Kasi Ciuta Waunenesko ni Njani?
Cipaturo 3
Kasi Ciuta Waunenesko ni Njani?
1. Kasi cifukwa ncici ŵanandi ŵakuzomerezgana na mazgu ghakujulira gha Baibolo?
PARA imwe mwalaŵiska kucanya mu usiku wakuŵala, kasi mukuzizwa cara kuwona nyenyezi zinandi? Mungalongosorapo uli za kuŵako kwawo? Uli pakunena za vyamoyo pacaru capasi—maluŵa ghakutowa, tuyuni na sumu zake zakukondweska, visomba vikuruvikuru ivyo vikudukaduka mu nyanja? Ndondomeko yikulutilira kwambura kumara. Vyose ivi kuti mpanyi vikizako mwa mwaŵi waka cara. Ncakuziziswa cara kuti ŵanandi ŵazomerezgana na mazgu ghakujulira gha Baibolo kuti: “Pa kudanga Ciuta wakata mtambo na caru”!—Genesis 1:1.
2. Kasi Baibolo likuyowoyaci pakunena za Ciuta, ndipo likutikhuŵirizga ise kucitaci?
2 Mtundu wa ŵantu ngwakugaŵikana nkanira pakunena za Ciuta. Ŵanji ŵakughanaghana kuti Ciuta ni nkongono za pazekha. Mamiliyoni ghakusopa ŵapapi ŵakufwa ŵamwaka, pakughanaghana kuti Ciuta wali kutari comene mwakuti ŵangamfikira cara. Kwene Baibolo likuvumbura kuti Ciuta waunenesko ni muntu mwenemwene uyo wakurongora kutemwa kukuru kwa ise cinamuntu payekha. Ndico ncifukwa likutikhuŵirizga ise ‘kumpenja Ciuta,’ apo likuti: “Wali kutali na muntu yose wa ise cara.”—Milimo 17:27.
3. Kasi cifukwa ncici ncambura macitiko kupanga cikozgo ca Ciuta?
3 Kasi Ciuta wakuwoneka ngati ni vici? Ŵacoko waka ŵa ŵalambiri ŵake ŵali kuwona viwoneskero vya ucindami wakukharapo kwake. Mu viwoneskero ivi iye wakajilongora kuŵa wakhara pa mpando wa ufumu, kungweruka kwa kung’anima kukuwonekera kufuma kwa iye. Ndipouli, aŵo ŵakawona viwoneskero ivi kuti ŵakalongosora cisko cake nkanira cara. (Daniel 7:9, 10; Civumbuzi 4:2, 3) Ici ncifukwa cakuti “Ciuta ndi Mzimu”; kuti wali na thupi lawuntu cara. (Yohane 4:24) Mwanadi, ncambura macitiko kupanga cikozgo cakulondola ca Mlengi withu, pakuti “palive muntu, mumo kuli kuŵira liromwaka, wali kumuwona Ciuta.” (Yohane 1:18; Exodus 33:20) Kweni, Baibolo likutisambizga vinandi pakunena za Ciuta.
CIUTA WAUNENESKO WALI NA ZINA
4. Kasi ndi vithokozo vinyake vyakuti uli vya Ciuta ivyo vinang’anamuro mu Baibolo?
4 Mu Baibolo, Ciuta waunenesko wakumanyikwa na mazgu nga ndi “Ciuta Wankongono-zose,” “Wapacanyapose,” “Mlengi,” “Musambizgi,” “Fumunkuru,” “Karonga wakukhalirira swi.” (Genesis 17:1; Salmo 50:14; Mupharazgi 12:1; Yesaya 30:20; Milimo 4:24; 1 Timote 1:17) Kulanguluka mu vithokozo vyang’anamulo ivi kungatovwira kusazgako cimanyisko cithu ca Ciuta.
