Mauthemba Ghakuwukira Caru ca Layizgano

SAMARIYA, msumba ukuru wa ufumu wa kumpoto wa Israyeli, ukathereskeka na ŵa Asiriya (Assyria) mu cirimika ca 740 B.C.E. Anteura Ŵaisrayeli ŵakawa mu mawoko gha uthemba wa nkaza. Caru ca Asiriya cikaŵa kuumaliro ca kumpoto kwa vidikha vya ku Mesopotamia, pafupi na Tigris, umoza mwa mironga yikuru ya Malo gha Vundira (Fertile Crescent). Nimrod wakazenga misumba yikuru-yikuru ya Asiriya, nga ni Nineve na Kala. (Gen. 10:8-12) Mu mazuŵa gha Shalmaneser Wacitatu, caru ca Asiriya cikasanuzgikira kuzambwe, kurazga ku vigaŵa vya maji ghanandi ndiposo vya vundira vya ku Siriya (Syria) na kumpoto kwa Israyeli.

Pasi pa urongozgi wa Themba Tiglath-pileser Wacitatu (Pul), ilo likuzunurika mu Baibolo, ufumu wa Asiriya ukamba kuyuzga Ŵaisrayeli. Maulendo ghake gha nkondo ghakakhwaskaso caru ca Yuda ico cikaŵa kumwera. (2 Mathe. 15:19; 16:5-18) Mukuruta kwa nyengo, “maji” ghakututuka gha Asiriya ghakathandazgikira ku Yuda, ndipo paumaliro wake ghakafika mu msumba wake ukuru, Yerusalemu.—Yes. 8:5-8.

Mu cirimika ca 732 B.C.E, Senakerib Themba la Asiriya likawukira caru ca ŵa Yuda. (2 Mathe. 18:13, 14) Themba ili likabwangandura na kupoka misumba 46 ya Yuda, kusazgapo Lakish, .msumba uwo ukaŵa mu Shephela. Nga ni umo mapu ghakurongorera, ici cikurongora kuti ŵankondo ŵake ŵakaŵa kunyuma kwa Yerusalemu, anteura ŵakazingirizga msumba ukuru wa Yuda. Mu mabuku ghake gha midauko, Senakerib wakajikuzga kuti wakamukora Hezekiya nga “nkayuni ka pa civwimbo” kweni vyakulembeka vya Ŵaasiriya vikutceŵa kuzunura kukomeka kwa ŵankondo ŵa Senakerib na mungelo wa Ciuta.—2 Mathe. 18:17-36; 19:35-37.

Mazuŵa gha Uthemba wa Asiriya ghakakhala pacoko waka kumara. Ŵamedi, ŵeneawo ŵakakhazikika pa caru ca mapiri ico mazuŵa ghano tikuti Iran, ŵakamba kwimikana na ŵasirikari ŵakukhalira ŵa Asiriya. Ici cikatimbanizga pwererero ilo ufumu wa Asiriya ukaŵika ku vigaŵa vyake vya kuzambwe, vyeneivyo navyo vikamba kugaruka. Pa nyengo yakuyana waka, Ŵababulone ŵakakuranga nkongono comene, ŵakafika nanga mpa kuthereska msumba wa Ashur. Mu cirimika ca 632  B.C.E., Nineve—“muzi wa ndopa”—ukathereskeka na cikolerano ca Ŵababulone, Ŵamedi, na Ŵaskuthi, ŵantu ŵakutemwa nkondo ŵakufumira kumpoto kwa Nyanja Yifipa. Ici cikafiska maucimi gha Nahum na Zefaniya.—Nah. 3:1; Zef. 2:13.

Umaliro wa uthemba wa Asiriya ukacitikira pa Harani. Ŵakati ŵawukirika na vinkara vya nkondo vya Babulone, (Babylon) Ŵaasiriya wakayezgayezga kulimbalimba kuti mupaka wovwiri wakufuma ku Egupto (Egypt) ufike. Kweni paulendo wake wa kumpoto, Faro Neko wakajandizgika pa Megido na Yosiya, Themba la Yuda. (2 Mathe. 23:29) Peneapo Neko wakafikanga mu Harani, wakaŵa kuti wacedwa comene cifukwa wakasanga kuti Ufumu wa Ŵaasiriya wathereskeka kale.

Ufumu wa Ŵababulone

Kasi ni msumba wuli uwo ukwiza mu maghanoghano para mukupulika lizgu lakuti “minda ya maluŵa yakuneng’enezgeka mucanya”? Babulone, msumba ukuru wa ufumu wa nkongono wa pacaru cose, uwo mwaucimi ukuzunurika nga ni nkaramo ya mapapindo. (Dan. 7:4) Msumba uwu ukamanyikwanga makora comene cifukwa ca usambazi wake, malonda, na kuya pantazi mu vya cisopo na kupenda nyenyezi. Ufumu uwu ukaŵa pa vidikha vya cinyezi vya kumwera kwa Mesopotamia, pakatikati pa mironga ya Tigris na Yufurate. Msumba uwu ukazengeka ku vigaŵa vyose viŵiri vya Yufurate,  ndipo malinga ghake ghakawonekanga ghambura kuthereskeka.

