1. Ni vinthu wuli ivyo vingapangiska mbumba kubwanganduka?

 AWO ŵali m’mbumba izo ŵakutemwana, kupulikiskana ndiposo muli mtende, ŵakuŵa ŵacimwemwe. Tili na cigomezgo kuti mbumba yinu nayo ndimo yiliri. Kweni cacitima nchakuti mbumba zinandi ndimo ziliri yayi. Zinandi zabwanganduka cifukwa ca vifukwa vyakupambanapambana. Nchivici cikupangiska mbumba kubwanganduka? Mu cipaturo cino tidumbiskanenge vifukwa vitatu. M’mbumba zinyake, waliyose wakuŵa na cisopo cake. Mu zinyakeso, mukuŵa ŵana ŵamusangapo. Cifukwa caumaliro nchakuti, mbumba zinyake zikutemweska vinthu vyakuthupi, antheura mbumba yikugaŵikana. Ndipouli, mikhaliro yikuŵa yakupambana iyo yikupangiska mbumba kuti zibwanganduke. Nchivici cikupangiska kuti paŵe mphambano?

2. Kasi ŵanyake ŵakusanga nkhu ulongozgi wa mbumba yawo, kweni ulongozgi uwemi ukusangika nkhu?

² Cimoza cakupangiska mphambano ni umo waliyose wakuwonera vinthu. Para mukulimbikira kuti mumanye ivyo munyinu wakughanaghana, mbwenu mumanyenge umo mungasungira mtende m’mbumba yinu. Cinthu caciŵiri ico cikupangiska mphambano ni uko mukufumba ulongozgi. Ŵanthu ŵanandi ŵakulondezga ulongozgi wa awo ŵakugwira nawo nchito, ŵanyawo, awo ŵakulemba nkhani mu nyuzipepara, na ŵanthu ŵanyakeso. Ndipouli, ŵanyake ŵalondezga ulongozgi wakufuma mu Mazgu gha Ciuta na kucita vinthu mwakuyana na ivyo ŵasambira. Kasi kulondezga  ulongozgi uwu kungawovwira wuli kuti m’mbumba muŵe mtende?—2 Timote 3:16, 17.

3. (a) Kasi Baibolo likuti wuli pa kutorana na munthu wa cisopo cinyake? (b) Kasi mukwenera kucita wuli usange uyo muli kutorana nayo ngwa cisopo cinyake?

³ Baibolo likutikanizga kutorana na munthu wa cisopo cinyake. (Duteronome 7:3, 4; 1 Ŵakorinte 7:39) Ndipouli, panyake imwe mukasambira unenesko apo mukaŵa mwatengwa kale ndipo ŵafumu ŵinu ŵakakana kusambira unenesko. Kasi mungacita wuli para muli mu ukhaliro wanthena uwu? Nthengwa yinu yileke kumara. (1 Ŵakorinte 7:10) Baibolo likuti nthengwa yingamaranga yayi. Likuciska ŵakutorana kuti ŵamazge masuzgo ghawo, ŵaleke kupatana. (Ŵaefeso 5:28-31; Tito 2:4, 5) Wuli usange ŵafumu ŵinu ŵakumukanizgani kusopa? Panyake ŵakumukanizgani kuti mulutenge ku maungano gha mpingo, panji ŵakukana kuti mupharazgenge nyumba na nyumba. Kasi mungacitaci?

4. Kasi muwoli wangacita wuli mwamahara usange mfumu wake ngwa cisopo cinyake?

⁴ Jifumbani kuti, ‘Nchifukwa wuli ŵafumu ŵane ŵakucita nthena?’ (Zintharika 16:20, 23) Usange ŵafumu ŵinu ŵandamanye makora ivyo mukucita, mutepanji ŵakumufipirani mtima. Panyake ŵakucita nthena cifukwa ŵabali ŵawo ŵakuŵanena pakuti imwe mwaleka kucita maluso ghanyake agho ngakuzirwa kwa iwo. Mfumu munyake wakati: “Nkhucita phukwa cifukwa wakunileka nekha.” Mwanalume uyu wakaghanaghananga kuti cisopo cimupokenge muwoli wake. Cifukwa ca kujitemwa, wakatondeka kuzomera kuti wakacitanga phukwa. Mukwenera kumusimikizgira mfumu winu kuti, nangauli mukutemwa Yehova, cikung’anamura kuti mwaleka kumutemwa nga umo mukacitiranga kale yayi. Sangani nyengo yakuti mucezgenge nayo.