5. Kasi zina la Ciuta ndi njani, ndipo likusangika kalinga mu Malemba gha Cihebere?
5 Ndipouli, Ciuta wali na zina lapadera ilo likusangika mu Baibolo nyengo zakukwana pafupifupi 7,000 mu Malemba ghakwambirira gha Cihebere mwekha—nyengo zinandi kuruska ciricose ca vithokozo vyake. Mu vilimika 1,900 ivi vyajumpa, Ŵayuda ŵakaleka kucema zina la Ciuta cifukwa cakopa miziŵizgo. Cihebere ca mu Baibolo cikalembeka kwambura ma vawero. Mwanteura, palije ntowa yakusimikizgira pakunena za umo Moses, David, panji ŵanji ŵamwaka ŵakazunuliranga makonsonati ghanayi agha (יהוה) agho ghakupanga zina la uciuta. Ŵasambiri ŵanyake ŵakusacizga kuti zina la Ciuta likenera kucemeka “Yahweh,” kweni kuti ŵangasimikizga cara. Kazunuliro ka Citumbuka kakuti “Yehova” kagwiriskirika ncito kwa vilimika mahandredi ghanandi, ndipo kazunuliro kakukozganako nkakuzomerezgeka mu viyowoyero vinandi vyakuzara lero.—Wonani Exodus 6:3 na Yesaya 26:4.
CIFUKWA CENEICO MUKWENERA KUGWIRISKIRA NCITO ZINA LA CIUTA
6. Kasi Salmo 83:18 likuti uli pakunena za Yehova, ndipo kasi cifukwa ncici tikwenera kuligwiriskira ncito zina lake?
6 Zina la Ciuta lapadera, lakuti Yehova, likumupambaniska iye ku ŵaciuta ŵanyake ŵose. Ndico ncifukwa zina ilo likusangika kanandi mu Baibolo, comenecomene mu malemba ghake gha Cihebere. Ŵakung’anamulira ŵanandi ŵakutondeka kugwiliskira ncito zina lauciuta, kwene Salmo 83:18 likuyowoya mwapakweru kuti: “Ŵamanye nadi kuti Imwe pera, mwaŵeneimwe zina linu ndi Yehova, ndimwe Wapacanyapose mu vyaru vyose.” Nteura ncakwenelera kwa ise kugwiriskira ncito zina la Ciuta lakenalake para tikuyowoya za iye.
7. Kasi cing’anamuro ca zina lakuti Yehova cikutisambizgaci pakunena za Ciuta?
7 Zina lakuti Yehova nkazunuliro ka verebu la Cihebere ilo likung’anamura “kuŵako.” Mwanteura, zina la Ciuta likung’anamula “Iye Wakupangiska Kuŵako.” Mwa fundo iyi Yehova Ciuta wakujirongola iyemwene kuŵa Mwambiski Mulala. Nyengo zose iye wakupangiska makhumbiro ghake kucitika. Ni Ciuta waunenesko yekha uyo wakwenelera zina ili, pakuti ŵantu ŵangasimikizga cara kuti mapulani ghawo ghakwaniliskikenge. (Yakobe 4:13, 14) Ni Yehova yekha wangayowoya kuti: “Ndimoso ghaŵirenge mazgu ghane agho ghakufuma mu mlomo wane; . . . tighafiske ico nkuca naco, nakusakata mu ico ndaghatumira.”—Yesaya 55:11.
8. Kasi ndikhumbo uli ilo Yehova wakapharazga kwizira mwa Moses?
8 Ŵapapi ŵa Cihebere ŵakale Abrahamu, Yisake, na Yakobe waliyose “wakacema zina la Yehova,” kweni kuti ŵakamanya cara kuzirwa kweneco kwa zina lauciuta ili. (Genesis 21:33; 26:25; 32:9; Exodus 6:3) Pamanyuma pakuti Yehova wavumbura khumbo lake lakuwombola mpapu zawo, ŵa Israyeli, kufuma ku wuzga ku Egupto nakuŵapa “caru cakuzara sulu na uci,” ici mute panji cikawoneka nga ncambura macitiko. (Exodus 3:17) Ndipouli, Ciuta wakagogomezgera ncimi yake Moses za kuzirwa kwa zina lake apo wakamuphalira wakati: “Nteura ndimo ukanenere kwa ŵa Israyeli, Yehova Ciuta wa ŵasekuru ŵinu, Ciuta wa Abraham, Ciuta wa Yisake, Ciuta wa Yakobe, wandituma kwa imwe: ili ndilo zina lane muyaya, ndipo ici ncikumbusko cane mu mazuŵa ghose.”—Exodus 3:15.