Ŵababulone wakanozga ntowa za malonda kusorota mu ciparamba ca malibwe ca kumpoto kwa Arabiya. Pa nyengo yimoza, Themba Nabonidus likakhalanga mu Tema, likalekera Belshazar kuti ndiye wawusenge Babulone.

Ufumu wa Babulone ukawukira Kenani katatu. Nebukadnezar wakati wathereska Ŵaegupto pa Karkemish mu cirimika ca 625 B.C.E., Ŵababulone ŵakarutilira ca kumwera mupaka ŵakafika ku Hamat, kwenekuko wakakathereskaso Ŵaegupto awo ŵakacimbiranga. Ndipo Ŵababulone wakakhilira kusika mu mpepete mwa dambo la Egupto, ŵakandakabwangandura Ashkelon mu ntowa. (2 Mathe. 24:7; Yer. 47:5-7) Mukati mwa ulendo uwu, Yuda ŵakazgoka muteŵeti wa Babulone.—2 Mathe. 24:1.

Mu cirimika ca 618 B.C.E., Yehoyakim, Themba la Yuda likagaruka. Ndipo Babulone wakatuma ŵankondo ŵa mitundu ya pafupi kwimikana na Yuda, ndipo viwuru vya nkondo vya Babulone vikajarizga na kulindimura Yerusalemu. Pakati pajumpa kanyengo kacoko waka, mwakupangana pangano na Egupto, Themba Zedekiya likasosomolera Ŵababulone ku ukari wakofya wa kwimikana na Yuda. Ŵakawuwukiraso na kwamba kuthereska misumba ya Yuda. (Yer. 34:7) Paumaliro, Nebukadnezar na ŵankondo ŵake ŵakazgokera ku Yerusalemu, ndipo ŵakawuthereska mu cirimika ca 607 B.C.E.—2 Mid. 36:17-21; Yer. 39:10.

[Bokosi pa peji 23]

MABUKU GHA MU BAIBOLO AGHO GHAKALEMBEKA KUFUMA PA NYENGO IYI:

Hoseya

Yesaya

Mika

Zintharika (cigaŵa cicoko)

Zefaniya

Nahum

Habakuk

Citengero ca Yeremiya

Obadiya

Ezekiel

Mathemba 1 na 2

Yeremiya

[Mapu pa peji 23]

(Mu Brosha lakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)

Uthemba wa aBabulone/Ŵaasiriya

Uthemba wa Ŵaasiriya (Assyria)

B4 Memphis (Nof)

B4 Zoani

B5 EGUPTO (EGYPT)

C2 KUPRO (KITIM)

C3 Sidoni

C3 Ture (Tyre)

C3 Megido

C3 Samariya

C4 Yerusalemu

C4 Ashkelon

C4 Lakish

D2 Harani

D2 Karkemish

D2 Arpad

D2 Hamat

D3 Ribla

D3 SURIYA (SYRIA)

D3 Damaseko (Damascus)

E2 Gozan

E2 MESOPOTAMIA

F2 MINI

F2 ASIRIYA (ASSYRIYA)

F2 Khorsabad

F2 Nineve

F2 Kala

F2 Ashuri

F3 BABULONE (BABYLONIA)

F3 Babulone (Babylon)

F4 KALDI

F4 Erek

F4 Ur

G3 Shushan

G4 ELAMI

Uthemba wa Babulone (Babylon)

C3 Sidoni

C3 Ture (Tyre)

C3 Megido

C3 Samariya

C4 Yerusalemu

C4 Ashkelon

C4 Lakish

D2 Harani

D2 Karkemish

D2 Arpad

D2 Hamat

D3 Ribla

D3 SURIYA (SYRIA)

D3 Damaseko (Damascus)

D5 Tema

E2 Gozan

E2 MESOPOTAMIA

E4 ARABIYA

F2 MINI

F2 ASIRIYA (ASSYRIYA)

F2 Khorsabad

F2 Nineve

F2 Kala

F2 Ashuri

F3 BABULONE (BABYLONIA)

F3 Babulone (Babylon)

F4 KALDI

F4 Erek

F4 Ur

G3 Shushan

G4 ELAMI

[Malo Ghanyake]

G2 MEDIA

Misewu Yikuru (Onani brosha lenileni)

[Nyanja]

B3 Nyanja ya Meditereniyani (Nyanja Yikuru)

C5 Nyanja Yiswesi

H1 Nyanja ya Caspian

H5 Persian Gulf

[Milonga]

B5 Nile

E2 Yufurate

F3 Tigris

[Cithuzithuzi pa peji 22]

Cibumira ca Lakish

[Cithuzithuzi pa peji 22]

Cithuzithuzi ca Megido wakale

[Cithuzithuzi pa peji 23]

Cithuzithuzi ca minda ya maluŵa yakuneng’enezgeka ya ku Babulone