5. Kasi muwoli wakwenera kukumbukira vici usange mfumu wake ngwa cisopo cinyake?

 ⁵ Ndipouli, pali cinthu cinyake cakuzirwa ico mukwenera kughanaghanira kuti vinthu viyende makora. Mazgu gha Ciuta ghakuphalira ŵawoli kuti: “Jilambikani ku ŵafumu ŵinu, nga ndi umo kukwenelera imwe mu Fumu.” (Ŵakolose 3:18) Baibolo likukana mtima wa kujiyimira. Para Baibolo likuti, ‘nga ni umo kukwenelera imwe mu Fumu,” likung’anamura kuti, para muwoli wakujilambika kwa mfumu wake, wajilambikeso ku Fumu. Wakwenera kujilambika mwakwenelera ku Fumu na kwa mfumu wake.

6. Kasi ni fundo wuli izo muwoli uyo ni Mkhristu wakwenera kuzikumbukira?

⁶ Vinthu vyakuzirwa ivyo Mkhristu wakwenera kucita ni kuluta ku maungano gha mpingo ndiposo kupharazga ku ŵanji za cipulikano cake ca kujintha mu Baibolo. (Ŵaroma 10:9, 10, 14; Ŵahebere 10:24, 25) Kasi mungacita wuli usange munthu munyake wakumukanizgani  kucita ivyo Ciuta wakukhumba? Ŵapositole ŵa Yesu ŵakazgora kuti: “Tikwenera kupulikira Ciuta kwakuluska ŵanthu.” (Milimo 5:29) Nase tingatolerako ivyo ŵakacita para tasangana na ukhaliro wakuyana na uwo ŵakaŵamo. Kasi kutemwa kwinu Yehova kumupangiskaninge kuti mujipeleke kwa iyo? Kasi mutemwenge na kucindika ŵafumu ŵinu, ndiposo kujipeleka kwa Ciuta kwambura kukhuŵazga ŵafumu ŵinu?—Mateyu 4:10; 1 Yohane 5:3.

7. Kasi muwoli uyo ni Mkhristu wakwenera kulimbikira kucitaci?

⁷ Yesu wakamanya kuti nchakusuzga kucita nthena. Wakacenjezga kuti, ŵacibali ŵanyake ŵasuskenge kusopa kwaunenesko, ndipo awo Mbakhristu ŵangajipulika ngati ŵali ŵekha. Lupanga lungaŵa ngati lwaŵapatura. (Mateyu 10:34-36) Ivi ndivyo vikacitikira mwanakazi munyake ku Japan. Mfumu wake wakasuskanga cisopo cake kwa vilimika 11. Wakamuyuzganga ndiposo wakamujaliranga mu nyumba kwa nyengo zinandi. Kweni mwanakazi uyu wakazizipizga. Ŵabwezi ŵa mu mpingo ŵakamovwira. Wakalombanga nyengo zinandi ndiposo wakakhozgekanga na fundo ya pa 1 Petros 2:20. Mwanakazi uyu wakamanya kuti, usange walutilirenge kugomezgeka, zuŵa linyake mfumu wake nayo wangazakayamba kusopa Yehova. Ndimo vikaŵira nadi.

8, 9. Kasi muwoli wakwenera kucitaci kuti waleke kukwiyiska ŵafumu ŵake?

