1-3. (a)Longosorani ivyo vikachitika usiku uwo Yutiko wakafwira. (b) Kasi Paulosi wakachita vichi, ndipo ichi chikulongora kuti Paulosi wakaŵa munthu wuli?

 PAULOSI wakaŵa mu Trowa, mu chipinda chamuchanya icho mukazura ŵanthu. Wakayowoya nyengo yitali na ŵabali, pakuti uwu ukaŵa usiku waumaliro kuŵa nawo. Ukaŵa usiku pakati. Mu chipinda mukaŵa nyali zinandiko izo zikabukanga, ndipo zikasazgirangako chithukivu panji zikasinthangaso mphepo kuti ziŵe zajosijosi! Munyamata munyake zina lake Yutiko wakakhala pa windo. Apo Paulosi wakayowoyanga, Yutiko wakasiwanga ndipo wakawa kufuma pa windo la nyumba yachitatu yakudikanya.

² Pakuti wakaŵa dokotala, Luka wakwenera kuti wakaŵa yumoza wa ŵanthu awo ŵakadankha kuchimbilira kuwaro kuti ŵakawone munyamata uyu. Ŵakamanya kuti palije kawemi. Yutiko ‘wakafwira papo.’ (Mil. 20:9) Kweni ivi vyati vyachitika, pakachitika munthondwe. Paulosi wakajiponya pa munyamata uyu na kuphalira mzinda kuti: “Khalani chete, chifukwa ngwamoyo.” Paulosi wakamuwuska Yutiko.—Mil. 20:10.

³ Nkhani iyi yikulongora nkhongono ya mzimu utuŵa wa Chiuta. Paulosi ndiyo wakakomeska Yutiko yayi. Ndipouli, wakakhumba yayi kuti nyifwa ya munyamata uyu, yitimbanizge chakuchitika chapadera ichi panji kuti yikhuŵazge waliyose mwauzimu. Paulosi wakati wawuska Yutiko, mpingo wose ukakondwa ndipo apo wakafumangako ukakhozgeka chomene. Ichi chikulongora kuti Paulosi wakafipiranga mtima umoyo wa ŵanthu ŵanyake. Paulosi wakati: “Nilije mulandu wa ndopa za ŵanthu wose.” (Mil. 20:26) Tiyeni tiwone umo ivyo Paulosi wakachita vingatovwilira pa nkhani iyi.

4. Kasi Paulosi wakafuma mu suzgo wuli?

⁴ Nga umo tawonera kale mu mutu uwo wajumpha, Paulosi wakafuma mu suzgo likuru. Mu Efeso mukawuka chivulupi chikuru chifukwa cha uteŵeti wake. Ŵamisiri ŵa siliva awo ŵakasanganga ndalama chifukwa cha kusopa Aratemisi ndiwo ŵakambiska chivulupi ichi. Lemba la Milimo 20:1 likuti: “Chivulupi chikati chamara, Paulosi wakachema ŵasambiri, ndipo wakati waŵakhwimiska na kuŵalayira, wakamba ulendo wake kuluta ku Makedoniya.”

5, 6. (a) Kasi Paulosi wakwenera kuti wakaŵa mu Makedoniya kwa utali wuli, ndipo wakaŵachitira vichi ŵabali ku malo agha? (b) Kasi Paulosi wakaŵawonanga wuli Ŵakhristu ŵanyake?

 ⁵ Pa ulendo wake wa ku Makedoniya, Paulosi wakayima pa Trowa ndipo wakakhalapo kwakanyengo. Paulosi wakagomezganga kuti Tito, uyo wakamutuma ku Korinte, ŵamusangana pa Trowa. (2 Kor. 2:12, 13) Kweni wati wamanya kuti Tito wizengeko yayi Paulosi wakaluta ku Makedoniya, ndipo wakwenera kuti wakakhalako pafupifupi chaka chimoza, “kukhwimiska ŵasambiri na mazgu ghanandi.” a (Mil. 20:2) Nyengo yikati yajumphapo, Tito wakakumana na Paulosi ku Makedoniya, ndipo wakiza na nkhani yiwemi yakukhwaskana na umo Ŵakorinte ŵakachitira na kalata yakwamba iyo Paulosi wakaŵalembera. (2 Kor. 7:5-7) Pa chifukwa ichi, Paulosi wakaŵalembera kalata yinyake, iyo mazuŵa ghano yikumanyikwa kuti 2 Ŵakorinte.

