Kasi Cifukwa Ncici Tikucekura na Kufwa?
Cipaturo 6
Kasi Cifukwa Ncici Tikucekura na Kufwa?
1. Kasi ncici ico ŵasayansi ŵatondeka kurongosora pakunena za umoyo wa muntu?
ŴASAYANSI ŵakumanya cara cifukwa ico ŵantu ŵakucekulira na kufwa. Cikuwoneka kuti maselo ghithu ghakwenera kulutilira kujiwezgeramo nakuti ise tikwenera kukhara kwamuyirayira. Buku lakuti Hyojun Soshikigaku (Mdauko Wasono) likuti: “Ncamucindindi cikuru comene kumanya umo kucekura kwa maselo kukukolererana na kucekura kwa muntu nakufwa kwake.” Ŵasayansi ŵanandi ŵakugomezga kuti umoyo una mpaka “ya kawiro, yaciharo.” Kasi imwe mukughanaghana kuti ŵakuneneska?
2. Kasi ŵanji ŵacitaci cifukwa ca kuleka kukhaliska kwa umoyo?
2 Ŵantu nyengo zose ŵaŵa ŵakukhumbisiska kupenja kuŵa na umoyo wutari ndipo nakuyezga wuwo kupenja umoyo wambura kufwa. Kuyambira mu handredi lacinayi B.C.E., mankwala agho ŵakate ghakupangikira kupa umoyo wambura kufwa kuŵa kwamacitiko ghakaguza ŵantu ŵakuzirwa ŵa Citchayina. Pamanyuma pake mafumu ghanyake gha Citchayina ghakizakayezga mankwala agho ŵakuti ghakutalikiska umoyo—ghakupangika kufuma ku cisulo ca mercury—ndipo ŵakafwa! Caru cose zingirizge, ŵantu ŵakugomezga kuti nyifwa kuti mbumaliro wa kuŵako kwawo cara. Ŵabudda, Ŵahindi, Ŵasilamu, na ŵanji wose ŵanacirindizga cakuŵala ca umoyo pamanyuma pa nyifwa. Mu Caru ca Cikristu, ŵanandi ŵakughanaghana za umoyo wa pamanyuma pa nyifwa wakuya kasekerera kucanya.
3. (a) Kasi cifukwa ncici ŵantu ŵali na khumbo la umoyo wamuyirayira? (b) Kasi ni mafumbo uli pakunena za nyifwa agho ghakukhumbikwira kuzgoreka?
3 Maghanaghano gha kukondwa pamanyuma pa nyifwa ghakurongora kukhumbisiska kwa umoyo wandanda. “Ndiposo wimika vya muyirayira mu mtima wa muntu,” likuyowoya nteura Baibolo pakunena za ghanaghano la umuyirayira ilo Ciuta wakapanda mwa ise. (Mupharazgi 3:11) Wakalenga ŵantu ŵakudanga na cilindizga cakuti ŵakhare na umoyo kwamuyirayira pa caru capasi. (Genesis 2:16, 17) Kasi cifukwa ncici, pera, ico ŵantu ŵakufwira? Kasi nyifwa yikiza uli mu caru? Cimanyisko ca Ciuta cikutingweruska pa mafumbo agha.— Salmo 119:105.
CIŴEMBU CA USATANA
4. Kasi Yesu wakacivumbura uli cigeŵenga ici cilikwiziska nyifwa ya ŵantu?
4 Cigeŵenga cikuyezga kujibisa umo cikwenda. Ici caŵa nteura na uyo wali kwiziska ucigeŵenga uwo wapangiska mabiliyoni ghanandi gha ŵantu kufwa. Iye wali kutimbanizga vintu kuti wabise nyifwa ya muntu kuŵa yamucindindi. Yesu Kristu wakavumbura cigaŵenga ici apo Wakaphalira aŵo ŵakapenjanga kumukoma Iye kuti: “Imwe wiskemwe ndi Satana, ndipo makhumbiro gha wiskemwe mukukhumba kucita. Wakaŵa mbanda kufuma kumtendeko, ndipo kuti wakwimirira mu unenesko cara, pakuti mwa iyo mulive unenesko.”—Yohane 8:31, 40, 44.
5. (a) Kasi muntu uyu wakucemeka Satana Diabolosi wakamba uli? (b) Kasi mazgu ghakuti “Satana” na “Diabolosi” ghakung’anamuraci?