⁸ Ni vinandi ivyo mungacita kuti muŵakope ŵafumu ŵinu. Mwaciyelezgero, usange ŵafumu ŵinu ŵakususka cisopo cinu, citani vinthu mwamahara kuti ŵaleke kumusangani kafukwa. Pwelelerani nyumba yinu. Pwelelerani kawonekero kinu nyengo zose. Mutemwenge ŵafumu ŵinu na kuwonga ivyo ŵakumucitirani. Kunena ŵafumu ŵinu yayi, kweni muŵawovwire pakucita vinthu. Mulongorenge kuti iwo ni mutu winu. Para  ŵamubudirani, lekani kuwezgera. (1 Petros 2:21, 23) Ŵagowokerani pakuti tose ndise ŵambura urunji. Para mwayambana, yambani ndimwe kuphepiska mwakujiyuyura.—Ŵaefeso 4:26.

⁹ Nangauli mulutenge ku maungano gha mpingo, kweni lekani kuŵaphikira cakurya mwakucedwa. Mungasankha kuluta ku upharazgi para iwo palije pa nyumba. Nchamahara yayi kupharazgira ŵafumu ŵinu usange ŵakukana. Kweni londezgani ulongozgi wa Petrosi uwu: “Mwa ŵanakazi, muŵalambire ŵafumu ŵinu; mwakuti, usange ŵalipo ŵanji ŵambura kupulikira mazgu, ŵangawojeka na kakhaliro ka ŵawoli ŵawo kwambura mazgu; uku ŵakuwona kakhaliro kinu katuŵa ka mu wofi.” (1 Petros 3:1, 2) Ŵawoli awo Mbakhristu ŵakulimbikira kulongora vipambi vya mzimu wa Ciuta.—Ŵagalatiya 5:22, 23.

10. Kasi mfumu uyo ni Mkhristu wakwenera kucita wuli na muwoli wake uyo ngwa cisopo cinyake?

¹⁰ Wuli usange mfumu ni Mkhristu kweni muwoli yayi? Baibolo likupeleka ulongozgi pa nkhani iyi. Likuti: “Usange mbali yunji wali na muwoli wake wambura kupulikana, ndipo iyo wakuzomera kukhala nayo, waleke kumupata.” (1 Ŵakorinte 7:12) Likuphaliraso ŵafumu kuti: “Temwani ŵawoli ŵinu.”—Ŵakolose 3:19.

11. Ni mwauli umo mfumu wangalongolera vinjeru na kulongozga makora muwoli wake usange ngwa cisopo cinyake?

¹¹ Usange muwoli winu ngwa cisopo cinyake, mukwenera kupwelelera comene kuti mucindikenge na kughanaghaniraso umo wakuwonera vinthu. Pakuti ni munthu mulara, mupani wanangwa wakuti wakasopenge ku chalichi kwake, nangauli vigomezgo vyake vya cisopo mukukolerana navyo yayi. Para mwamupharazgira kwa nyengo yakwamba, lekani kughanaghana kuti walekenge vigomezgo vyake kwa nyengo yeneyiyo.  M’malo mwa kumususka kuti vigomezgo vya cisopo ivyo iyo na mbumba yakwawo ŵakulondezga ni vyautesi, dumbiskanani ivyo Malemba ghakuyowoya pa nkhani iyo mukudumbiskana. Para mumalirenge nyengo yinu yikuru ku milimo ya mpingo, waghanaghanenge kuti mukumutemwa yayi. Mutepanji wamususkaninge peneapo mukuteŵetera Yehova, kweni ico wakung’anamura nchakuti: “Kunileka nekha yayi.” Zikani. Para mulutilirenge kumutemwa, mukuluta kwa nyengo wangamba kusambira unenesko.—Ŵakolose 3:12-14; 1 Petros 3:8, 9.

12. Nangauli mfumu na muwoli ŵangapambana cisopo, kasi Malemba ghangaŵawovwira wuli pakulera ŵana?

¹² M’mbumba iyo mbakupambana visopo, cikuŵa cakusuzga kusambizga ŵana vinthu vya cisopo. Kasi Malemba ghangamulongozgani wuli? Baibolo likuti, cakwamba, dada ndiyo wali na udindo wa kusambizga ŵana. Mama nayo waliso na mulimo wakuzirwa wa kusambizga ŵana. (Zintharika 1:8; yelezgerani na Genesis 18:19; Duteronome 11:18, 19.) Nyengo zinyake dada wangakana kulondezga udangiliri wa Khristu, kweni iyo wacali mutu wa mbumba yinu.