⁶ Luka wakalemba mazgu ghakuti “kukhwimiska” pakulongosora ulendo wa Paulosi ku ŵabali ŵa mu Efeso na Makedoniya. Mazgu agha ghakulongora makora umo Paulosi wakawoneranga Ŵakhristu ŵanyake. Mwakupambana na Ŵafarisi, awo ŵakayuyuranga ŵanthu, Paulosi wakawonanga ŵabali na ŵadumbu kuti mbantchito ŵanyake. (Yoh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Paulosi wakalutilira  kuŵawona nthena nanga ni apo wakaŵapanga ulongozgi wankhongono.—2 Kor. 2:4.

7. Kasi ŵalaŵiliri ŵangamuyezga wuli Paulosi mazuŵa ghano?

⁷ Mazuŵa ghano, ŵalara ŵa mpingo na ŵalaŵiliri ŵa dera ŵakuyezgayezga kuchita vinthu nga ni Paulosi. Nakuti para ŵakupeleka ulongozgi, chilato chawo chikuŵa chakuti ŵakhozge awo ŵakukhumbikwira wovwiri. Ŵalaŵiliri ŵakukhwimiska m’malo mwa kuwona Ŵakhristu ŵanyawo nga mbambura ntchito. Mulaŵiliri wa dera munyake, uyo wachita mulimo uwu kwa nyengo yitali, wakati: “Ŵabali na ŵadumbu ŵithu ŵanandi ŵakukhumba kuchita icho ntchiwemi, kweni kanandi ŵakulimbana na masuzgo ghanadi, wofi, kweniso kujidelera kuti ŵangakwaniska yayi milimo yinyake.” Ŵakhristu ŵanthena aŵa ŵangakhozgeka na ŵalaŵiliri.—Heb. 12:12, 13.

8, 9. (a) Chifukwa wuli Paulosi wakasintha ndondomeko yake pakuluta ku Siriya? (b) Chifukwa wuli Ŵayuda ŵakamutinkhanga chomene Paulosi?

⁸ Wati wafuma ku Makedoniya, Paulosi wakaluta ku Korinte. b Wati wakhalako myezi yitatu ku Korinte, wakaŵa wakunweka kuluta ku Kenkereya, uko wakakhumbanga kukakwera boti kuya ku Siriya. Kufuma ku Siriya, wakakhumbanga kuluta ku Yerusalemu kukapeleka vyawanangwa ku ŵabali ŵakusoŵerwa. c (Mil. 24:17; Rom. 15:25, 26) Ndipouli, Paulosi wakasintha ndondomeko yake chifukwa cha ivyo vikachitika. Pa lemba la Milimo 20:3 tikuŵazga kuti pakaŵa “chiŵembu icho Ŵayuda ŵakamunozgera.”

⁹ Ntchakuzizika yayi kuti Ŵayuda ŵakamutinkhanga chomene Paulosi, chifukwa ŵakatenge ngwakugaluka. Pakwamba, uteŵeti wake ukawovwira kuti Khrisipo, uyo wakaŵa mulara wa sunagoge mu Korinte, wazgoke Mkhristu. (Mil. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Nyengo yinyake Ŵayuda ŵa mu Korinte ŵakapusikizgira milandu Paulosi panthazi pa Galiyo, nduna ya Akaya. Kweni Galiyo wakaŵaphalira kuti pakaŵavya mulandu, ndipo ivi vikaŵakwiyiska ŵalwani ŵa Paulosi. (Mil. 18:12-17) Ŵayuda mu Korinte ŵakwenera kuti ŵakamanya kuti Paulosi wamukwera ngalaŵa pa Kenkereya, panji ŵakaghanaghanira waka, ntheura ŵakanozga chiŵembu kuti ŵamukomere pa nthowa. Kasi Paulosi wakachita wuli?

