Ŵantu ŵa Ciuta Ŵakuwelera ku Caru Cawo

MAPIRI ghaŵiri ghakumanyikwa ghakuzingilira caru ico sono cikumanyikwa na zina lakuti Iran. Mapiri agha ni Elburz, ilo liri (kumwera kwa Nyanja ya Caspian) na Zagros, ilo liri (kumwera ca kuvuma kwa Persian Gulf). Mapiri agha ghakugaŵika na madambo gha vundira gheneagho ghali na makuni ghanandi. Ku cigaŵa ici kukuthukira comene cara, kweni mu vigaŵa vyakukwera mukurokwa vura yicoko waka, mu vidikha mukuputa mpepo kweniso mukuzizima comene mu nyengo yakuzizima. Kufupi na cidikha ici kuli ciparamba ico kukukhala ŵantu ŵacoko comene. Mu cigaŵa ici, kuvuma kwa Mesopotamia, kukawuka Uthemba wa Medo-Persia

Ŵamedi ŵakakhalanga ku cigaŵa ca kumpoto ca mapiri, nangauli mukuruta kwa nyengo ŵakathandazgika mupaka ku Armenia na Kilikiya. Kweni ŵina Persia ŵakakhalanga kumwera kwa cigaŵa ca mapiri, ca kuvuma kwa Dambo la Tigris. Pasi pa muwuso wa Cyrus mu virimika vya mu handiredi la cinkondi na cimoza B.C.E, mauthemba ghaŵiri agha ghakakolerana na kuŵa uthemba umoza wankongono pa caru cose capasi wakucemeka Medo-Persia.

Cyrus wakapoka caru ca Babulone mu 539 B.C.E. Uthemba wake ukathandazgika mupaka kuvuma kwa caru ca India. Ca kuzambwe kukaŵa caru ca Egupto na caru cinyake ico sono cikumanyikwa na zina lakuti Turkey. Daniel wakawurongosora makora Uthemba wa Medo-Persia kuti ukuyana na “nkaramira” yiryezgi yeneiyo ‘yikarya nyama yinandi.’ (Dan. 7:5) Cyrus wakambiska muwuso uweme. Wakagaŵa uthemba uwu mu vigaŵa-vigaŵa. Cigaŵa cilicose cikaŵa  na muwusi wake wa ku Persia, mweneuyo wakaŵa pasi pa urongozgi wa mawusi mweneyuyu, muwusi uyu wakaŵaso na mazaza. Ŵantu wose wakakhuŵirizgika kuti ŵarondezgenge mdauko wawo na visopo.

Mwakucita vintu mwakuyana na dango ili, Cyrus wakazomerezga Ŵayuda kuwelera kukwawo kuti wakambeso kusopa kwaunenesko na kukazengaso Yerusalemu, nga ni umo ŵakarongosolera Ezra na Nehemiya. Kasi mukughanaghana kuti ŵantu ŵanandi aŵa ŵakawera kwizira mu ntowa iyo Abrahamu wakenda ya ku Yufurate kurazga ku Karkemish, panji ŵakenda ntowa yifupi iyo yikwendera ku Tadmor na Damaseko? Baibolo likuyowoyapo kantu yayi. (Wonani mapeji 6-7.) Mukuruta kwa nyengo, Ŵayuda nawo ŵakakhalanga mu vigaŵa vinyake vya uthemba uwu, nga nku umariro wa mronga wa Nile ndiposo ca kumwera kwa mronga uwu. Ŵayuda ŵanyake ŵacoko waka ŵakarutilira kukhala mu Babulone, rekani mpostole Petros wakakaŵacezgera vikati vyajumpapo virimika mahandiredi ghanandi. (1 Pet. 5:13) Nadi, Uthemba wa Medo-Persia ndiwo ukacitiska kuti Ŵayuda ŵasangikenge mu vigaŵa vinandi apo ukaŵa wankongono comene kuruska mauthemba ghakurondezgapo gha Girisi na Roma.

Pamanyuma pa kupoka Babulone, ŵantu ŵa uthemba wa Medo-Persia ŵakagwiriskira ncito msumba uwu nga ndi cinyina cawo, msumba uwu ukawotcanga comene mu nyengo ya cihanya. Susa, cinyina cakale ca Elami, ukaŵa umoza mwa misumba yakucindikika. Mukuruta kwa nyengo, Themba la Persia, Ahazuerus (ilo likumanyikwaso na zina lakuti Xerxes l) likasanka Esther kuŵa thembakazi ndipo likatondeska ciŵembu ca kukoma ŵantu wose ŵa Ciuta mu uthemba uwo. Misumba yinyake yikuru-yikuru ya Medo-Persia yikaŵa Ekbatana (uwo ukaŵa pa malo ghakukwera gha mamita ghakukwana 1,900 gheneagho ghakaŵa ghakutowa comene mu nyengo ya cihanya) na Pasargadae (uwo ukaŵa pa malo ghakukwera gha mamita ghakuyana waka, ukaŵa pafupifupi makilomita 650 ca kumwera).