9. Kasi Faro wakamuwona uli Yehova?
9 Moses wakamufumba Faro, karonga wa Egupto, kuti waŵazomerezge ŵa Israyeli kuruta na kuyakamulambira Yehova mu mapopa. Kweni Faro, uyo iyemwene wakawonekanga nga ni ciuta ndipo wakasopangaso ŵaciuta ŵanyake ŵa mu Egupto, wakazgora wakati: “Kasi Yehova ndinjani, kuti ndipulikire mazgu ghake nakuzomerezga Israyeli warute? Nkumumanya Yehova cara, nesi kumuzomerezga Israyeli warute.”—Exodus 5:1, 2.
10. Mu Egupto wakale, kasi Yehova wakacitapo kantu uli kuti wakwaniriske khumbo lake kukhwaskana na ŵa Israyeli?
10 Penepapo Yehova wakacitapo kantu kuti wakwaniriske khumbo lake, kucita mwakukolerezganako na cing’anamuro ca zina lake. Iye wakiziska vilengo khumi pa ŵina Egupto ŵakale. Cilengo caumaliro cikakoma ŵana ŵose ŵauŵere ŵa ŵina Egupto, kusazgapo mwana mwanarumi wa Faro wakujitemwa. Penepapo ŵina Egupto ŵakazomerezga kuti ŵa Israyeli ŵarute. Ndipouli, ŵanji mwa ŵina Egupto ŵakakhorweskeka nkanira na nkongono za Yehova mwakuti ŵakaruta nawo ŵa Israyeli para ŵakafumanga mu Egupto.—Exodus 12:35-38.
11. Ncamuntondwe uli ico Yehova wakacita pa Nyanja Yiswesi, ndipo kasi ŵarwani ŵake ŵakacicizgika kumanya vici?
11 Faro munonono-mtima na ŵasirikari ŵake, pamoza na magareta ghawo ghankondo mahandiredi, ŵakalondezga kuti ŵakaŵakoreso ŵazga ŵawo. Apo ŵina Egupto ŵakasendeleranga kufupi, Ciuta mwamintondwe wakagaŵa Nyanja Yiswesi mwakuti ŵana ŵa Israyeli ŵambuke pasi pomizo. Apo ŵakuŵarondezga aŵa ŵakanjira mu nyanja, Yehova “wakakhwerura marundi gha magareta ghawo kuti ŵakendeska na unonono.” Ŵankondo ŵa ŵina Egupto ŵakalira nakuti: “Tiyeni ticimbire pa maso pa Israyeli; cifukwa Yehova wakuŵarwera kuparanya ise ŵa Egupto.” Kweni ŵakacedwa. Viliŵa vya maji vikaŵawira ndipo “vikabizga magareta na ŵapaŵakavalo na nkondo yose ya Faro iyo yikanjira mu nyanja panyuma pawo; nta wakakharapo na yumo wa iŵo.” (Exodus 14:22-25, 28) Yehova mwanteura wakajipangira zina iyemwene, ndipo cakucitika ico cindaluwike mpaka na lero.—Joshua 2:9-11.
12, 13. (a) Zina la Ciuta linacing’anamuro uli kwa ise lero? (b) Kasi ŵantu ŵakukhumbikwira kusambiraci mwaluŵiro ndipo ncifukwa uli?
12 Zina ilo Ciuta walikujipangira liri na cing’anamulo cikuru comene kwa ise lero. Zina lake, lakuti Yehova, limilira nga ncisimikizgo cakuti vyose ivyo wakhumba vicitiskikenge kufiskika. Ici cikusazgamo kufiskika kwa khumbo lake lakudanga lakuti caru cithu capasi ciŵe paradiso. (Genesis 1:28; 2:8) Cifukwa ca ici, Ciuta wizamufumizgapo ŵose aŵo ŵakususka muwuso wake lero, pakuti wayowoya kuti: “Penepapo tiŵamanye kuti Ine ndine Yehova.” (Ezekiel 38:23) Penepapo Ciuta wamkufiska layizgano lake lakuŵaponoska ŵalambiri ŵake kuyakaŵanjizga mu caru cipya ca urunji.—2 Petros 3:13.
