŵanandi ŵakagomezganga kuti caru ncakutandazgika, ncimi Yesaya yikayowoya za ico kuŵa “cizingo” (Pa Cihebere, chugh, ico pano cikuyegha ghanaghano lakuti “cakuzingilira”). (Yesaya 40:22) Ghanaghano lakuti caru ncizingo kuti likazomerezgeka naŵanandi cara mpaka kuzakafika vilimika vikwi-vikwi pamanyuma pa zuŵa la Yesaya. Mwakusazgilapo, mazgu gha pa Job 26:7—ghakulembeka pafupifupi vilimika 3,000 vyajumpa—ghakulongosora kuti Ciuta “wakuning’iny’a caru pawaka.” Yikuti nteura nkwanta ya Baibolo yinyake: “Kwa awo mbakususka kufunyilirika kwa Malembo Ghakupatulika, nkwakusuzga kuti ŵamanye umo Job wakamanyira unenesko wakuti caru capasi ncakuning’inizgika pacekha, nga ndi umo calongolekera na ŵamanyi nyenyezi.”

15. Kasi ndi mwauli umo cigomezgo mu Baibolo cikusazgikirako mwa kalongosolero kake pamakani?

¹⁵ Kalongosolero ka makani kakusangika mu Baibolo nakoso kakusazgako cigomezgo cithu mu buku lakale ili. Mwakupambanako na vidokoni, vyakucitika vyakulembeka mu Baibolo nvyakudunjika nkanira ku ŵantu awo vikaŵacitikira na mazuŵa agho vikacitikira. (1 Mathemba 14:25; Yesaya 36:1; Luka 3:1, 2) Ndipo uku lwande ŵamidauko ŵakare pafupifupi nyengo zose ŵakasazgirangako pa kutonda kwa ŵakuŵawusa ndipo ŵakabisanga kutondeka kwawo na maubudi, ŵalembi ŵa Baibolo ŵakabisanga cara ndipo ŵakaneneskanga pera—nanga pangaŵa pakuyowoya za zakwananga zawo zakofya.—Maŵazgo 20:7-13; 2 Samuel 12:7-14; 24:10.

BUKU LA UCIMI

16. Kasi ncici ico mbukaboni ukuru wakuti Baibolo ndakufunyiririka na Ciuta?

¹⁶ Ucimi wakufiskika ukucitira ukaboni wakuti Baibolo ndakufunyilirika na Ciuta. Baibolo liri na maucimi ghanandi  agho ghali kufiskika mwandondomeko. Mwapakwelu, kuti ŵantu ŵangavicita vyanteura cara. Kasi ncici, pera ico, ciri kumanyuma kwa maucimi agha? Baibolo ilo leneco likuyowoya kuti “[ucimi, NW] kuti ukiza na khumbo la muntu cara: kweni ŵantu ŵakayowoyanga agho ghakafumanga kwa Ciuta, pakukhuŵirizgika na Mzimu Mutuŵa,” panji nkongono ya kugwira ncito ya Ciuta. (2 Petros 1:21) Ghanaghananipo za viyerezgero vinyake.

17. Kasi ndi maucimi nga agho ghakayowoyekerathu pakunena za kubwanganduka kwa Babulone, ndipo kasi ghakafiskika mwa uli?

¹⁷ Kuwa kwa Babulone. Yesaya na Yeremiya ŵose ŵaŵiri ŵakayowoyerathu za kuwa kwa Babulone ku ŵa Medi na ŵa Peresi. Mwakuziziswa, ucimi wa Yesaya pakunena za cakucitika ici ukalembeka vilimika 200 pambere Babulone wandathereskeke! Vigaŵa vyakulondezgapo vya ucimi sono vyalembeka makora waka ngati ni mdauko: kukamuka kwa Mronga wa Eufrates mwakupatuska maji ghake kuyakaghathira mu nyanja yakupangika na ŵantu (Yesaya 44:27; Yeremiya 50:38); nakusoŵa civikiliro ca phwelelero la pa vipata vya mronga wa Babulone (Yesaya 45:1); nakutereskeka na muwusi wakucemeka Cyrus.—Yesaya 44:28.

