Umo Tingamanyira Kuti Ciuta Waliko
Cigaŵa 3
Umo Tingamanyira Kuti Ciuta Waliko
1, 2. Kasi ni fundo wuli iyo yingatovwira kumanya kuti Ciuta waliko?
NTHOWA yimoza iyo tingamanyira kuti Ciuta waliko ndiyo kulondezga fundo iyi: Kuti cinthu ciŵeko pakwenera kuŵa uyo wakacipanga. Usange cinthu nchakusuzga kucipanga, uyo wakacipanga wakwenera kuŵa wamahara comene.
2 Mwaciyelezgero, vinthu ivyo vili mu nyumba yinu, nga ni mathebulu, mipando, mabedi, mapoto, na mbale, vili na uyo wakavipanga. Ndipouli, nchipusu comene kupanga vinthu ivi. Pakuti vinthu vipusu vili na uyo wakavipanga, kasi tingayowoya yayi kuti vinthu vyakusuzga kupanga vikwenera kupangika na munthu wamahara comene?
Cilengiwa Cakuzizwiska
3, 4. Kasi vinthu ivyo vili mu mtambo vikutovwira wuli kumanya kuti Ciuta waliko?
3 Woci yili na uyo wakayipanga. Wuli za dazi na vyaru [mapulaneti] ivyo vikulizingilira, ndipo vikwenda mwakulondezga malango nyengo zose? Wuli za cipingausiku ico cikucemeka Milky Way ndipo cili na nyenyezi zakujumpha 100 biliyoni? Kasi muli kuciwonapo cipingausiku cakuzizwiska ici? Kasi mukakhwaskika wuli? Ndipo ghanaghanani za ukuru wa mtambo! Muli vipingausiku mabiliyoni ghanandi comene padera pa cipingausiku ico cikucemeka Milky Way. Vinthu ivi vikulondezga malango mwakugomezgeka comene nyengo zose nga ni woci iyo yikuleka kutaya.
4 Usange woci iyo njipusu kupanga yili na munthu uyo wakayipanga, ipo vilengiwa vyakuzizwiska ivi vili na uyo wakavipanga. Lekani Baibolo likuticiska kuti ‘titumphuske maso ghithu na kuwona,’ ndiposo likutifumba kuti: “Kasi uyo wakavilenga vyose ivi ndi njani?” Zgoro ndakuti: “[Ni Ciuta] uyo wakufumya ciwuru ca ivyo na kuvipenda, kuvicema vyose na mazina mu ukuru wa nkhongono zake, ndipo cifukwa Iye ngwakukhora mu nkhongono kulije cimoza cakuzgeŵa.” (Yesaya 40:26) Nadi, vilengiwa ivi vili kupangika na munthu wambura kuwoneka, wankhongono na wavinjeru, Ciuta.
Caru Cili Kupangika Mwaluso
5-7. Kasi ni fundo wuli zakukhwaskana na caru capasi izo zikulongora kuti pali uyo wakacipanga?
5 Para ŵasayansi ŵakusanda caru, ŵakupanikizga kuti cili kupangika mwaluso comene kuti ŵanthu ŵakhalengemo. Cili pa malo ghawemi kufuma apo pali dazi kuti cipokelenge ungweru na cithukivu cakwenelera. Cilimika cilicose, caru cikuzingilira dazi mwakupendekeka, lekani pakuŵa zinyengo zakupambanapambana mu cilimika. Kweniso cikuzingilira pa maora 24 ghalighose, kupanga muhanya na usiku. Caru cili na mphepo zakupambanapambana. Mphepo izi, zinyake ni zakuti tithutenge ndipo zinyake zikutivikilira ku cithukivu cikuru. Caru ciliso na maji ndiposo dongo liwemi kuti tipandenge vyakurya.
6 Vinthu ivi vilekenge kugwilira nchito lumoza mphanyi umoyo kulije. Kasi vyose ivi vikaŵako mwa ngozi? Magazini ya Science News yikati: “Kukuwoneka kuti vinthu ivi vikaŵako vyekha yayi.” Vingacitika yayi. Pali munthu munyake waluso comene uyo wakavipanga.
7 Usange munganjira mu nyumba yakutowa umo muli vyakurya, mukuzizima makora, muli mipopi, kasi mungaghanaghana vici? Kasi mungaghanaghana kuti vyose ivi vikizamo vyekha? Yayi, mungamanya kuti munthu wavinjeru wakavipanga na kuviŵikamo mwaluso comene. Caru naco cili kupangika mwaluso comene kuti ciŵe ciwemi kwa awo ŵakukhalamo, ndipo cili na vinthu vinandi comene kuluska nyumba yiliyose.