13 Ŵose aŵo ŵakukhumba cizomerezgo ca Ciuta ŵakwenera kusambira kucema pa zina lake mu cipulikano. Baibolo likulayizga kuti: “Yose uyo wati wacemerenge pa zina la [Yehova, NW] wizamkuponoskeka.” (Ŵaroma 10:13) Enya, zina lakuti Yehova linacing’anamuro cikuru comene. Kucemera pa Yehova nga ndi Ciuta winu ndiposo Muthaski kungamurongozgerani imwe ku kukondwa kwambura kumara.
MIKHALIRO YA CIUTA WAUNENESKO
14. Kasi ndi mikhaliro uli yikuruyikuru ya Ciuta iyo Baibolo likulongosora?
14 Kuŵerenga pakunena za kuthaskika kwa ŵana ŵa Israyeli kufuma ku Egupto kukurongora mikhaliro yikuruyikuru yinayi iyo Ciuta wali nayo mwakuyana. Kacitiro kake na Faro kakavumbura nkongono zake zakuziziswa. (Exodus 9:16) Ntowa iyo Ciuta wakendapo pa kulimbana na mukhaliro wakusuzga uwo yikarongora mahara ghake ghambura kuyerezgereka. (Ŵaroma 11:33) Iye wakalongora urunji wake mu kupereka cirango cakuŵenelera ŵakususka ŵanonono mtima kweniso ŵayuzgi ŵa ŵantu ŵake. (Duteronome 32:4) Mukhaliro ukuru wa Ciuta ndi kutemwa. Yehova wakarongora kutemwa kwakuruska mwakufiska pangano lake lakunena za ŵa mpapu ya Abrahamu. (Duteronome 7:8) Wakarongolaso kutemwa mwakuzomerezga ŵanji ŵa ŵina Egupto kukana ŵaciuta ŵatesi na kusanga phindu comene mwa kutora kimiro kawo kawemi cifukwa ca Ciuta waunenesko.
15, 16. Kasi ndi mwantowa uli umo Ciuta warongolera kutemwa?
15 Uku mukuŵazga Baibolo, muti muwonenge kuti kutemwa ndiwo mukhaliro ukuru wa Ciuta, ndipo iye wakuwurongora mu ntowa zinandi. Mwaciyerezgero, kukaŵa kutemwa uko kukamupangiska kuŵa Mlengi ndipo pakudanga wakakondweranga na vilengiwa vya muzimu. Mahandredi gha mamiliyoni gha ŵangelo aŵo ŵakumutemwa Ciuta nakumurumba iye. (Job 38:4, 7; Daniel 7:10) Ciuta wakarongolaso kutemwa pa kulenga caru capasi nakucinozga ico kumkondweska muntu wakukharamo.—Genesis 1:1, 26-28; Salmo 115:16.
16 Tikwandura kufuma mu kutemwa kwa Ciuta mu ntowa zinandi zakuti tingafiska cara kuzizunura. Mwaciyerezgero, Ciuta mwakutemwa wapanga mathupi ghithu mwantowa yakuziziswa comene mwakuti tingazaya na umoyo. (Salmo 139:14) Kutemwa kwake kukuwonekera mwakuti wakutipa “vura ya kucanya, na nyengo za vipambi, wakuzuzga mitima [yithu] na vyakurya na cimwemwe.” (Milimo 14:17) Ciuta nakuŵa nako ‘wakukwezgera dazi lake pa ŵaheni na ŵaweme, ndipo wakurokweska vura pa ŵarunji na pa ŵakubendera.’ (Mateyu 5:45) Kutemwa kukumupangiskaso Mlengi withu kutovwira kusanga cimanyisko ca Ciuta na kumteŵetera iye mwakukondwa nga mbalambiri ŵake. Mwanadi, “Ciuta nkutemwa.”(1 Yohane 4:8) Kweni pali vinandi pakunena za wuntu wake.