18. Kasi ucimi wa Baibolo wakunena za kuwuka na kuwa kwa “themba la Greece” ukafiskika uli?

¹⁸ Kuwuka na kuwa kwa “themba la Greece.” Mu mboniwoni, Daniel wakawona pepe wakatimba mberere, nakupyora sengwe zake ziŵiri. Penepapo, lusengwe lwake lukuru lukapyoka, ndipo mu malo ghake mukamera sengwe zinayi. (Daniel 8:1-8) Kwa Daniel ivi vikarongosoreka kuti: “Mberere iyo yanarumi mwayiwona wali na sengwe ziŵiri ndi mafumu gha Mediya na Persia. Ndipo pepe ndi themba la Greece; lusengwe lukuru ulo luri pakati pa maso ghake ndi themba lakudanga. Ulo lukati lwapyoka ndipo zinayi zikamera mu malo ghake, maufumu ghanayi ghati ghawuke kufuma mu mtundu wake wa ŵantu kweni mu nkongono zake cara.” (Daniel 8:20-22) Kwakuyana na ucimi uwu, vilimika mahandredi ghaŵiri pamanyuma pake, “themba la Greece,” Alexander the Great, wakawiska Ufumu wa malusengwe ghaŵiri wa ŵa Mediya na Persia. Alexander wakafwa mu 323 B.C.E. ndipo wakaharirika mumalo na ŵasirikari ŵake  ŵanayi. Ndipouli, pakaŵavya pa ŵanayi aŵa uyo wakayana mu nkongono za ufumu wa Alexander.

19. Ndi maucimi uli agho ghakafiskika mwa Yesu Kristu?

¹⁹ Umoyo wa Yesu Kristu. Malemba gha Cihebere ghana vyakulembeka vya ucimi unandi wakukwaniriskika pa kubabika, uteŵeti, kufwa, na kuwuka kwa Yesu. Mwaciyerezgero, vilimika vyakujumpa 700 kuntazi, Mika wakayowoyerathu kuti Mesiya, panji Kristu, wamkubabika mu Betelehemu. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) Yesaya uyo wakakharako nyengo yimoza na Mika wakayowoyerathu kuti Mesiya wamkutimbika nakufunyilika mata. (Yesaya 50:6; Mateyu 26:67) Vilimika 500 kuntazi, Zekariya wakacima kuti Mesiya wamkuguliskika na ndrama zasiliva 30. (Zekariya 11:12; Mateyu 26:15) Kujumpa vilimika cikwi kuntazi, Davide wakayowoyerathu vyakucitika vyakukwaskana na nyifwa ya Yesu wakucemeka Mesiya. (Salmo 22:7, 8, 18; Mateyu 27:35, 39-43) Ndiposo vilimika mahandredi ghankonde kuntazi,  ucimi wa Daniel ukavumbura nyengo iyo Mesiya wakenera kwizakawoneka kweniso na utali wa uteŵeti wake na nyengo ya kufwa kwake. (Daniel 9:24-27) Ici nciyerezgero waka ca maucimi gheneagho ghali kukwaniriskika kwa Yesu Kristu. Mucisangenge cakupa njombe kuŵerenga vinandi pakunena za iye kuntazi.

20. Kasi kalembekero ka Baibolo kakurongosoka ka ucimi wakufiskika kangatipa cigomezgo uli?

²⁰ Maucimi ghanandi gha Baibolo ghakuyowoya za vyakuntazi ghakwaniriskika kale. ‘Kweni,’ mungafumba, ‘kasi ici cikukwaskana uli na umoyo wane?’ Eya, usange munyake wamuphalirani unenesko kwa vilimika vinandi, kasi mwanciruciru mwate mumukayikire usange wate wayowoyenge cinyake cipya? Cara! Ciuta wayowoya unenesko mu Baibolo lose lathunthu. Kasi ici cingakuzga cigomezgo cinu cara mu ivyo Baibolo likulayizga, ngati ni maucimi ghake ghakunena za kwiza kwa paradiso pacaru capasi? Inyanadi, tingaŵa na cigomezgo ca ngati nca Paulos, yumoza wa ŵasambiri ŵakutendekera ŵa Yesu, uyo wakalemba kuti ‘Ciuta walive kumanya kuteta.’ (Tito 1:2) Mwakusazgirapo, usange tikuŵazga Malemba nakugwiriskira ncito unjirikizgi wake, ise tikulongora vinjeru ivyo ŵantu paŵekha ŵangavisanga cara, pakuti Baibolo ni buku leneilo likuvumbura cimanyisko ca Ciuta ico cikurongozgera ku umoyo wamuyirayira.

