Ŵaisrayeli mu Nyengo ya Davide na Solomon

CIUTA wakalayizga kuti waperekenge caru ku mpapu ya Abram ‘kwamba ku mronga wa ku Egupto mupaka ku mronga wa Yufurate.’ (Gen. 15:18; Ex. 23:31; Dute. 1:7, 8; 11:24) Kufumira apo Joshua wakanjilira mu Kenani, pakajumpa virimika pafupifupi 400 kuti Caru ca Layizgano cifike ku mphaka izo zazunurika.

Themba Davide likathereska uthemba wa Zoba wa Ŵaaramu, uwo ukafika ku Yufurate, kumpoto kwa Syria. * Kumwera, Davide wakatonda Ŵafilisti, ndipo ici cikapangiska kuti wakuzge uthemba wake mupaka ku mphaka ya Egupto.—2 Sam. 8:3; 1 Mid. 18:1-3; 20:4-8; 2 Mid. 9:26.

Mwanteura Solomon wakawusa ‘kwamba ku Mronga wa Yufurate kuyakafika ku caru ca Ŵafilisti na ku mphaka ya Egupto,’ muwuso uwu ukacitira cithuzithuzi muwuso wa mtende wa Mesiya. (1 Mathe. 4:21-25; 8:65; 1 Mid. 13:5; Sal. 72:8; Zek. 9:10) Nangauli vikaŵa nteura, cigaŵa ico Ŵaisrayeli ŵakakhalanga comene-comene cikambira ‘ku Dan kwizakafika ku Beer-sheba.’—2 Sam. 3:10; 2 Mid. 30:5.

Cifukwa ca kureka kupulikira Ciuta, Themba Solomon likajiwunjikira ŵakavalo na magareta. (Dute. 17:16; 2 Mid. 9:25) Likendanga na ŵakavalo na magareta agha mu ntowa na mu misewu yakupambana-pambana. (Josh. 2:22; 1 Mathe. 11:29; Yes. 7:3; Mat. 8:28) Pa misewu iyi, njicoko waka iyo tikuyimanya makora, nga ni ‘msewu wakufumira ku Beteli kuya ku Shekemu, na kuvuma kwa Lebona.’—Ŵeru. 5:6; 21:19.

Buku linyake lakuti The Roads and Highways of Ancient Israel (Ntowa na Misewu ya mu Israyeli Wakale) likuti: “Ncakusuzga kumanya umo mukendanga misewu ya mu Israyeli wakale cifukwa cakuti palije vimanyikwiro vyakumanyira kuti apa pakaŵa msewu ivyo vili kukhalirira kufuma mu nyengo ya Testamenti la Kale. Ivi vili ntena cifukwa cakuti [pa nyengo iyo] misewu ŵakaŵikanga malibwe yayi panji vintu vinyake vyakuyipangiska kuti yiŵe yakukhora.” Ndipouli, kawonekero ka caru na vintu vya kujima pasi vya mu misumba, vikurongora umo misewu yinandi yikendanga.

Misewu yikakhwaskanga comene mendero ya ŵasirikari. (1 Sam. 13:17, 18; 2 Mathe. 3:5-8) Kuti ŵakatimbane na Israyeli, Ŵafilisti ŵakenda kufuma ku Ekron na Gath mupaka ku cigaŵa ca ‘pakati pa Soko na Azeka.’ Ŵasirikari ŵa Sauli ŵakakumana nawo kwenekura ‘ku cidikha ca Ela.’ Davide wakati wakoma Goliyati, Ŵafilisti ŵakacimbira na kuweleraso ku Gath na Ekron, ndipo Davide wakakwelera ku Yerusalemu.—1 Sam. 17:1-54.

Misumba ya Lakish (D10), Azeka (D9), na Beth-Shemesh (D9) yikaŵa mu ntowa iyo yikajumpanga mu cidikha ca Shefela kurazga ku mapiri gha Yudeya. Mwanteura misumba iyi yikaŵa yakovwira comene pa kujivikilira ku ŵarwani awo ŵizira ku Via Maris (Ntowa ya ku Nyanja) kuti ŵareke kunjira mukati mwa Israyeli.—1 Sam. 6:9, 12; 2 Mathe. 18:13-17.

[Mazgu ghamusi]

[Bokosi pa peji 16]

MABUKU GHA BAIBOLO AGHO GHAKALEMBEKA KWAMBIRA PA NYENGO IYI:

Samuel 1 na 2

Masalmo (cigaŵa cicoko)

Zintharika (cigaŵa cicoko)

Sumu ya Solomon

Mupharazgi

 [Mapu pa peji 17]

(Mu Brosha lakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)

Cigaŵa na Misewu mu Nyengo Iyo Uthemba Ukaŵa Wakukolerana

Mphaka (mu nyengo ya Solomoni)

Tifisa

Hamat

Tadmor

Berotai (Kun?)

Sidoni

Damaseko

Ture

Dan

Yerusalemu

Gaza

Aroer

Beer-sheba

Tamar

Ezion-geber

Elat (Elot)

[Milonga na tumilonga]

Yufurate

D. la Egupto

Davide na Solomon (Nthowa)

B10 Gaza

C8 Yopa

C9 Ashidodi

C10 Askelon

C11 Ziklag

C12 MAPOPA GHA PARAN

D5 Dor

D6 Hefer

D8 Afeki

D8 Rama

D9 Shaalbim

D9 Gezer

D9 Makaz

D9 Ekron

D9 Beth-shemesh

D9 Gath

D9 Azeka

D10 Soko

D10 Adulam

D10 Keila

D10 Lakish

D11 Jatiri

D12 Beer-sheba

E2 Ture (Tyre)

E4 Kabul

E5 Jokneam (Jokmeam?)

E5 Megido

E6 Tanak

E6 Arubot

E7 Piraton

E8 Lebona

E8 Zereda

E8 Beteli

E9 Kusika kwa Beth-horon

E9 Kunena kwa Beth-horon

E9 Geba

E9 Gibeon

E9 Gibeya

E9 Kiryat-jearim

E9 Nob

E9 Baalperazim

E9 Yerusalemu

E9 Betelehemu

E10 Tekoa

E10 Hebroni

E11 Zifi

E11 Horesh?

E11 Karmel

E11 Maon

E11 Eshtemoa

F5 Endor

F5 Shunem

F5 Jezreel

F6 Beth-shean

F7 Tirza

F7 Shekemu

F8 Zaretan

F8 Shilo

F8 Ofira?

F9 Yeriko

F11 Engedi

G2 Abelbetimaka

G2 Dan

G3 Hazor

G3 MA-AKA

G5 Lodebar (Debir)

G5 Rogelim

G6 Abel-mehola

G7 Sukoti

G7 Mahanaimu

H1 SURIYA (SYRIA)

H4 GESHUR

H6 Ramoti-gilead

H8 Raba

H9 Medeba

H11 Aroer

H12 MOABU

I4 Helam?

I9 AMMON

[Misewu Yikuruyikuru]

C10 Via Maris

H6 Msewu wa Themba

[Mapiri]

F5 Phiri la Gilboa

[Nyanja]

C8 Nyanja ya Meditereniyani (Nyanja Yikuru)

F10 Nyanja ya Mucere (Nyanja Yakufwa)

G4 Nyanja ya Galileya

[Visimi]

E9 En-rogel

[Vithuzithuzi pa peji 16]

Kumaryero: Dambo la Ela, kurazga kuvuma ku mapiri gha Yuda

Pasi: Misewu yakupambana-pambana mu Caru ca Layizgano