8. Kasi ni vici vinyake vyakukhwaskana na caru capasi ivyo vikulongora kuti Ciuta wakutipwelelera?
8 Ghanaghaniraniso za vinthu viwemi ivyo vikupangiska umoyo kuŵa wakukondweska. Pali mitundu yinandi ya maluŵa ghakutowa comene kweniso ghakununkhira makora. Ndiposo pali vyakurya vinandi vyakunowa comene. Paliso makuni, mapiri, nyanja na vinthu vinyake vyakutowa. Wuli pakuyowoya za umo dazi likutowera para likunjira? Kweniso, kasi tikukondwa yayi kuwona twana twa ncheŵe, twa cona panji twana twa nyama zinyake tukuseŵera? Ntheura caru cili na vinthu vinandi vyakukondweska. Vinyake vya vinthu ivi ni vyakukhumbikwa viŵi yayi pa umoyo, kweni viliko kuti vitikondweskenge waka. Vyose ivi vikulongora kuti caru cikalengeka mwakupwelelera comene. Cikalengeka mwakughanaghanira ŵanthu kuti ŵakondwenge na umoyo.
9. Ninjani uyo wakalenga caru ndipo wakacilengeraci?
9 Ipo nchamahara kuzomera kuti pali uyo wakatipa vyose ivi, nga ni umo wakalembera mulembi munyake wa Baibolo, uyo pakuyowoya za Yehova Ciuta wakati: “Imwe mukalenga mtambo na caru.” Na cilato wuli? Wakazgora kuti Ciuta “wakawumba caru na kucicita; kuti wakacilenga waka cara, wakaciwumba kuti ciŵenge cakukhalamo.”—Yesaya 37:16; 45:18.
Selo Lamoyo Lakuzizwiska
10, 11. Nchifukwa wuli selo lamoyo ndakuzizwiska?
10 Wuli za vinthu vyamoyo? Kasi walipo uyo wakavipanga? Mwaciyelezgero, ghanaghanirani umo selo lamoyo liri kupangikira. Mu buku lake la Evolution: A Theory in Crisis, Mechael Denton wakalemba kuti: “Pa twamoyo tucoko comene uto tuli pa caru capasi, maselo gha twamoyo twakucemeka bacteria ndigho ghali kupangika mwakuzizwiska nkhanira. Nangauli tumaselo utu nthucoko comene, kweni kalikose kali nga ni fakitare, ndipo kali na vinthu vinandi kuluska makina ghalighose ghakupangika na ŵanthu.”
11 Pakuyowoya za majini agho ghakusangika mu selo lililose, iye wakati: “Umo tunthu tunyake tucokotucoko comene twakucemeka DNA tukusungira mauthenga, vikupambana comene na makina ghalighose agho ŵanthu ŵakupanga mazuŵa ghano. Tukusunga uthenga uliwose wakukhwaskana na umo cinthu ciliri. . . . Ipo ise tili ŵapasi comene.”
12. Kasi wasayansi munyake wakati selo likaŵako wuli?
12 Denton wakasazgirapo kuti: “Cifukwa cakuti kaselo kacoko comene kali na vinthu vinandi comene mukati mwake, cingacitika yayi kuti kakaŵako kekha.” Kakwenera kuŵa na uyo wakakapanga.
Wongo Withu Ngwakuzizwiska
13, 14. Nchifukwa wuli wongo ngwakuzizwiska comene kuluska selo lamoyo?
13 Wasayansi uyu wakati: “Pa vinthu vyakusuzga kupulikiska, selo nkhanthu yayi pakuyelezgera na umo wongo wuliri. Wongo wa munthu wuli na maselo gha misipa pafupifupi 10,000 miliyoni. Selo la musipa uliwose liri na tumisipa tunyake tunandi uto tukulungana pamoza na tunyake mu wongo. Mu wongo muli tumisipa tunandi comene twambura mapendeko.”
14 Denton wakalutirizga kuti: “Nanga kuŵenge kuti tumisipa tucoko waka twa mu wongo ndito tukugwira nchito, nipera nga tukuluska nthambo zose za telefoni na nthowa zinyake zakuyowoyeskerana pa caru cose.” Ndipo iyo wakafumba kuti: “Kasi vyose ivi vingacitika vyekha?” Mwambura kukayika, zgoro ndakuti yayi. Wongo ukwenera kuŵa na uyo wakawupanga.
15. Kasi ŵanji ŵayowoyaci za wongo?
15 Wongo wa munthu wuli kupangika mwaluso comene kuluska makompyuta ghankhongono. Morton Hunt uyo wakulemba vya sayansi wakati: “Taŵanthu tikukumbukira vinthu vinandi comene kuluska kompyuta ya nkhongono.” Lekani dokotara wa wongo, Robert J. White, wakati: “Umo ine nawonera, pali munyake Wavinjeru Vyapacanya uyo wakapanga kuti paŵe kukolerana pakati pa wongo na maghanoghano, cinthu ico munthu payekha wangacipulikiska yayi. . . . Nkhugomezga kuti vyose ivi vili na jando la vinjeru. Walipo nadi uyo wakavipanga.” Ndipo wakwenera kuŵa uyo wakutipwelelera nadi.