13, 14. Kasi muwoli wangacita wuli usange ŵafumu ŵake ŵakumukanizga kuluta na ŵana ku maungano gha mpingo panji kusambira nawo?

¹³ Ŵafumu ŵanyake awo Mbakaboni ŵa Yehova yayi ŵakuzomera kuti ŵana ŵasambizgike vya cisopo na anyinawo. Ŵanyake ŵakukana. Kasi mungacita wuli usange ŵafumu ŵinu ŵakumukanizgani kuluta na ŵana ku maungano gha mpingo? Wuli usange ŵakumukanizgani kuti muŵasambizge unenesko wa mu Baibolo? Mukwenelera kucita mwamahara, ghanaghanirani ivyo Yehova Ciuta wakukhumba kuti mucitenge, ivyo ŵafumu ŵinu ŵakukhumba, awo ni mutu winu,  ndiposo ivyo mukwenera kucitira ŵana ŵinu ŵakutemweka. Kasi mungacita wuli?

¹⁴ Mukwenera kulomba kwa Ciuta kuti wamulongozgani. (Ŵafilipi 4:6, 7; 1 Yohane 5:14) Kweni imwe ndimwe mukwenera kukaka fundo yakuti mucite. Usange mungayowoya mwaluso kwa ŵafumu ŵinu, kuŵaphalira kuti mukuyuyura udangiliri wawo yayi, nyengo zinyake ŵangayamba kusintha. Nangauli ŵafumu ŵinu ŵangamukanizgani kuluta na ŵana ku maungano gha mpingo, panji kuŵasambizga Baibolo, mungaŵasambizga nipera. Mwakudumbiskana nawo nyengo zose ndiposo kwizira mu nkharo yinu yiwemi, ŵasambizgani kuti ŵatemwenge Yehova, kuŵa na cipulikano mu Mazgu ghake, kucindika ŵapapi, kusazgapo awiskewo. Ŵasambizgani kutemwa ŵanthu ndiposo kuti ŵagwirenge nchito mwakulimbikira. Mukuluta kwa nyengo, awiskewo ŵangawona kuzirwa kwa ivyo ŵakusambira ndipo ŵangayamba kuzirwiska ivyo mukucita.—Zintharika 23:24.

15. Kasi mfumu uyo njumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova wali na udindo wuli pakusambizga ŵana?

¹⁵ Usange ndimwe mfumu uyo njumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova, ndipo muwoli winu ngwa cisopo cinyake, imwe ndimwe mukwenera kulera ŵana mu “kulanga na mu kucenjezga kwa Fumu.” (Ŵaefeso 6:4) Peneapo mukucita nthena, iŵani ŵalusungu kwa muwoli winu ndiposo mucitenge vinthu mwacitemwa kwa iyo.

16, 17. Kasi ni fundo wuli za mu Baibolo izo ŵana ŵakwenera kukumbukira para cisopo cawo cikupambana na ca ŵapapi ŵawo?

¹⁶ Nchakuzara sono kuwona ŵana kuti mbakupambana cisopo na ŵapapi ŵawo. Kasi ndimo viliri na imwe? Usange vili nthena, Baibolo liri na ulongozgi uwo ungamovwirani.

 ¹⁷ Mazgu gha Ciuta ghakuti: “Pulikirani mu Fumu ŵapapi ŵinu: cifukwa uku nkhwakurunjika. Cindika ŵawuso na ŵanyoko.” (Ŵaefeso 6:1, 2) Nchakuzirwa kucindika ŵapapi ŵinu. Nangauli nchakuzirwa, lekani kuyuyura Ciuta cifukwa cakuti mukukhumba kucindika ŵapapi ŵinu. Para mwana wakura, wakwamba kusankha yekha ivyo wakukhumba kucita ndipo wakuvimyantha para wasankha uheni. Fundo iyi njaunenesko pa dango la caru pera yayi, kweniso pa dango la Ciuta. “Ise tose yumozayumoza tizamkujipatawulira kwa Ciuta.”—Ŵaroma 14:12.