10. Kasi Paulosi wakaŵa na wofi wambura kwenelera apo wakaleka kuluta ku Kenkereya? Longosorani.

¹⁰ Pakukhumba kujivikilira kweniso kuvikilira ndalama izo wakayegha, Paulosi wakasankha kuleka kuyako ku Kenkereya, ndipo wakaghanaghana vya kwenderaso ku Makedoniya. Kweni kwenda pasi nako kukaŵa na uheni wake. Kanandi ŵankhungu ŵakajoŵeleranga ŵanthu mu misewu. Nanga ni nyumba zakugonamo ŵalendo zikaŵanga ziwemi yayi. Kweni Paulosi wakawona  kuti ntchiwemi kuti wasuzgike kwenda pasi kuluska kuti ŵamukomere pa Kenkereya. Uwemi ngwakuti wakendanga yekha yayi. Ŵanthu ŵanyake awo ŵakaŵa na Paulosi pa ulendo uwu wa umishonale ni Arisitariko, Gayo, Sekundo, Sopateri, Timote, Tirofimo, na Tikiko.—Mil. 20:3, 4.

11. Kasi Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵakuchita wuli kuti ŵajivikilire, ndipo Yesu wakachita wuli pa chigaŵa ichi?

¹¹ Nga ni Paulosi, Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵakuyezgayezga kujivikilira para ŵali mu uteŵeti. Mu vigaŵa vinyake, ŵakuteŵeta mu magulu, panji ŵaŵiriŵaŵiri, m’malo mwa munthu yumoza. Kasi Ŵakhristu ŵakujivikilira wuli ku nthambuzgo? Ŵakhristu ŵakumanya kuti nthambuzgo yiŵengeko nipera. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Kweni ŵakuŵikira dala umoyo wawo pa ngozi yayi. Wonani umo Yesu wakachitira. Nyengo yinyake, apo ŵalwani mu Yerusalemu ŵakamba kutora malibwe kuti ŵamudinye nagho, “Yesu wakabisama na kufumamo mu tempile.” (Yoh. 8:59) Pamanyuma, Ŵayuda ŵati ŵapangana kuti ŵamukome, “Yesu wakendangaso pakweru chara mu Ŵayuda. Ndipo wakafumako kura na kuluta ku chigaŵa cha kufupi na mapopa.” (Yoh. 11:54) Yesu wakachitanga ivyo wangafiska kuti wajivikilire, chikuru vikuleka kususkana na ivyo Chiuta wakakhumbanga kwa iyo. Ndimo Ŵakhristu nawo ŵakuchitira mazuŵa ghano.—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Kasi mpingo ukachita wuli Yutiko wati wawuskika? (b) Kasi ntchigomezgo wuli cha mu Baibolo icho chikusanguluska ŵanthu awo ŵakutemweka ŵawo ŵali kufwa?

¹² Paulosi na awo wakaŵa nawo ŵakendera lumoza mu Makedoniya, ndipo kufuma apo ŵakwenera kuti ŵakapatukana nthowa. Vikuwoneka kuti ŵanthu aŵa ŵakakumanaso pa Trowa. d Nkhani iyi yikuti: “Tikiza kwa iwo mu Trowa ndipo tikenda mazuŵa ghankhondi.” e (Mil. 20:6) Nga umo tawonera kale pakwambilira, mukaŵa mu Trowa umo Paulosi wakawuskira Yutiko. Ghanaghanirani waka umo ŵabali ŵakajipulikira ŵati ŵawona kuti munyawo Yutiko wakaŵaso wamoyo. Nkhani iyi yikuti, “ŵakasanguluskika chomene.”—Mil. 20:12.