Umo Ndopa Zikwendera mu Thupi
16-18. (a) Kasi ndopa zili kupangika mwaluso mu nthowa wuli? (b) Kasi tikusambirapo vici?
16 Ghanaghaniraniso za ndopa izo zikuyegha vyakurya vyakukhumbikwira mu thupi, mphepo yiwemi iyo tikuthuta na kutivikilira ku matenda. Pakuyowoya za cigaŵa cikuru ca ndopa ico ni maselo ghaswesi (red blood cells), buku la ABC’s of the Human Body likuti: “Nthonyezi limoza la ndopa liri na maselo ghakujumpha 250 miliyoni . . . Thupi liri na maselo agha ghakukwana 25 tiliriyoni. . . . Maselo 3 miliyoni ghaphya ghakupangika pa sekondi yiliyose kuti ghanjire mu malo mwa agho ghafwa.”
17 Pakuyowoya za maselo ghatuŵa (white blood cells) agho nchigaŵa cinyake ca ndopa, buku ili likalutirizga kuti: “Pali mtundu umoza wa selo liswesi, kweni pali mitundu yinandi ya maselo ghatuŵa agho ghakuvikilira thupi mu nthowa zakupambana. Mwaciyelezgero, mtundu umoza ukuwuskamo maselo agho ghafwa mu thupi. Unyake ukulimbana na majeremusi agho ghakwambiska matenda.”
18 Ici nchakuzizwiska nadi! Cilicose ico cikugwira nchito makora na kutivikilira, cikwenera kuŵa na munthu wavinjeru na wacitemwa uyo wakacipanga, Ciuta.
Vyakuzizwiska Vinyake
19. Kasi jiso likupambana wuli na vinthu ivyo ŵanthu ŵakupanga?
19 Paliso vinthu vinyake vinandi vyakuzizwiska mu thupi lithu. Cimoza cake ni jiso ilo liri kupangika mwapacanya comene mwakuti palije kamera iyo yingafolako. Robert Jastrow uyo wakusanda vinthu vya ku mtambo wakati: “Jiso lilikupangika mwaluso comene nakuti palije munthu uyo wangapanga telesikopu iyo yingayana nalo.” Magazini ya Popular Photograph yikati: “Maso gha ŵanthu ghakuwona makora comene kuluska kamera. Ghakuwona mu nthowa zitatu. Ghangalaŵiska kumphepete, mwakudunjika ndiposo kwambura kuphayira. Kamera na jiso vingayana yayi. Jiso la munthu likuluska kompyuta yapacanya comene, lingatumizga mauthenga mwaluŵiro na kucita vinthu vinandi kuluska cinthu cilicose cakupangika na ŵanthu kwali ni kompyuta panji kamera.”
20. Kasi ni vinthu wuli vinyake vyakuzizwiska mu thupi la munthu?
20 Ghanaghaniraniso umo viŵaro vithu vikugwilira nchito mwakukolelerana makora kwambura kuvituma. Mwaciyelezgero, tikumwa na kurya vyakurya vyakupambanapambana kweni thupi likuvigaya na kutipa nkhongono. Yezgani kuŵika vinthu vyakupambanapambana mu thanki ya galimoto iyo mukuŵa mafuta agho galimoto yikwendera, ndipo wonani usange yingenda. Cinthu cinyake cakuzizwiska ni umo munthu wakubabikira. Wakupangika mwakukozgana na ŵapapi ŵake mu myezi yinkhondi na yinayi pera. Kweni wuli za umo mwana wa vilimika vicoko wakusambilira ciyowoyero?
21. Pakughanaghanira vinthu vyakuzizwiska mu thupi lithu, kasi munthu wamahara wangayowoyaci?
21 Enya, tikuzukuma na vinthu vinandi vyakuzizwiska mu thupi lithu. Palije munthu uyo wangayezgelera kupanga vinthu ivi. Kasi vinthu vyose ivi vikaŵako mwamwaŵi waka? Yayi. Pakughanaghanira vinthu vyakuzizwiska mu thupi lithu, munthu wamahara wangazomerezga ivyo wamasalmo wakayowoya kuti: “Nkhumulumbani [Ciuta] cifukwa muli wakofya na wakuzizwiska. Milimo yinu njakuzizwiska!”—Salmo 139:14.