18, 19. Usange cisopo ca ŵana cikupambana na ŵapapi, kasi ŵana ŵangacita wuli kuti ŵapapi ŵawo ŵapulikiske makora za cisopo cawo?

¹⁸ Usange unenesko uwo mukusambira ukusintha umoyo winu, pulikiskani makora maghanoghano gha ŵapapi ŵinu. Ŵangakondwa comene usange ivyo mukusambira mu Baibolo vikumusambizgani kuŵa ŵanchindi, kupulikira comene ndiposo kucita ivyo ŵakukhumba. Kweni usange ivyo mukusambira mu Baibolo vikumupangiskani kuti mukane vigomezgo na maluso ghanyake agho iwo ŵakughatemwa, iwo ŵangaghanaghana kuti mukutaya ciharo ico ŵakukhumba kumulekerani. Panyake ŵakucitaso wofi za umo ukhaliro winu ungazakaŵira kunthazi usange ivyo mukucita sono vikukondweska yayi ŵanthu ŵa mu cikaya cinu. Panyakeso ŵakufipa mtima kuti ivyo mukusambira vingamutondeskani kusambazga. Kujitemwa kungaŵapangiska kuti ŵaleke kupulikiska makora za cisopo cinu. Iwo ŵangaghanaghana kuti imwe ndimwe mukuneneska, ndipo iwo mbabudi.

¹⁹ Mwaluŵiro panganani na ŵapapi ŵinu kuti ŵakumane na ŵalara ŵa mpingo winu panji Mkhristu wakukhoma waliyose. Ŵaciskani ŵapapi ŵinu kuti ŵalute ku Nyumba ya Ufumu kuti ŵakapulike ŵekha ivyo tikusambira, ndiposo kuti ŵakaŵamanye makora  Ŵakaboni ŵa Yehova. Mukuluta kwa nyengo, ŵapapi ŵinu ŵangamba kusintha maghanoghano ghawo. Kwali ŵapapi ŵinu ŵamususkeni comene, ŵanange mabuku ghakulongosora Baibolo, ndiposo kumukanizgani kuluta ku maungano gha mpingo, pali vinandi ivyo mungacita. Mungakaŵazgira kunyake, mungadumbiskana na Ŵakhristu ŵanyinu, ndiposo kupharazgira ŵanji. Muliso na mwaŵi wa kulomba kwa Yehova. Ŵawukirano ŵanyake ŵalindizga dankha mpaka ŵakure ndipo ŵasankha kukhala ŵekha kunyake. Mulimose umo ukhaliro ungaŵira pa nyumba, kuluwa yayi ‘kucindika ŵawiskemwe na anyinamwe.’ Citani vinthu vyakwiziska mtende m’mbumba. (Ŵaroma 12:17, 18) Kuluska vyose, iŵani pa mtende na Ciuta.

20. Kasi ŵana ŵanyake ŵakucita wuli na adada panji amama ŵawo awo ŵandaŵababe?

²⁰ M’mbumba zinandi, ico cikupangiska suzgo likuru ni nkhani ya kusopa yayi, kweni suzgo la kulera ŵana ŵamusangapo. M’mbumba zinandi lero muli ŵana ŵakufuma ku nthengwa yakwamba panji yaciŵiri ya mupapi yumoza panji wose. M’mbumba zanthena izi, ŵana ŵangaŵa ŵasanje na ŵankhwesa, ndiposo ŵangatondeka kupulikira ŵapapi. Antheura ŵangadelera ulongozgi wakufuma kwa mupapi uyo wandaŵababe, uyo wakulimbikira kuŵalera makora. Kasi mbumba yanthena iyi yingawovwirika wuli?

21. Mulimose umo ukhaliro ungaŵira, nchifukwa wuli ŵapapi awo ŵali na ŵana ŵamusangapo ŵakwenera kulondezga fundo za mu Baibolo?