¹³ Minthondwe yanthena iyi yikuchitika yayi mazuŵa ghano. Ndipouli, awo ŵakutemweka ŵawo ŵali kufwa ‘ŵakusanguluskika chomene’ na chigomezgo cha chiwuka icho Baibolo likulayizga. (Yoh. 5:28, 29) Wonani fundo iyi: Pakuti wakaŵa wambura kufikapo, paumaliro Yutiko wakafwaso. (Rom. 6:23) Kweni awo ŵazamuwuskikira mu charu chiphya cha Chiuta ŵazamuŵa ŵamoyo kwamuyirayira. Nakuti awo ŵakuwuskika kuti ŵakawuse lumoza na Yesu kuchanya ŵakupika umoyo wambura kufwa. (1 Kor. 15:51-53) Ŵakhristu mazuŵa  ghano, kwali mbakuphakazgika panji ŵa “mberere zinyake,” ŵali na chifukwa chiwemi ‘chakusanguluskira’ ŵanyawo.—Yoh. 10:16.

14. Kasi Paulosi wakaŵaphalira vichi ŵalara ŵa ku Efeso apo wakakumana nawo pa Mileto?

¹⁴ Paulosi na ŵanyake ŵakenda kufuma ku Trowa mpaka ku Aso, kufuma apo ŵakaluta ku Mitilene, Kiyo, Samo, na Mileto. Paulosi wakakhumbanga kuti wakafike nyengo yiwemi ku Yerusalemu kuti wakaŵepo pa Chiphikiro cha Pentekoste. Pakuti wakakhumbanga kuti wakafike ku Yerusalemu pa nyengo ya Pentekoste, lekani wakasankha ngalaŵa iyo yikajumphiliranga waka pa Efeso. Ndipouli, pakuti Paulosi wakakhumbanga kuyowoya na ŵalara ŵa ku Efeso, wakaŵapempha kuti ŵakumane nayo pa Mileto. (Mil. 20:13-17) Ŵalara aŵa ŵati ŵafika, Paulosi wakati kwa iwo: “Imwe mukumanya makora umo nakhalira namwe kufuma pa zuŵa lakwamba ilo nkhakandira mu chigaŵa cha Asiya. Nkhateŵetera nga ni muzga wa Fumu mwakujiyuyura chomene. Nkhayezgeka na kuthiska masozi apo Ŵayuda ŵakaninozgera viŵembu. Kweni nkhalekapo yayi kumuphalirani chilichose chakumovwirani nesi kumusambizgani pakweru na ku nyumba na nyumba. Kweni nkhachitira ukaboni mwakukwana ku Ŵayuda na Ŵagiriki kuti ŵang’anamuke mtima  na kuwelera kwa Chiuta, ndiposo kuti ŵaŵe na chipulikano mwa Fumu yithu Yesu.”—Mil. 20:18-21.

15. Kasi kupharazga nyumba na nyumba kuli na vyandulo wuli?

¹⁵ Mazuŵa ghano, pali nthowa zinandi chomene zakupharazgira makani ghawemi ku ŵanthu. Nga ni Paulosi, tikuyezgayezga kuluta uko ŵanthu ŵakusangika, kwali mpha siteji ya basi, mu misewu ya ŵanthu ŵanandi, panji mu misika. Ndipouli, kwenda nyumba na nyumba ndiyo nthowa yakwamba iyo Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakupharazgira makani ghawemi. Chifukwa wuli? Chifukwa chimoza ntchakuti para tikupharazga ku nyumba na nyumba tikupeleka mwaŵi ku ŵanthu wose wakuti ŵapulike uthenga wa Ufumu, ntheura tikulongora kuti Chiuta ngwambura kutemwera. Kweniso ukovwira kuti ŵanthu ŵa mitima yiwemi ŵapulikiske makora ivyo Baibolo likuyowoya. Nakuti awo ŵakuchita uteŵeti wa ku nyumba na nyumba ŵakukhozga chomene chipulikano chawo ndipo vikuŵawovwira kuti wazizipizgenge. Nadi, Ŵakhristu ŵaunenesko mazuŵa ghano ŵakumanyikwa chifukwa cha kulimbikira pakupharazga “pakweru na ku nyumba na nyumba.”