5 Enya, Diabolosi ngwa “mbanda” yaciŵembu. Baibolo likuvumbura kuti iye ni muntu mwenemwene, kuti ni uheni waka mu mtima wa muntu cara. (Mateyu 4:1-11) Nangauli wakalengeka nga ndi mungelo murunji, “kuti wakwimirira mu unenesko cara.” Nako nkwenelera ’mwe kuti wakucemeka Satana Diabolosi! (Civumbuzi 12:9) Iye wakucemeka “Satana,” panji “wakususka,” cifukwa wali kwimikana ndipo walikususka Yehova. Cigeŵenga ici cikucemekaso “Diabolosi,” kung’anamura kuti “musesi,” pakuti iye mwamatusi walikunyoza Ciuta.
6. Kasi cifukwa ncici Satana wakamugarukira Ciuta?
6 Kasi cikamukhuŵirizga Satana kuti wagarukire Ciuta ncivici? Ulyezi. Iye mwaulyezi wakakhumbanga kusopa kweneuko Yehova wakapokera kufuma kwa ŵantu. Diabolosi kuti wakaleka khumbo lake lakupokera kusopa, uko kukeneleranga yekha Mlengi cara. (Yerezgerani na Ezekiel 28:12-19.) Mumalo mwake, mungelo uyo wakizakaŵa Satana wakalutilira nalo khumbo lake la ulyezi likasuka likima na kubaba kwananga.—Yakobe 1:14, 15.
7. (a) Kasi cikucitiska nyifwa ya ŵantu ncivici? (b) Kasi kwananga ni vici?
7 Tamusanga muheni mweneuyo ucigaŵenga wake wapangiska nyifwa ya ŵantu. Kweni kasi cifukwa ceneco ico ciri kwiziska nyifwa ncivici? Baibolo likuyowoya kuti: “Liwozga la nyifwa nkwananga.” (1 Ŵakorinte 15:56) Ndipo kasi kwananga ni vici? Kuti tipulikiske lizgu ili, tiyeni tighanaghane za cing’anamuro ico likaŵa naco mu malulimi ghakutendekera gha Baibolo. Maverebu gha Cihebere na Cigiriki agho kanandi ghakung’anamulika “kwananga” ghakung’anamura kuti “kuwinda” mu ghanaghano la kuwinda cimanyikwiro panji kutondeka kufika pa cakulata. Kasi ncimanyikwiro uli ico tose tili kuwinda? Ncimanyikwiro ca kupulikira kwakufikapo kwa Ciuta. Kasi ndimwauli, pera, umo kwananga kukizira mu caru?
UMO CIŴEMBU CIKACITIKIRA
8. Kasi ndi mwauli umo Satana wakayezgera kupoka kusopa kwa ŵantu?
8 Satana mwakucenjera wakapanga ciŵembu mwakuti wakaghanaghana kuti cingamupangiska kuwusa ŵantu wose na kupokera kusopa kwawo. Wakaghanaghana za kucitiska ŵantu ŵakwamba ŵaŵiri ŵakutorana, Adamu na Heva, kwanangira Ciuta. Yehova wakaŵapa ŵapapi ŵithu ŵakudanga cimanyisko ceneico mpanyi cikarongozgera ku umoyo wamuyirayira. Iwo ŵakamanya kuti Mlengi wawo wakaŵa muwemi cifukwa wakaŵaŵika iwo mu munda wakutowa wa Edeni. Comene-comene Adamu wakawona uweme wa Ŵawiske ŵakucanya apo Ciuta wakamupa movwiri ndiposo mwanakazi wakutowa. (Genesis 1:26, 29; 2:7-9, 18-23) Umoyo wa ndanda wa ŵantu ŵakwamba ŵaŵiri aŵa ukathembanga pa kupulikira kwawo kwa Ciuta.
9. Kasi ndi languro wuli ilo Ciuta wakapereka kwa muntu wakwamba, ndipo kasi cifukwa ncici likaŵa lakupulikikwa?
9 Ciuta wakamulangulira Adamu kuti: “Vya makuni ghose ghamu munda uryenge kwawanangwa; kweni vya kuni lakumanyiska uweme na uheni ungaryanga, cifukwa mu zuŵa leneilo tiuryerengepo, tiufwenge nadi.” (Genesis 2:16, 17) Nga ndi Mlengi, Yehova Ciuta wakaŵa na wenelero wakupanga vipimo vya kakhaliro nakulongosora za ico cikaŵa ciwemi na ciheni ku vilengiwa vyake. Languro lake likaŵa lakupulikikwa cifukwa Adamu na Heva ŵakaŵa ŵanangwa kurya vipambi kufuma mu makuni ghanyake ghose mu munda. Iwo ŵakate ŵarongore kuwongera kwawo ku muwuso wa urunji wa Yehova mwakupulikira languro ili m’malo mwakujisankira iwo ŵene mwampuvya vipimo vya makhaliro.