Kasi uthemba wankongono uwu wa pacaru cose ukamara wuli? Apo uthemba wa Medo-Persia ukaŵa wankongono comene, ukawezgera ciŵembu ico Ŵagiriki ŵakacita ku mpaka ya kumpoto ca kuzambwe. Pa nyengo iyo caru ca Girisi cikaŵa cakugaŵanika mu vigaŵa vicoko-vicoko vyeneivyo vikakolerana na kuthereska ŵasirikari ŵa Persia pa nkondo iyo yikarwekera pa vidikha vya Marathon, na Salami. Ici cikapangiska kuti cikolerano ca Ŵagriki ciŵe ca nkongono kuruska ca Medo-Persia.

[Bokosi pa peji 25]

Pasi pa urongozgi wa Zerubbabel, Ŵaisrayeli pafupifupi 50,000 ŵakenda ulendo wa makilomitala 800 na 1,600 (mwakuyana na ntowa iyo ŵakenda) kuwelera ku Yerusalemu. Ŵakakumana na masuzgo ghanandi comene. Caru cawo cikaŵa mayiyi kwa virimika 70. Awo ŵakawelera ku caru cawo ŵakambaso kusopa kwaunenesko mwakuzenga jotcero na kupereka sembe kwa Yehova. Mu cihanya ca mu 537 B.C.E., ŵakakondwelera Ciphikiro ca Ungano wa Misasa. (Yer. 25:11; 29:10) Ndipo ŵakazenga lufura lwa nyumba ya Yehova.

[Bokosi pa peji 25]

MABUKU GHA GHAKELEMBEKA MU BAIBOLO AGHO KUFUMA PA NYENGO IYI:

Daniel

Hagai

Zekariya

Esther

Salmo (cigaŵa cicoko)

1 na 2 Midauko

Ezra

Nehemiya

Malaki

[Mapu pa peji 24]

(Mu Brosha lakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)

Uthemba wa Medo-Persia

A2 MAKEDONIYA

A2 THRACE

A4 Kurene

A4 LIBYA

B2 Byzantium

B2 LUDIYA

B3 Sardesi

B4 Memphis (Nof)

B4 EGUPTO

B5 Thebes (No-amon)

B5 Syeni

C3 KILIKIYA

C3 Tarso

C3 Issus

C3 Karkemish

C3 Tadmor

C3 SURIYA

C3 Sidoni

C3 Damaseko

C3 Ture (Tyre)

C4 Yerusalemu

D2 Phasis

D2 ARMENIA

D3 ASIRIYA

D3 Nineve

D4 Babulone (Babylon)

E3 MEDIA

E3 Ekbatana (Achmetha)

E3 HYRCANIA

E4 Susa (Shushan)

E4 ELAMI

E4 Pasargadae

E4 Persepolis

E4 PERSIA

F3 PARTHIA

F4 DRANGIANA

G2 Maracanda (Samarkand)

G3 SOGDIANA

G3 BACTRIA

G3 ARIA

G4 ARACHOSIA

G4 GEDROSIA

H5 INDIA

[Malo Ghanyake]

A2 GIRISI

A3 Marathon

A3 Athene

A3 Salami

C1 SCYTHIA

C4 Elat (Eloth)

C4 Tema

D4 ARABIYA

[Mapiri]

E3 MAPIRI GHA ELBURZ

E4 MAPIRI GHA ZAGROS

[Nyanja]

B3 Nyanja ya Meditereniyani (Nyanja Yikuru)

C2 Nyanja Yifipa

C5 Nyanja Yiswesi

E2 Nyanja ya Caspian

E4 Persian Gulf

[Milonga]

B4 Nile

C3 Yufurate

D3 Tigris

H4 Indus

[Cithuzithuzi pa peji 24]

Ŵasirikari ŵa Cyrus ŵakendera ku Mapiri gha Zagros kuti ŵakafike ku Babulone

[Cithuzithuzi pa peji 25]

Pacanya: Cipata ca Mitundu Yose, ku Persepolis

[Cithuzithuzi pa peji 25]

Cithuzithuzi cicoko: Dindi la Cyrus, pa Pasargadae