Lutani apo pali nkhani

Lutani apo pali mitu ya nkhani

MUTU 6

Nkhongono Zakuparanya—“Yehova Ntchinkhara pa Nkhondo”

Nkhongono Zakuparanya—“Yehova Ntchinkhara pa Nkhondo”

1-3. (a) Kasi Ŵaeguputo ŵakawofya wuli Ŵaisrayeli? (b) Kasi Yehova wakarwera wuli ŵanthu ŵake?

 ŴAISRAYELI ŵakahangayika pakati pa mapiri ghatali na ghakusuzga kukwera ndiposo nyanja yakuti ŵangambuka yayi. Ŵasilikari ŵa ku Eguputo, awo ŵakaŵa ŵankhaza ndipo ŵakakomanga ŵanthu mwambura chitima ŵakaŵalondezganga kuti ŵaŵakome. a Kweni Mozesi wakaphalira ŵanthu ŵa Chiuta kuti ŵaleke kutaya mtima. Wakaŵasimikizgira kuti: “Yehova ndiyo wamulweraninge.”—Ekisodo 14:14.

2 Nangauli vikaŵa nthena, kweni vikuwoneka kuti Mozesi wakachema kwa Yehova ndipo Chiuta wakazgora kuti: “Chifukwa wuli ukulutilira kulilira ine? . . . Nyamuska ndodo yako na kunyoloskera woko lako pa nyanja na kuyipatura.” (Ekisodo 14:15, 16) Muŵe nga mukuwona vinthu ivyo vikwamba kuchitika. Mwaluŵiro, Yehova wakutuma mungelo ndipo bingu likufumako kunthazi kwa Ŵaisrayeli na kujanda kumanyuma kwawo, panji likaŵabisa nga ntchiliŵa na kusikizga Ŵaeguputo kuti ŵaleke kuŵaparanya. (Ekisodo 14:19, 20; Salimo 105:39) Mozesi wakunyoloska woko lake. Mphepo yikuru yikuputa, ndipo nyanja yikugaŵikana pakati. Maji ghakukhoma na kwimilira nga ni viliŵa, kujura nthowa yisani yakuti mtundu wose wambukepo.—Ekisodo 14:21; 15:8.

3 Pamanyuma pakuwona vyose ivi, Farawo ŵawenge munyake mphanyi wakaphalira waka ŵasilikari ŵake kuti ŵawelere. Kweni Farawo wakajikuzga chomene ndipo wakaphalira ŵasilikari ŵake kuti ŵangaweleranga nyuma yayi. (Ekisodo 14:23) Chifukwa cha uchindere wawo, Ŵaeguputo ŵakunjira mu nyanja na kwamba kudikiska Ŵaisrayeli. Kweni na nyengo wuwo haa, ŵakwamba kuhangayika chifukwa makhwiro gha magareta ghawo ghakutitimira. Ŵaisrayeli ŵati ŵamara kwambuka, Yehova wakuphalira Mozesi kuti: “Nyoloskera woko lako pa nyanja kuti maji ghawelere pa Ŵaeguputo, pa magileta ghawo gha nkhondo, na pa ŵakukwera pa mahachi ŵawo.” Viliŵa vya maji vikuwa na kuwundira Farawo na ŵasilikari ŵake!—Ekisodo 14:24-28; Salimo 136:15.

4. (a) Kasi Yehova wakajilongora kuti ni njani pa Nyanja Yiswesi? (b) Kasi ŵanyake ŵangachita wuli para ŵakughanaghanira ivyo Yehova wakachita?

4 Kuwombokwa kwa mtundu wa Israyeli pa Nyanja Yiswesi chikaŵa chakuchitika chambura kuluwika pa vinthu ivyo Chiuta wakuchitira ŵanthu. Apa Yehova wakajilongora kuti “ntchinkhara pa nkhondo.” (Ekisodo 15:3) Kweni kasi imwe mukujipulika wuli para mukughanaghanira ivyo Yehova wakachitira Ŵaisrayeli? Kuyowoya unenesko, nkhondo zapweteka na kusoŵeska mtende ŵanthu ŵanandi. Kasi nkhongono zakuparanya za Chiuta zikupangiska kuti mutalikirane nayo m’malo mwa kusendelera kwa iyo?