10. (a) Kasi Satana wakaŵafikira uli ŵantu pakuŵaguzira kwa iye? (b) Kasi ndi viheni uli ivyo Satana wakamuzunulira Yehova? (c) Kasi imwe mukughanaghanapo uli pakunena za kuwukira Ciuta kwa Satana?
10 Diabolosi wakapanga pulani la kuŵafumizgako ŵantu ŵakudanga kwa Ciuta. Kuti waŵanyenge iŵo kuti ŵakhare cigaŵa cake, Satana wakateta. Mwakugwiriskira ncito cinjoka, nga ndi umo nkwanta zakuyowoyeska vidole zikucitira, Diabolosi wakafumba Heva kuti: “Ŵati, kasi Ciuta wanena kuti, Mureke kurya vipambi vya makuni ghose ghamumunda?” Apo Heva wakamupharira languro la Ciuta, Satana wakati: “Mutimufwenge cara.” Iye penepapo wakamuzunulira vintu viheni Yehova mwakuyowoya kuti: “Ciuta wakumanya kuti mu zuŵa leneilo timuryerengepo maso ghinu tighajurikenge, timuŵenge nga ndi Ciuta, kumanya uweme na uheni.” (Genesis 3:1-5) Diabolosi mwanteura wakasacizga kuti Ciuta wakabisanga cintu cinyake ciwemi. Nawo mbutesi ’mwe, wakuŵatetera Ŵadada ŵakutemwa, ŵakucanya A Yehova!
11. Kasi ndi mwauli umo Adamu na Heva ŵakajipangira kuŵa mabwezi gha Satana?
11 Heva wakalilaŵiskaso khuni kaciŵiri, ndipo vipambi vyake sono vikawoneka vyakukhumbikwa nkanira. Nteura wakatora cipambi nakurya. Pamanyuma, mfumu wake mwadala wakazomerezgana naye mukwananga uku kwakuwura kupulikira Ciuta. (Genesis 3:6) Nangauli Heva wakapusikika, wose ŵaŵiri iye na Adamu ŵakazomerezgana naye Satana mu ciŵembu cake cakuti wangawusa fuko la ŵantu. Mwanadi, iwo ŵakapanga ubwezi.—Ŵaroma 6:16; 1 Timote 2:14.
12. Kasi vyakufumapo vya kugarukira muntu kwa Ciuta vikaŵa vici?
12 Adamu na Heva ŵakenera kukumanizga vyakufumapo vyake vya kacitiro kawo. Iwo kuti ŵakaŵa nga ndi Ciuta cara, kuŵa na cimanyisko capadera. M’malo mwake ŵakaŵa na soni nakukabisama. Yehova wakamupa mlandu Adamu ndipo wakamweruzga kuti: “Tiuryenge kurya thukuta pa cisko cako usuke uwerere ku fuvu, cifukwa ukatoreka mwenemumo; ndiwe fuvu, ndipo kufuvu tiuwerereko.” (Genesis 3:19) “Mu zuŵa leneilo” apo ŵapapi ŵithu ŵakudanga ŵakaryera kufuma mu khuni la kumanyiska uweme na uheni, iwo ŵakeruzgika na Ciuta ndipo ŵakafwa mu maghanoghano ghake. Penepapo ŵakacimbizgika kufuma mu Paradiso ndipo ŵakamba umoyo wakuya kunyifwa.
UMO KWANANGA NA NYIFWA VIKATANDAZGIKIRA
13. Kasi ndi mwauli umo kwananga kukatandazgikira ku fuko la ŵantu wose?
13 Satana mwakuwonekera pakweru wakaruska pa ciŵembu cake cakucitiska ŵantu kumusopa. Kweni, wakatondeka kupangiska ŵakumusopa ŵake kukhala na umoyo. Apo kwananga kukamba kuzenga mu ŵantu ŵakwamba ŵaŵiri ŵakutorana, iŵo ŵakatondeka kubaba ŵana ŵarunji. Nga ncakuzongeka mu libwe, kwananga kukanjira nkanira mu ma jini gha ŵapapi ŵithu ŵakudanga. Mwanteura, ŵakizakababa ŵana ŵambura urunji ŵekhaŵekha. Pakuti ŵana ŵawo ŵose ŵakizakababika apo Adamu na Heva ŵakati ŵananga, ŵana ŵawo ŵakahalira kwananga na nyifwa.—Salmo 51:5; Ŵaroma 5:12.