Muzengi Mulara
22, 23. (a) Nchifukwa wuli tikwenera kuzomerezga kuti Mlengi waliko? (b) Kasi Baibolo likuyowoyaci za Ciuta?
22 Baibolo likuti: “Nyumba yose yikuzengeka na munthu; kweni uyo wakazenga vyose ndi Ciuta.” (Ŵahebere 3:4) Pakuti nyumba yiliyose nanga yingaŵa yicoko, yili na uyo wakayizenga, ntheura vinthu vya ku mtambo ndiposo vyamoyo vyose ivyo vili pa caru vili na uyo wakavipanga. Kweniso, pakuti tikugomezga kuti pali ŵanthu awo ŵakambiska kupanga ndege, ma TV, makompyuta, kasi tingagomezgaso yayi kuti walipo uyo wakaŵapa wongo ŵanthu kuti ŵapangenge vinthu ivi?
23 Baibolo likuti walipo. Likuti ni ‘Ciuta Yehova, uyo wakalenga mtambo na kuwutandaula, uyo wakatandika caru na ivyo vikufumamo, mweneuyo wakupa mvuci ku ŵanthu pa caru na mzimu kwa iwo ŵakukhalamo.’ (Yesaya 42:5) Baibolo likuyowoyaso kuti: “Ŵakwenelera ndimwe, Fumu yithu na Ciuta withu, kupokera nchindi na thumbiko na nkhongono: Pakuti Imwe mukalenga vyose, Ndipo cifukwa ca khumbo linu vikaŵako, ndipo vikalengeka.”—Civumbuzi 4:11.
24. Kasi tingamanya wuli kuti Ciuta waliko?
24 Enya, tingamanya kuti Ciuta waliko kwizira mu ivyo wali kupanga. “Cifukwa kufuma ku mtendeko wa caru, kaŵiro ka [Ciuta] ako nkhambura kuwoneka . . . kawoneka pakweru, pakumanyikwa mu ivyo vili kulengeka.”—Ŵaroma 1:20.
25, 26. Usange cinthu cagwiliskirika nchito mwambura kwenelera, cifukwa wuli ici nchilongolero cakuti palije uyo wakacipanga yayi?
25 Para cinthu cinyake cagwiliskirika nchito mwambura kwenelera, cikung’anamura kuti palije uyo wakacipanga yayi. Ndege yingapangika kuti ŵanthu ŵendengemo. Kweni yingagwiliskirikaso nchito kuponyera mabomba. Pakuti yikugwira nchito kukomera ŵanthu, ici cikung’anamura kuti yilije uyo wakayipanga yayi.
26 Mwakuyana waka, pakuti ŵanthu ŵakucita vinthu viheni, cikung’anamura kuti palije uyo wali kuŵapanga yayi, panji kuti kulije Ciuta. Lekani Baibolo likutiphalira kuti: “Mukuvigadabula vinthu! Kasi muwuvi wayezgeke nga ndi dongo lake? Kuti cakuwumbika cinganena na uyo wakaciwumba, ‘Kuti ndiye wandiwumba cara’; panji mulimo unganena na uyo wakawucita, ‘Kuti wakandicita cara; walije umanyi?’”—Yesaya 29:16.
27. Nchifukwa wuli tingalindizga kuti Ciuta wazgorenge mafumbo ghithu ghakukhwaskana na masuzgo?
27 Mlengi walongora vinjeru vyake kwizira mu vinthu vyakuzizwiska ivyo wapanga. Walongora kuti wakutighanaghanira cifukwa cakuti wali kutipangira caru ciwemi kuti tikhalengemo, wali kupanga mathupi na wongo withu kuti ugwirenge nchito makora ndiposo wali kutipa vinthu vinandi kuti tikondwenge navyo. Mwanadi, wangalongoraso vinjeru na citemwa mwa kutimanyiska mazgoro gha mafumbo agha: Nchifukwa wuli Ciuta wazomerezga kuti tisuzgikenge? Kasi iye wacitengepoci?
[Mafumbo]
[Cithuzithuzi pa peji 5]
Caru na mtambo vili kupangika mwaluso na Ciuta wacitemwa
[Cithuzithuzi pa peji 6]
Caru cikapangika mwaluso kuti tikondwenge comene na umoyo
[Cithuzithuzi pa peji 7]
‘Tumisipa uto tuli mu wongo tukuluska nthambo zose za telefoni na nthowa zinyake zakuyowoyeskerana izo zili pa caru cose.’—Ndimo wakayowoyera munthu munyake wakusanda vinthu vyamoyo
[Cithuzithuzi pa peji 8]
“Jiso lili kupangika mwaluso comene nakuti palije munthu uyo wangapanga telesikopu iyo yingayana nalo.”—Ndimo wakayowoyera munthu munyake wakusanda vinthu vya ku mtambo