“PUKWANI” CIMANYISKO CA CIUTA

21. Kasi mungacitaci usange vintu vinyake ivyo mukusambira kufuma mu Baibolo vikuwoneka kuti vikumuzizikani?

²¹ Uku mukuŵerenga Baibolo, imwe mutepanji musambirenge vintu ivyo vikupambanako na ivyo muli kusambizgika mu nyengo yakumanyuma. Nyengo zinyake mungasanga kuti tumaluso tunyake twa cisopo uto mukutemwa comene tukumukondwereska Ciuta cara. Muti musambire kuti Ciuta wali na vipimo vya ciwemi na ciheni vyapacanya kuruska ivyo nvyakuzara mu caru ici cakurekelera vintu. Ici cingawoneka cakuzizika pakwamba. Kweni zikani! Sandani mwakupwelerera Malemba kuti musange cimanyisko ca Ciuta. Muŵe ŵakunozgeka kuti unjirikizgi wa Baibolo ukhumbenge kuti musinte ntowa zinu za kacitiro na kaghanaghaniro.

22. Kasi cifukwa ncici mukuŵerenga Baibolo, ndipo kasi mungovwira uli ŵanji kupulikiska ici?

 ²² Ŵabwezi na ŵabali pakuyesa kuti ŵakumovwirani ŵangasuska kuŵerenga kwinu kwa Baibolo, kweni Yesu wakati: “Nteura yose uyo wandizomerenge pantazi pa ŵantu, Ine nane ndimuzomerenge iyo pantazi pa Ŵadada ŵakucanya. Kweni yose uyo wandikanenge pantazi pa ŵantu, Ine nane ndimukanenge iyo pantazi pa Ŵadada ŵakucanya.” (Mateyu 10:32, 33) Ŵanji ŵangopa kuti munjizgikenge mu cisopo ca utesi panji muŵenge ŵakuzerezeka. Ndipouli, mwaunenesko, ico imwe mukukhumba ndico kusanga cimanyisko cakufikapo ca Ciuta na unenesko wake. (1 Timote 2:3, 4) Kuti movwire ŵanji kupulikiska ici, ŵani wamahara, ŵambura mpindano, pala mukuyowoya kwa iwo pakunena za ivyo mukusambira. (Ŵafilipi 4:5) Kumbukirani kuti ŵanandi ‘wakuwojeka kwambura mazgu’ usange ŵakuwona ukaboni wakuti cimanyisko ca Baibolo mwanadi cikwandulira ŵantu.—1 Petros 3:1, 2.

23. Kasi ‘mungapukwa’ uli cimanyisko ca Ciuta?

²³ Baibolo likutikhuŵirizga ise kuti: “Nga mbamjedu ŵakubabika sono, pukwani suru la mzimu lambura uryarya.” (1 Petros 2:2) Kabonda kakugomezga cakurya kufuma ku ŵanyina ndipo kakulimbikira kuti mpaka khumbo lake lifiskike. Nteura pera, ise tikugomezga pa cimanyisko cakufuma kwa Ciuta. “Pukwani” Mazgu ghake mwakulutilira kuŵerenga kwinu. Mwaunenesko, cipangeni kuŵa cakulata cinu kuliŵazga Baibolo zuŵa na zuŵa. (Salmo 1:1-3) Ici cimwiziskiraninge vitumbiko vikuru pakuti Salmo 19:11 likuti pakunena za marango gha Ciuta: “Mu kughasunga muli njombe yikuru.”