14. (a) Kasi tingaŵayerezgera na njani awo ŵakukana zakwananga zaŵo? (b) Kasi ndi mwauli umo Ŵaisrayeli ŵakakumbuskikiranga za kwananga kwawo?
14 Ndipouli, lero, ŵanandi ŵakugomezga cara kuti mbakwananga. Mu vigaŵa vinyake vya caru, ghanaghano la kuhalira kwananga ndakumanyikwa cara. Kweni uwo kuti mbusimikizgi cara wakuti kwananga kulije. Msepuka uyo wana malikho pamaso wangakana kuti walije, ndipo wangazomerezga kwekha usange panji wawona pa galasi. Ŵaisrayeli ŵakale ŵakaŵa nga ndi msepuka uyu apo ŵakapokera Marango gha Ciuta kwizira mwa ncimi Yake Moses. Marango ghakarongora pakweru kuti kwananga kukaŵako. “Kweni nga ndiwurenge kumanya Marango, mphanyi ndiriveso kumanya kwananga,” wakulongosora nteura mpostole Paulos. (Ŵaroma 7:7-12) Nga ndi msepuka wakulaŵiska pagalasi, mwakugwiriskira ncito Marango kujilaŵiska iwoŵene, Ŵaisrayeli ŵakajiwonanga kuti ŵakaŵa ŵakufipirwa pamaso pa Yehova.
15. Kasi cikuvumburika ncici mwakulaŵiska pa galasi la Mazgu gha Ciuta?
15 Mwakulaŵiska pa galasi la Mazgu gha Ciuta nakuwona vipimo vyake, tingawona kuti tiri ŵambura urunji. (Yakobe 1:23-25) Mwaciyerezgero, ghanaghanani za ico Yesu Kristu wakaphalira ŵasambiri ŵake pakunena za kutemwa Ciuta na muzengezgani wawo, nga ndi umo vyalembekera pa Mateyu 22:37-40. Nkanandi uli ’mwe umo ŵantu ŵakuwindira cimanyikwiro mu vigaŵa ivi! Ŵanandi ŵakughanaghanako na kughanaghanako cara usange ŵatondeka kurongora citemwa ca Ciuta panji kuŵazengezgani ŵawo.—Luka 10:29-37.
CENJERANI NA MAURYARYA GHA SATANA!
16. Kasi tingacita uli kuti titcheŵe mauryarya gha Satana, ndipo cifukwa ncici ici ncakusuzga?
16 Satana wakukhumba kutipangiska ise kucita kwananga mwadala. (1 Yohane 3:8) Kasi pali ntowa yinyake yakutcheŵera mauryarya ghake agha? Enya, kweni ici cikukhumba kuti ise tilimbane na makhumbiro ghakubendelera kukucita kwananga mwadala. Ici kuti ncipusu cara cifukwa khumbo lithu lakubabika nalo la kwananga ndikuru comene. (Ŵaefeso 2:3) Paulos wakenera kulimbana nalo. Cifukwa? Cifukwa ncakuti kwananga kukaŵa mwa iye. Usange tikukhumba cizomerezgo ca Ciuta, ise nase tikwenera kulimbana nagho makhumbiro gha kwananga agho ghali mwa ise.—Ŵaroma 7:14-24; 2 Ŵakorinte 5:10.
17. Kasi ico cikupangiska kulimbana na mukhaliro withu wa kwananga kuŵa kunonono ncivici?
17 Pakuti Satana nyengo zose wakupenjerezga mwaŵi wakutinyengerera kuti tiswe marango gha Ciuta, kulimbana kwithu na kwananga nkupusu cara. (1 Petros 5:8) Pa kurongora kufipira mtima Ŵakristu ŵanyake, Paulos wakayowoya kuti: “Nkopa mzire pakunji nga ndi umo njoka mu ucenjezi wake yikamupusikira Heva, nteura ndimo maghanoghano ghinu ghanganangikira kurekana na unenesko na utuŵa uwo uli mwa Kristu.” (2 Ŵakorinte 11:3) Satana wakugwiriskira ncito mauryarya ghakuyana waka lero. Iye wakuyezga kupereka maghanoghano ghakukayikira za uwemi wa Yehova na maphindu ghakufuma mu kupulikira marango gha Ciuta. Diabolosi wakuyezga kusangirapo mwaŵi pa makhumbiro ghithu ghakubabika nagho gha kucita kwananga nakutipangiska ise kuŵa na maghanaghano gha kujitemwa, ulyezi, thinko, na sanko.