Pa Nyanja Yiswesi, Yehova wakajilongora kuti “ntchinkhara pa nkhondo”

Nkhondo za Chiuta Zikupambana Chomene na Nkhondo za Ŵanthu

5, 6. (a) Chifukwa wuli Yehova ngwakwenelera nadi kuchemeka kuti “Yehova wa mawumba”? (b) Kasi nkhondo za Yehova zikupambana wuli na za ŵanthu?

5 Mu viyowoyero vyakwambilira vya Baibolo, Chiuta wakuchemeka kuti “Yehova wa mawumba” mu malo ghakukwana 260 mu Malemba gha Chihebere, kweniso kaŵiri mu Malemba gha Ghachigiriki. (Salimo 24:10) Pakuŵa Muwusi Mukuru, Yehova wakuwusa gulu likuru la nkhondo la ŵangelo. (Joshuwa 5:13-15; 1 Mathemba 22:19) Ŵasilikari aŵa ŵangaparanya kwa mtima bii. (Yesaya 37:36) Palije uyo wakukondwa para wakuwona ŵanthu ŵakuparanyika. Ndipouli, tikwenera kukumbuka kuti nkhondo za Chiuta zikupambana na nkhondo zawakawaka za ŵanthu. Ŵalongozgi ŵa nkhondo na ŵandyari ŵangayowoya kuti pakaŵa vifukwa vyakupulikikwa ivyo vikaŵapangiska kuwukira ŵanyawo. Kweni nyengo zose nkhondo za ŵanthu zikuŵapo chifukwa cha uryezi na kujighanaghanira ŵekha.

6 Yehova wakupambana chomene na ŵanthu, iyo wakuchita vinthu mwakuyeyeka waka yayi. Lemba la Dotoronome 32:4 likuti: “Iyo ni Jalawe, mulimo wake ngwakufikapo, nthowa zake zose mburunji. Chiuta wakugomezgeka, wambura ubendezi. Iyo ni murunji na wakunyoloka.” Mazgu gha Chiuta ghakukana kuti tiŵenge ŵakari chomene, ŵankhaza, panji ŵachiwawa. (Genizesi 49:7; Salimo 11:5) Nyengo zose Yehova wakuŵa na chifukwa chakupulikikwa para wakuchita vinthu. Wakugwiliskira ntchito nkhongono zake zakuparanya mwamahara kweniso usange palije nthowa yinyake yakuti wamazgire suzgo iyo yilipo. Yehova wakafumba ntchimi Ezekiyeli kuti: “Kasi ine nkhukondwa na nyifwa ya munthu muheni? Asi nkhukhumba kuti munthu muheni wawereko ku nthowa zake kuti waŵe wamoyo?”—Ezekiyeli 18:23.

7, 8. (a) Kasi ni maghanoghano wuli ghakubudika agho Yobu wakaŵa nagho apo wakasuzgikanga? (b) Kasi Elihu wakamovwira wuli Yobu pa nkhani iyi? (c) Kasi tikusambirapo vichi pa ivyo Yobu wakakumana navyo?

7 Chifukwa wuli Yehova wakugwiliskira ntchito nkhongono zakuparanya? Pambere tindazgore, tighanaghanire dankha za munthu murunji Yobu. Satana wakakayikira usange Yobu panji munthu waliyose wangalutilira kuŵa wakugomezgeka para wayezgeka. Kuti Yehova wavumbure kuti Satana ni mutesi, wakamuzomerezga kuti wayezge Yobu. Nakuti Satana wakamukhawuliska nadi Yobu, wakalwara vwitivwiti, wakakavukirathu, ndipo ŵana ŵake wose ŵakafwa. (Yobu 1:1–2:8) Yobu wakamanya yayi chifukwa icho wakasuzgikiranga, ntheura wakaghanaghananga kuti Yehova ndiyo wakamuranganga. Wakafumba Chiuta chifukwa icho wakamutambuzgiranga.—Yobu 7:20; 13:24.