16, 17. Kasi Paulosi wakalongora wuli kuti wakaŵavya wofi, ndipo Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵakuchita wuli nga ndiyo?

¹⁶ Paulosi wakalongosolera ŵalara ŵa mu Efeso kuti wakamanyanga yayi chiheni icho chamumuwira para wawelera ku Yerusalemu. Wakaŵaphalira kuti: “Ndipouli, nkhuwona umoyo wane kuti ngwambura kuzirwa kwa ine. Chinthu chakuzirwa kwa ine ntchakuti nimalizge kuchimbira pa chiphalizgano na uteŵeti uwo nkhapokera kwa Fumu Yesu, kuti nichitire ukaboni mwakukwana makani ghawemi gha lusungu lukuru lwa Chiuta.” (Mil. 20:24) Paulosi wakazomerezga yayi kuti chinthu chilichose chimutondeske kufiska mulimo wake, nanga ungaŵa ulwari panji kususkika.

¹⁷ Mazuŵa ghano napo Ŵakhristu ŵakuzizipizga masuzgo ghakupambanapambana. Ŵanyake boma likuŵakanizga kuchita mulimo wa kupharazga kweniso likuŵatambuzga. Ŵanyake ŵakulwara chomene kweniso kusuzgika maghanoghano. Ŵawukirano ŵakulimbana na suzgo la kuchichizgika kuchita ivyo ŵanyawo ŵakuchita ku sukulu. Nanga ŵangaŵa mu suzgo wuli, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakulutilira kuŵa ŵakukhora, nga ni Paulosi. Ŵaŵikapo mtima kuchitira “ukaboni mwakukwana makani ghawemi.”

18. Kasi Paulosi wakajisungilira wuli ku mulandu wa ndopa, ndipo ŵalara ŵa mu Efeso ŵakeneranga kumuyezga wuli?

¹⁸ Paulosi wakachenjezga ŵalara ŵa ku Efeso kwambura kubisa, ndipo wakaŵaphalira kuti iyo wakaŵa chakuwonerapo. Chakwamba wakaŵaphalira kuti panyake aka kakaŵa kaumaliro kwa iwo kumuwona. Kufuma apo wakati: “Nilije mulandu wa ndopa za ŵanthu wose. Pakuti nkhalekapo chara kumuphalirani khumbo lose la Chiuta.” Kasi ŵalara ŵa ku Efeso ŵakenera kumuyezga wuli Paulosi, kuti ŵaŵavye mulandu wa ndopa? Iyo wakaŵaphalira kuti: “Muŵe maso na kulaŵilira mskambo wose, uwo mzimu utuŵa  wamwimikani kuŵa ŵalaŵiliri pakati pake, kuti muliske mpingo wa Chiuta uwo wakawugura na ndopa za Mwana wake.” (Mil. 20:26-28) Paulosi wakachenjezga kuti “mphumphi zikali” zinjirenge mu mskambo na “kuyowoya vinthu vyakubendera” kuti ziguzire ŵasambiri kwa izo. Kasi ŵalara ŵakenera kuchita vichi? Paulosi wakachenjezga kuti: “Muŵe maso, ndipo kumbukani kuti kwa vyaka vitatu, usiku na muhanya, nkhaleka yayi kuchenjezga waliyose wa imwe na masozi.”—Mil. 20:29-31.