²¹ Manyani kuti, kwali muŵe mu ukhaliro wuli, fundo za mu Baibolo izo zikovwira mbumba zinyake, namwe zingamovwirani. Kuleka kulondezga fundo izi panyake kungamovwirani pacoko waka, kweni panthazi pake muzamusuzgika. (Salmo 127:1; Zintharika 29:15) Longorani mahara na vinjeru mwakulondezga fundo izo  zimovwiraninge kwa nyengo yitali, ndiposo iŵani ŵavinjeru kuti mumanye cifukwa ico ŵanji m’mbumba yinu ŵakuyowoyera ndiposo kucita vinthu vinyake. Mukwenera kuŵaso ŵalusungu.—Zintharika 16:21; 24:3; 1 Petros 3:8.

22. Cifukwa wuli nyengo zinyake ŵana ŵangaleka kucindika mupapi uyo wandaŵababe?

²² Usange ndimwe mupapi uyo mukatengwapo panji kutorapo, mungakumbukira kuti apo mukaŵa mundanjire mu nthengwa yasono, panyake ŵana ŵakamupokeleraninge makoraghene para mwiza kuzakacezga. Kweni apo mukati mwatengwa panji kutora, ŵaleka kumutemwani nga ni umo ŵakacitiranga kale. Nyengo zinyake ŵana ŵangaleka kumupulikirani cifukwa cakuti mukaŵababa ndimwe yayi. Ŵangaghanaghana kuti mupapi uyo wandaŵababe wakukhumba kuti ŵamutemwenge comene kuluska mupapi uyo wakaŵababa. Para ŵakwiya ŵangamuphalirani kuti ndimwe adada ŵawo panji amama ŵawo yayi. Mazgu ghanthena ghakukweŵeska mtima. Nangauli vingaŵa nthena, ‘lekani kupusumpha kukalipa mu mtima winu.’ (Mupharazgi 7:9) Kuti mucite makora na ŵana ŵanthena, mukwenera kuŵa ŵavinjeru ndiposo ŵalusungu.

23. Kasi cilango cingapelekeka wuli m’mbumba iyo muli ŵana ŵamusangapo?

²³ Kulongora mikhaliro iyi cikusuzga pa nyengo ya kupeleka cilango. Nchakuzirwa kusambizga ŵana nyengo zose. (Zintharika 6:20; 13:1) Pakuti ŵana ŵakupambana, antheura cilango naco ciŵenge cakupambana. Ŵapapi ŵanyake awo ŵatengwaso panji kutoraso ŵasanga kuti, nchiwemi kuti mupapi uyo wali kubaba mwana uyo wabuda ndiyo wayambe kupeleka cilango. Kweni nchakuzirwa kuti ŵapapi wose ŵapulikanenge pakupeleka cilango. Pakupeleka cilango, lekani kutemwera mwana uyo mukababa. (Zintharika 24:23) Nangauli kupulikira nkhwakuzirwa, kweni mukwenera  kugowokera uyo wabuda. Lekani kukwiya comene. Pelekani cilango mwacitemwa.—Ŵakolose 3:21.

24. Nchivici cingawovwira kuti ukhaliro uheni uleke kucitika na ŵanalume panji ŵanakazi m’mbumba zamusangapo?

²⁴ Kudumbiskana m’mbumba kungawovwira kuti mugege masuzgo. Kungawovwira mbumba kuti yiwone vinthu ivyo ni vyakuzirwa. (Yelezgerani na Ŵafilipi 1:9-11.) Kungawovwiraso waliyose kumanya umo wangacitira kuti ŵafiske ivyo vikukhumbikwa kucitika m’mbumba. Kweniso, kudumbiskana kuwemi kukovwira kuti m’mbumba muleke kuŵa nkharo ziheni. Ŵasungwana ŵasambizgike kuvwara na kucita vinthu mwamahara para pali awiskewo awo ŵandaŵababe. Ŵanyamata ŵakwenera kupika ulongozgi wa umo  ŵakwenera kucitira na amama ŵawo ndiposo ŵadumbu ŵawo ŵamusangapo.—1 Ŵatesalonika 4:3-8.