8 Munyamata munyake zina lake Elihu wakavumbura pakweru kuti maghanoghano gha Yobu ghakaŵa ghaheni, wakati: “Kasi mwakhorwa nadi kuti mukuneneska, apo mukuyowoya kuti, ‘Nili murunji kuluska Chiuta’?” (Yobu 35:2) Mbuchindere kughanaghana kuti tikumanya makora vinthu kuluska Chiuta panji kuwona nga wandachite makora chinthu chinyake. Elihu wakati: “Chiuta waunenesko wangachita uheni chara, Wankhongonozose wangachita kwananga chara!” Kufuma apo wakatiso: “Wankhongonozose tingamupulikiska yayi, wali na nkhongono zikuru, wakunanga yayi urunji wake na kunyoloka kwake kukuru.” (Yobu 34:10; 36:22, 23; 37:23) Tikumanya makora kuti usange Yehova wakurwa nkhondo, wakuŵa na vifukwa vyakupulikikwa vyakuchitira nthena. Apo tikukumbukira fundo iyi, tiyeni tidumbiskane vinthu vinyake ivyo vikupangiska kuti Chiuta wa mtende warwenge nkhondo.—1 Ŵakorinte 14:33.

Chifukwa Icho Chiuta wa Mtende Wakulwera Nkhondo

9. Chifukwa wuli Chiuta uyo ni mutuŵa wakurwa nkhondo?

9 Mozesi wakati wayowoya kuti Yehova “ntchinkhara pa nkhondo,” wakayowayaso kuti: “A Yehova, ni njani pakati pa ŵachiuta uyo wali nga ndimwe? Ni njani uyo wali nga ndimwe, pakulongora utuŵa ukuru?” (Ekisodo 15:11) Ntchimi Habakuku nayo yikalemba kuti: “Maso ghinu ngatuŵa chomene, ghangadodoliska chiheni chara, ndipo mungalekelera uheni chara.” (Habakuku 1:13) Yehova ni Chiuta wachitemwa, kweniso ni Chiuta mutuŵa na murunji. Nyengo zinyake mikhaliro iyi yikumuchichizga kuti wagwiliskire ntchito nkhongono zake zakuparanya. (Yesaya 59:15-19; Luka 18:7) Kweni Yehova wakubinkhiska yayi utuŵa wake para wakurwa nkhondo. M’malo mwake, wakurwa nkhondo chifukwa chakuti ni mutuŵa.—Ekisodo 39:30.

10. Kasi ni nthowa yimoza nji yakumazgira ulwani uwo ukuyowoyeka pa Genizesi 3:15, ndipo yizamupeleka vitumbiko wuli ku ŵarunji?

10 Ghanaghanirani vinthu ivyo vikachitika pamanyuma pakuti Adamu na Eva ŵagarukira Chiuta. (Genizesi 3:1-6) Yehova walekelerenge kwananga kwawo mphanyi udindo wake nga ni Muwusi Mukuru wa chilengiwa chose ukawoneka wapasi. Pakuti ni Chiuta murunji, palije chinyake icho mphanyi wakachita kuluska kuŵapa chilango cha nyifwa. (Ŵaroma 6:23) Mu uchimi wakwamba wa mu Baibolo, wakayowoyerathu kuti pazamuŵa ulwani pakati pa ŵateŵeti ŵake na ŵalondezgi ŵa “njoka,” Satana. (Chivumbuzi 12:9; Genizesi 3:15) Ulwani uwu ungamara pekha para Satana wazakaparanyika. (Ŵaroma 16:20) Nakuti para Satana waparanyika, vingawovwira kuti ŵanthu ŵasange vitumbiko vinandi na kujura mwaŵi wakuti pa charu chose chapasi paŵe paradiso. (Mateyu 19:28) Ŵanthu ŵa Chiuta ŵalutilirenge kusuzgika mwakuthupi kweniso mwauzimu mpaka apo Satana wazamuparanyikirathu kwamuyirayira. Kweni kutaya mtima yayi, chifukwa nyengo zinyake Yehova wanjilirengepo.

Chiuta Wakuchitapo Kanthu Kuti Wawuskepo Uheni

11. Chifukwa wuli Yehova wakachichizgika kutumizga chigumula pa charu chose chapasi?

11 Chigumula cha munyengo ya Nowa ntchimoza mwa vinthu ivyo vikulongora kuti Chiuta wakunjilirapo kuti wathaske ŵanthu ŵake. Lemba la Genizesi 6:11, 12 likuti: “Charu chapasi chikanangika pamaso pa Chiuta waunenesko, charu chikazura na nkhaza. Chiuta wakalaŵiska pa charu chapasi, ndipo chikaŵa chakunangika, mendero gha ŵanthu wose pa charu chapasi ghakanangika.” Kasi Chiuta wakeneranga kuzomerezga kuti ŵaheni ŵanangirethu mikhaliro yiwemi pa charu? Yayi. Chiuta wakachichizgika kwiza na chigumula pa charu chose chapasi kuti wawuskepo wose awo ŵakatemwanga chiwawa na mikhaliro yiheni.