“CIUTA WA LUSUNGU NA UCIZI”
17. Kasi tikusambiraci pakunena za Ciuta pa Exodus 34:6, 7?
17 Pamanyuma pakuti ŵa Israyeli ŵambuka Nyanja Yiswesi, iwo ŵakakhumbikwira mbwenu kum’manya makora Ciuta. Moses wakawona kukhumbikwa kwa ici ndipo wakaromba kuti: “Nteura sono, usange ndasanga ucizi pamaso pinu, mundilongore ntowa yinu, kuti ndimumanyeni Imwe mwakuti ndisange ucizi pamaso pinu.” (Exodus 33:13) Moses wakamumanya makora Ciuta wakati wapulika mazgu gha Ciuta mwene ghakuti: “Yehova, Yehova, Ciuta wa lusungu na ucizi, wakukuntirapo, wakuzara na uweme na unenesko, wakusungira ŵantu vikwi lusungu, wakugowokera kwananga na majuvyo na uheni, kweni nta tiwamuleke waka uyo wasuskika na mlandu.” (Exodus 34:6, 7) Ciuta wakulinganizga kutemwa kwake na urunji, kwambura kuvikirira ŵakwananga mwadala kufuma ku vyakufumapo vyake vya kwananga kwawo.
18. Kasi ndi mwantowa uli umo Yehova warongolera kuŵa wa lusungu?
18 Nga ndi umo Moses wakasambilira, Yehova wakurongora lusungu. Muntu walusungu wali na citima kwa awo ŵakusuzgika ndipo wakuyezga kuwovwira. Mwanteura Ciuta walongora cisungusungu ku mtundu wa ŵantu mwakupanga manozgero gha covwiro cambura kumara ku kusuzgika, ulwari, na nyifwa. (Civumbuzi 21:3-5) Ŵalambiri ŵa Ciuta ŵangasangana na masoka cifukwa ca mikhaliro mu caru ici ciheni, panji ŵangacita mwa mpuvya nakukumanizgana na suzgo. Kweni usange mwakujicepeska ŵapempa kwa Yehova cifukwa ca covwiro, iye waŵasanguluskenge na kuwovwira iwo. Cifukwa? Cifukwa ncakuti iye mwalusungu wakupwelelera comene ŵalambiri ŵake.—Salmo 86:15; 1 Petros 5:6, 7.
19. Kasi cifukwa ncici tingayowoya kuti Ciuta ngwa ucizi?
19 Ŵantu ŵanandi awo ŵanamazaza ŵakucita mwankanyulira comene na ŵanji. Mwakupambanako, nawo mbucizi uwo Yehova wali nawo ku ŵateŵeti ŵake ŵakujicepeska! Nangauli ndiye wamazaza mkulu mu cilengiwa cose, iye wakulongora lusungu lwapadera mu ntowa yiriyose ku mtundu wose wa ŵantu. (Salmo 8:3, 4; Luka 6:35) Yehova ngwa ucizi nanga kungaŵa kwa muntu yose payekha, wakuzgora maŵeyelero ghawo ghakudunjika ghakufumbira citemwa cake. (Exodus 22:26, 27; Luka 18:13, 14) Kweni, kuti Ciuta ngwakucicizgika pakulongora citemwa panji lusungu kwa muntu waliyose cara. (Exodus 33:19) Mwanteura, tikwenera kulongora kuwongera kukuru cifukwa ca lusungu lwa Ciuta na ucizi.—Salmo 145:1, 8.
WACIZIWULIKA PA KUKWIYA, WAMBURA KUTEMWERA, NDIPO MURUNJI
20. Kasi cikurongora ncici kuti Yehova ngwaciziwulika pakukwiya ndiposo ngwambura kutemwera?
20 Yehova ngwaciziwulika pa kukwiya. Kweni, kuti ici cikung’anamura kuti ngwakulekelera cara, pakuti wakacita nteura pakuparanya Faro munonono mtima na ŵankondo ŵake pa Nyanja Yiswesi. Yehova nta wakutemweraso. Mwanteura, ŵantu ŵake ŵakutemweka, ŵa Israyeli, paumaliro ŵakizakataya kutemwa kwake cifukwa cakurutilira kwawo kucita uheni. Ciuta wakupokelera ŵantu kufuma ku mitundu yose nga mbalambiri ŵake, kweni ŵekha awo ŵakucita mwakukolererana na ntowa zake za urunji.—Milimo 10:34, 35.
21. (a) Kasi lemba la Civumbuzi 15:2-4 likutisambizgaci ise pakunena za Ciuta? (b) Kasi ncici ico citiŵirenge cipusu kwa ise kucita ico Ciuta wakuti nciwemi?