25. Ni mikhaliro wuli iyo yingawovwira kuti m’mbumba iyo muli ŵana ŵamusangapo muŵe mtende?

²⁵ Mukwenera kuŵa ŵakuzika kuti mulimbane na masuzgo agho ghakuŵa m’mbumba iyo muli ŵana ŵamusangapo. Cikutora nyengo kuti muyambe kutemwana. Ni nchito yikuru kuti ŵana awo ŵandababike na imwe ŵayambe kumucindikani na kumutemwani. Kweni nchamacitiko. Kuti muŵe mtende mu nyumba iyo muli ŵana ŵamusangapo, ŵapapi ŵakwenera kuŵa ŵavinjeru na mahara, ndiposo ŵaŵe na mtima wakukhumba kukondweska Yehova. (Zintharika 16:20)  Mikhaliro iyi yingamovwirani kulimbana na masuzgo ghanyake.

26. Ni mwauli umo masuzgo na kawonero ka vinthu vyakuthupi kangatimbanizgira mbumba?

²⁶ Masuzgo ghakukhwaskana na vinthu vyakuthupi ghangatimbanizga mbumba mu nthowa zinandi. Nchacitima kuti mbumba zinyake zatimbanizgika cifukwa ca ndarama na kukhumba kusambazga. Masuzgo ghanyake ghakuŵapo para mfumu na muwoli wose ŵakugwira nchito zakulembeka, ndipo ŵali na mtima wakuti “ni ndarama zane,” panji “ni ndarama zako.” Nangauli ŵangapindikana yayi, kweni ŵakutorana ŵanyake ŵakuŵavya nyengo ya kucezgera. Sono mu caru mwazara nkharo yakuti dada wakuleka mbumba yake na kukagwira nchito kunyake, kwa myezi panji vilimika vinandi. Dada wakucita nthena kuti wasange ndarama zinandi comene kuluska izo wangasanga pakaya. Kucita nthena kukwiziska masuzgo ghakuru.

27. Ni fundo wuli izo zingawovwira mbumba iyo yili na masuzgo gha kusanga ndarama?

²⁷ Nchakusuzga kuŵika malango gha umo mungacitira na masuzgo ghanthena agha cifukwa mbumba yiliyose yikuŵa na masuzgo ghake ndiposo ivyo yikutemwa vikupambana. Kweni ni ulongozgi wa mu Baibolo wekha uwo ungawovwira. Mwaciyelezgero, lemba la Zintharika 13:10 likuti mphindano nyengo zinyake zingamara mwa ‘kupulikiskana.’ Zingamaraso mwa kupanga bajeti yiwemi yakuti yovwire mbumba. Nyengo zinyake cingaŵa ciwemi kuti ŵakutorana wose ŵagwire nchito yakulembeka, panyake kwa nyengo yicoko, kuti ŵawovwirane kusanga ndarama zakovwilira ŵana na ŵabali ŵanyake. Para ndimo ŵasankhira, mfumu wasimikizgire muwoli wake kuti walutilirenge kuŵa na nyengo  yakuti ŵadumbiskanenge. Mfumu pamoza na ŵana ŵangamovwira mama kugwira nchito izo wati wagwirenge yekha.—Ŵafilipi 2:1-4.

28. Ni fundo wuli izo para mbumba yingalondezga yingaŵa yakukolerana?

²⁸ Nangauli ndarama zikutovwira, kweni zikupeleka cimwemwe yayi. Zikutipa umoyo yayi. (Mupharazgi 7:12) Antheura, kuŵika mtima comene pa vinthu vyakuthupi kungatimbanizga umoyo wauzimu ndiposo kwananga makhaliro ghawemi. (1 Timote 6:9-12) Cingaŵa ciwemi comene kuti mupenje dankha Ufumu wa Ciuta na urunji wake, ndipo iyo watumbikenge kuyezgayezga uko mukupanga kuti musange vinthu vyakukhumbikwa pa umoyo. (Mateyu 6:25-33; Ŵahebere 13:5) Mwa kucita dankha vinthu vyauzimu, na kuŵa pa mtende na Ciuta, mbwenu muwonenge kuti mbumba yinu, nangauli yingakumana na masuzgo ghanyake, yiŵenge yakukolererana mu nthowa zinandi.