12. (a) Kasi Yehova wakayowoyerathu vichi pakuyowoya za “mphapu” ya Abrahamu? (b) Chifukwa wuli Ŵaamori ŵakeneranga kuchimbizgika?

12 Ndimoso vikaŵira na cheruzgo icho Yehova wakapeleka pa Ŵakenani. Yehova wakavumbura kuti mwa Abrahamu muzamufuma “mphapu” iyo mbumba zose za pa charu chapasi zizamutumbikika. Chiuta wakati ŵana ŵa Abrahamu ŵazakapike charu cha Kenani, umo mukakhalanga ŵanthu ŵakuchemeka Ŵaamori. Kasi Yehova wakaŵa na chifukwa wuli chakupulikikwa chakuti wachimbizgire ŵanthu aŵa mu charu chawo? Yehova wakayowoyerathu kuti waŵachimbizgenge yayi m’paka pajumphe vyaka 400 kuti ‘kwananga kwa Ŵaamori’ ‘kuzure’ dankha. b (Genizesi 12:1-3; 13:14, 15; 15:13, 16; 22:18) Pa nyengo iyi mikhaliro ya Ŵaamori yikahenipa chomene. Mu Kenani mukazura kusopa vikozgo, kuthiska ndopa, na kugonana kwambura kwenelera. (Ekisodo 23:24; 34:12, 13; Maŵazgo 33:52) Ŵanthu ŵa mu charu ichi ŵakakomanga na ŵana ŵawo wuwo kuŵapeleka sembe pa moto. Kasi Chiuta mutuŵa mphanyi wakazomerezga kuti ŵanthu ŵake ŵakhale pamoza na ŵanthu ŵaheni nga ni aŵa? Yayi! Iyo wakati: “Charu chafipirwa, lekani nichilangenge chifukwa cha ubudi wake, ndipo charu chiwukurenge ŵanthu awo ŵakukhalamo.” (Levitiko 18:21-25) Ndipouli, Yehova wakakoma ŵanthu wose yayi. Ŵakenani awo ŵakaŵa ŵakwenelera kupona nga ni Rahabi na Ŵagibiyoni, ŵakapona.—Joshuwa 6:25; 9:3-27.

Kurwa Nkhondo Chifukwa cha Zina Lake

13, 14. (a) Chifukwa wuli Yehova wakawona kuti ntchiwemi kutuŵiska zina lake? (b) Kasi Yehova wakatuŵiska wuli zina lake?

13 Pakuti Yehova ni mutuŵa, zina lake ndituŵa. (Levitiko 22:32) Yesu wakasambizga ŵasambiri ŵake kulomba kuti “Zina linu lituŵiskike.” (Mateyu 6:9) Uchigaruka wa mu Edeni ukanyoza zina la Chiuta, na kuyambiska kukayikira vyakuchita vya Chiuta na muwuso wake. Yehova wakeneranga kulekelera yayi kunyoza kweniso uchigaruka wanthena uwu. Iyo wakachichizgika kuwuskapo vinthu vyose viheni ivyo ŵanthu ŵakayowoyeranga zina lake.—Yesaya 48:11.

14 Ghanaghaniraniso za Ŵaisrayeli. Iwo ŵalutilirenge kuŵa ŵazga ku Eguputo mphanyi layizgo ilo Chiuta wakapeleka kwa Abrahamu lakuti mbumba za pa charu chapasi zizamutumbikika kwizira mu Mphapu yake likawoneka lautesi. Apo Yehova wakawomboranga Ŵaisrayeli na kuŵazgora mtundu wake wapadera, wakatuŵiska zina lake. Lekani Ntchimi Daniyeli yikalomba kuti: “A Yehova Chiuta withu, imwe mukafumiska ŵanthu ŵinu mu charu cha Eguputo na woko lankhongono na kujipangira zina.”—Daniyeli 9:15.