18. Kasi ndi mwauli umo Satana wakugwiriskira ncito caru kurutiska pantazi kwananga?
18 Cimoza mwa virwero ivyo Diabolosi wakugwiriskira ncito kwimikana nase ni caru, ico cagona mu nkongono zake. (1 Yohane 5:19) Usange tiri ŵambura kupwelerera, ŵantu ŵatimbanizgi na ŵatesi ŵa caru ici catizingizga ŵangatiguzira mu mukhaliro wa kwananga uwo ukwananga vipimo vya Ciuta vya kakhaliro kawemi. (1 Petros 4:3-5) Ŵanandi ŵakuzerezga marango gha Ciuta nanga kungaŵa kusurako kutokotoska kwa njuŵi zawo, paumaliro zikuŵa zakufwa. (Ŵaroma 2:14, 15; 1 Timote 4:1, 2) Ŵanji mwapacokopacoko ŵakunjizgika mu mukhaliro wakuti nanga zingaŵa njuŵi zawo zambura urunji pakudanga zikaŵazomerezga kucita cara.—Ŵaroma 1:24-32; Ŵaefeso 4:17-19.
19. Kasi cifukwa ncici kukhala waka mwamakhaliro ghatuŵa kuti nkwakukwana cara?
19 Kukhara mwamakhaliro ghatuŵa nkuya pantazi kukuru comene mu caru ici. Ndipouli, kuti tikondweske Mlengi withu, vinandi vikukhumbikwa. Tikweneraso kuŵa na cipulikano mwa Ciuta nakumanya kuti tiri na ncito kwa iye. (Ŵahebere 11:6) “Nteura mweneuyo wakumanya kucita uweme, ndipo kuti wakuwucita cara, wakwananga,” wakalemba nteura msambiri Yakobe. (Yakobe 4:17) Enya, kuzerezga Ciuta na marango ghake mwadala paiko kwekha ni mtundu wakwananga.
20. Kasi ndi mwauli umo Satana wangayezgera kumutondeskerani kucita ico nciwemi, kweni kasi cingamovwirani kuzizipizga vyakufyenyerezga vyanteura ncivici?
20 Satana kwamburaso na kukayika cara wapangiskenge mpindano mu kukhumba kwinu kusanga cimanyisko ca Ciuta kwizira mu kuŵerenga kwinu Baibolo. Pali cigomezgo cose kuti vyakufyenyerezga vyanteura kuti viti vimurekeskani imwe cara kucita ico nciwemi. (Yohane 16:2) Nangauli ŵakuwusa ŵanandi ŵakaŵa na cipulikano mwa Yesu mu nyengo ya uteŵeti wake, iŵo ŵakatondeka kumuzomera iye cifukwa cakopa kuŵasezga mu malo ghawo. (Yohane 12:42, 43) Satana mwankaza wakuyezga kumofya waliyose uyo wakupenja cimanyisko ca Ciuta. Ndipouli, imwe nyengo zose mukwenera kukumbukira na kuwongera vintu viwemi ivyo Yehova wacita. Mungovwiraso ŵanji awo mbakususka kuti ŵaŵe ŵakuwongera mwakuyana waka.
21. Kasi tingavivya uli caru na makhumbiro ghithu ghakwananga?
21 Kwautari uwo tiririko ŵambura urunji, ise tanangenge. (1 Yohane 1:8) Nangauli viri nteura, tinacovwiro mukulwana na nkondo iyi. Enya, ncamacitiko kutonda mu nkondo yakulimbana na muheni uyo Satana Diabolosi. (Ŵaroma 5:21) Pa umaliro wa uteŵeti wa Yesu pacaru capasi, iye wakaciska ŵakumurondezga ŵake na mazgu agha: “Mu caru muli na suzgo; kweni khwimani mtima; Ine ndavivya caru.” (Yohane 16:33) Nanga ŵangaŵa ŵantu ŵambura urunji, ncamacitiko kuvivya caru na covwiro ca Ciuta. Satana walije nkongono pa aŵo ŵakumususka na ‘kujilambika kwa Ciuta.’ (Yakobe 4:7; 1 Yohane 5:18) Nga ndi umo tiwonerenge, Ciuta wapereka ntowa yakufumira mu wuzga wakwananga na nyifwa.
YEZGANI CIMANYISKO CINU
Kasi Satana Diabolosi ni njani?
Cifukwa ncici ŵantu ŵakucekura na kufwa?
Kasi kwananga ni vici?
Kasi ndi mwauli umo Satana wakuguzira ŵantu mu kumwanangira Ciuta mwadala?
[Mafumbo]
[Cithuzithuzi pa peji 54]