[Mazgu ghamusi]

YEZGANI CIMANYISKO CINU

Kasi ndi mwantowa uli izo Baibolo likupambanirana na mabuku ghanyake?

Cifukwa ncici mungaligomezga Baibolo?

Kasi ncici ico cikumusimikizgirani imwe kuti Baibolo ni Mazgu ghakufunyilirika gha Ciuta?

[Mafumbo]

[Bokosi pa peji 14]

LIMANYENI MAKORA BAIBOLO LINU

Kulizgoŵera Baibolo kuti nkwakusuzga cara. Gwiriskirani ncito peji la vyamukati kuti musambire ndondomeko ya mabuku gha Baibolo na malo ghake.

Mabuku gha Baibolo ghali na vipaturo na mavesi kovwira kusanga malemba kwambura kusuzga. Kugaŵa vipaturo kukasazgikirako pakatikati pa handredi la 13, ndipo musindikizgi wa ci-French wa mu handredi la 16 wakizakagaŵa Malemba gha Cigiriki mu mavesi agha ghalimo sono. Baibolo lakudanga kuŵa na vipaturo na manambara gha mavesi likaŵa la ci-French, lakufumizgika mu 1553.

Para malemba ghalongoreka mu buku ili, nambara yakudanga yikulongora cipaturo, ndipo yaciŵiri ni vesi. Mwaciyerezgero, kalongolero aka “Zintharika 2:5” kakung’anamura kuti buku la Zintharika, cipaturo 2, vesi 5. Mwakujura malemba agho ghalongoreka, muzgoŵerenge luŵiro comene kusanga malemba gha Baibolo.

Ntoŵa yiwemi comene yakuzgoŵererana na Baibolo ndiyo kuliŵazga zuŵa na zuŵa. Pakudanga, ici cingawoneka cakusuzga. Kweni usange mwaŵazga vipaturo vitatu panji vinkonde pazuŵa, kwakuyana na utari wake, imwe mungamala kuŵazga Baibolo lose mu cirimika cimoza. Mwalekeraci kuyambapo muhanya uno?

[Bokosi pa peji 19]

BAIBOLO—BUKU LAPADERA

• Baibolo liri “kufunyilirika na Ciuta.” (2 Timote 3:16, NW) Nangauli likalembeka na ŵantu, Ciuta ndiye wakadangilira maghanaghano ghawo, mwakuti Baibolo ni “mazgu gha Ciuta” nadi.—1 Ŵatesalonika 2:13.

• Baibolo likalembeka mu nyengo yakujumpa vilimika mahandredi 16, na ŵantu ŵakujipereka 40 ŵakufuma ku mikhaliro yakupambanapambana. Ndipouli, Baibolo lose ndakukoleranako kufuma pauyambiro mpaka kuumaliro.

• Baibolo lapona mu mpindano zinandi comene kuruska buku linyake lirilose. Mukati mwa nyengo yakucemeka kuti Middle Ages, ŵantu ŵakotchekanga pa khuni kwekha cifukwa cakusangika na buku la Malemba.

• Baibolo ni buku lakugulika comene pamalonda mu caru cose. Lang’anamulika, lose panji cigaŵa cake, mu viyowoyero vyakujumpa 2,000. Vikwi vya mamiliyoni vya makope gha Baibolo vyasindikizgika, ndipo kulijirethu malo ghanji pano pa caru capasi uko lingaleka kusangikako kope.

• Cigaŵa cakale comene ca Baibolo cakhalako kufuma mu mahandredi gha 16 B.C.E. Apa mpambere Rig-Veda ya ci-Hindu yindaŵeko (iyo yikamarizgika mu ma 1300 B.C.E.), panji “Kanoni ya Vitete Vitatu” ya ci-Buda (ya mu handredi la cinkonde B.C.E.), panji Korani ya ci-Silamu (ya mu handredi la cinkonde na ciŵiri C.E.), pamoza na Nihongi ya ci-Shinto (ya mu 720 C.E.).

 [Cithuzithuzi cikuru pa peji 20]