19. Kasi mbuchigaluka wuli uwo ukawuka kuumaliro wa vyaka vya m’ma 90 C.E., ndipo ukambiska vichi mu vyaka vyakulondezgapo?

¹⁹ “Mphumphi zikali” zikawoneka kuumaliro wa vyaka vya m’ma 90 C.E. Cha mu 98 C.E., mpositole Yohane wakalemba kuti: “Na sono wuwo ŵanandi awo ŵakukana Khristu ŵawoneka . . . ŵakafumako mwakuti kumanyikwe kuti ni wose yayi awo ŵali pamoza na ise.” (1 Yoh. 2:18, 19) Kuzakafika m’ma 200 C.E., chigaluka ichi chikambiska kuti paŵenge gulu la ŵaliska mu matchalitchi Ghachikhristu, ndipo cha m’ma 300 C.E., Themba Constantine likazomerezga “Chikhristu” chakutimbanizgika ichi kuŵa chisopa chakuzomerezgeka. Ŵalongozgi ŵa visopa aŵa, ŵakatolera maluso gha ŵanthu ŵakusopa vikozgo, na kughazgora “Ghachikhristu,” ndipo ŵakasambizganga nadi “vinthu vyakubendera.” Ivyo matchalitchi ghakusambizga kweniso maluso agho ŵakwendera vikulongora kuti ŵachali ŵakugaluka.

20, 21. Kasi Paulosi wakalongora wuli kuti wakaŵa na mtima wakujipata, ndipo ŵalara ŵa mpingo mazuŵa ghano ŵangamuyezga wuli?

²⁰ Paulosi wakapambananga chomene na ŵanthu ŵanyake awo pamanyuma ŵakamba kulyera mskambo masuku pa mutu. Wakagwiranga ntchito kuti wajisangire vyakukhumbikwa mwakuti waleke kuŵika mphingo pa mpingo. Wakawovwiranga Ŵakhristu ŵanyake na chilato chakuti wasambazgikirepo yayi. Paulosi wakachiska ŵalara ŵa ku Efeso kuti ŵaŵenge na mtima wakujipata. Wakaŵaphalira kuti: “[Mukwenera] kovwira awo ŵakukhumbikwira wovwiri, ndipo mukumbukenge mazgu gha Fumu Yesu, ghakuti: ‘Uyo wakupeleka wakukondwa chomene kuluska uyo wakupokera.’”—Mil. 20:35.

²¹ Nga ni Paulosi, ŵalara Ŵachikhristu mazuŵa ghano ŵali na mtima wakujipata. Ŵanthu awo ŵali kupika nadi mulimo wa ‘kuliska mpingo wa Chiuta,’ ŵakuchita mulimo wawo kwambura uryezi, ŵakupambana chomene na ŵaliska ŵa matchalitchi, awo ŵakulyera mskambo wawo masuku pa mutu. Kujikuzga na kujiŵikamo vikukhumbikwa yayi mu mpingo Wachikhristu, chifukwa awo ŵakujipenjera uchindami paumaliro ŵatondekenge. (Zinth. 25:27) Para munthu wakujiŵikamo, paumaliro wakukhozgeka soni.—Zinth. 11:2.

22. Chifukwa wuli ŵalara ŵa ku Efeso ŵakamutemwanga chomene Paulosi?

²² Ŵabali ŵakamutemwanga chomene Paulosi chifukwa chakuti nayo wakaŵatemwanga zanadi. Nakuti, apo wakanyamukanga, “wose ŵakalira chomene, ndipo ŵakavumbatira Paulosi na kumufyofyontha.” (Mil. 20:37, 38) Ŵakhristu ŵakuwonga ndiposo kuŵatemwa chomene ŵabali awo nga ni Paulosi, ŵakujipeleka nadi chifukwa cha mskambo. Pakuti tawona umo Paulosi wakachitira makora, kasi mungati wakatalulira apo wakayowoya kuti: “Nilije mulandu wa ndopa za ŵanthu wose?”—Mil. 20:26.