21 Buku la Baibolo la Civumbuzi likurongosora kuzirwa kwa kusambira pakunena za “marango gha urunji” gha Ciuta. Ilo likutiphalira ise kuti vilengiwa vya kucanya vikwimba kuti: “Yikuru na yakuziziswa ndi milimo yinu, Yehova Ciuta, Mwene-nkongono-zose. Zakunyoroka na zakuneneska ndi ntowa zinu, Karonga wamuyirayira. Ndi njani wati warekenge kopa imwe, Yehova, na kulicindika zina linu, pakuti imwe pera ndimwe ŵakugomezgeka? Pakuti mitundu yose yiti yizenge nakulambira pamaso pinu, pakuti marango ghinu ghaurunji gharongoreka.” (Civumbuzi 15:2-4, NW) Tikulongora wofi withu wakwenerera, panji ncindi, mwakungangamira pa ivyo wakuti nviwemi. Ici cikuŵa cipusu mwa kujikumbuska ise taŵene pakunena za mahara na kutemwa kwa Ciuta. Marango ghake ghose ghakwandulira ise.—Yesaya 48:17, 18.
“YEHOVA CIUTA WITHU NDI YUMOZA”
22. Kasi cifukwa ncici aŵo ŵakuzomerezga Baibolo kuti ŵakusopa utatu cara?
22 Ŵina Egupto ŵakare ŵakasopanga ŵaciuta ŵanandi, kwene Yehova ndi “Ciuta wakukhumba kujipereka kwambura kugaŵikana.” (Exodus 20:5, NW) Moses wakaŵakumbuska ŵa Israyeli kuti ‘Yehova Ciuta withu ndi Yehova yumoza.’ (Duteronome 6:4) Yesu Kristu wakawerezga mazgu agho. (Marko 12:28, 29) Mwanteura, aŵo ŵakuzomerezga Baibolo kuŵa Mazgu gha Ciuta kuti ŵakusopa Utatu cara wakuŵa na ŵantu ŵatatu panji ŵaciuta ŵatatu mwa yumoza. Nakwenenako, lizgu lakuti “Utatu” mulije mu Baibolo. Ciuta waunenesko ndi Muntu yumoza, wakulekana na Yesu Kristu. (Yohane 14:28; 1 Ŵakorinte 15:28) Mzimu mutuŵa wa Ciuta kuti ni muntu cara. Ndi nkongono yakugwira ncito ya Yehova, iyo Wankongono zose wakugwiriskira ncito pakufiskira khumbo lake.—Genesis 1:2; Milimo 2:1-4, 32, 33; 2 Petros 1:20, 21.
23. (a) Kasi ndi mwauli umo citemwa cinu kwa Ciuta cingakulira? (b) Kasi Yesu wakayowoyaci pakunena za kutemwa Ciuta, ndipo kasi tikukhumbikwira vici kuti tisambire pakunena za Kristu?
23 Para mwaghanaghana za umo Yehova waliri wakuziziswa, kasi mukuzomerezga cara kuti wakwenelera kulambira kwinu? Apo imwe mukuŵerenga Mazgu ghake, Baibolo, mumumanyenge makora ndipo musambirenge ivyo wakukhumba kwa imwe cifukwa ca uwemi winu na kukondwa kwinu kwamuyirayira. (Mateyu 5:3, 6) Mwakusazgirapo, citemwa cinu kwa Ciuta cikurenge. Ico ncakwenelera, pakuti Yesu wakati: “Utemwenge Yehova Ciuta wako na mtima wako wose, na [moyo] wako wose, na vinjeru vyako vyose, na nkongono zako zose.” (Marko 12:30) Nadi, Yesu wakaŵa na citemwa canteura ici kwa Ciuta. Kweni kasi Baibolo likuvumburaci pakunena za Yesu Kristu? Kasi wanacigaŵa uli mu khumbo la Yehova?
YEZGANI CIMANYISKO CINU
Zina la Ciuta ndi njani, ndipo likusangika kalinga mu Malemba gha Cihebere?
Cifukwa ncici mukwenera kugwiriskira ncito zina la Ciuta?
Kasi ndi mikhaliro uli ya Yehova Ciuta iyo yikumudokeskani mwapadera?
[Mafumbo]
[Cithuzithuzi pa peji 29]
Kasi Mlengi wa vintu vyose mukumumanya makora uli?