15. Chifukwa wuli Yehova wakawombora Ŵayuda ku wuzga ku Babuloni?

15 Chakukondweska ntchakuti apo Daniyeli wakalombanga nthena, yikaŵa nyengo iyo Ŵayuda ŵakakhumbikwiranga kuti Yehova wachiteposo kanthu kuti wavikilire zina Lake. Pa nyengo iyi, Ŵayuda ŵambura kupulikira ŵakaŵa ku wuzga ku Babuloni. Msumba wawo wa Yerusalemu ukaŵa mapopa. Daniyeli wakamanya kuti usange Ŵayuda ŵangaweleraso ku charu chawo mbwenu zina la Yehova lichindikikenge. Lekani Daniyeli wakalomba kuti: “A Yehova, pulikani. A Yehova, gowokani. A Yehova, pulikani na kuchitapo kanthu! A Chiuta wane, mungaziwulikanga chara, chifukwa cha zina linu, pakuti msumba winu na ŵanthu ŵinu ŵakuchemeka na zina linu.”—Daniyeli 9:18, 19.

Kulwera Ŵanthu Ŵake

16. Chifukwa wuli tikuti ivyo Yehova wakuchita pakuvikilira zina lake vikulongora kuti wakujitemwa yayi panji kujighanaghanira yekha? Longosorani.

16 Pakuti Yehova wakutemwa chomene kuvikilira zina lake, kasi ichi chikung’anamura kuti ngwakujitemwa ndiposo wakujighanaghanira yekha? Yayi, chifukwa chakuti para wachita vinthu mwakukolerana na utuŵa kweniso kutemwa urunji, wakuvikilira ŵanthu ŵake. Ghanaghanirani za nkhani ya mu Genizesi chaputara 14. Mu chaputara ichi, tikuŵazga za mathemba agho ghakachita nkhondo na kukora mwana wa mukuru wa Abrahamu, Loti, pamoza na mbumba yake. Yehova wakawovwira Abrahamu kuthereska gulu la nkhondo lakofya chomene! Tikukayika yayi kuti nkhani ya kutonda kwa Abrahamu ndiyo yikaŵa yakwamba kulembeka mu “Buku la Nkhondo za Yehova,” nakuti panji mukaŵaso nkhondo zinyake izo zindalembeke mu Baibolo. (Maŵazgo 21:14) Kufuma nyengo iyi, Yehova wakawovwira ŵanthu ŵake ŵanandi chomene kutonda nkhondo.

17. Kasi ntchivichi chikulongora kuti Yehova wakarwera Ŵaisrayeli apo ŵakanjira mu charu cha Kenani? Pelekani viyelezgero.

17 Ŵaisrayeli ŵakati ŵakhala pachoko kunjira mu charu cha Kenani, Mozesi wakaŵasimikizgira kuti: “Yehova Chiuta winu wadangirenge panthazi pinu na kumulwerani, nga umo wakachitira mu Eguputo pamaso pinu” (Dotoronome 1:30; 20:1) Kwambira pa Joshuwa, uyo wakatora malo gha Mozesi, mupaka nyengo yose ya Ŵeruzgi na mathemba ghakugomezgeka gha Yuda, Yehova wakalwera nadi ŵanthu ŵake. Wakaŵawovwira kutonda mwakuzizwiska nkhondo zakofya chomene.—Joshuwa 10:1-14; Ŵeruzgi 4:12-17; 2 Samuyeli 5:17-21.

18. (a) Chifukwa wuli tikuwonga kuti Yehova wandasinthe? (b) Kasi ntchivichi chizamuchitika para ulwani uwo ukuyowoyeka pa Genizesi 3:15 wafika pa kafwe na kafwe??

18 Yehova wandasinthe yayi; ndipo khumbo lake lakuti charu chiŵe paradiso nalo lindasinthe. (Genizesi 1:27, 28) Yehova wachali kutinkha viheni. Pa nyengo yeneyiyo pera, wakutemwa chomene ŵanthu ŵake ndipo sonosono apa, wachitengepo kanthu kuti waŵawombore. (Salimo 11:7) Nakuti munthazi umu, ulwani uwo ukuyowoyeka pa Genizesi 3:15 ufikenge pa kafwe na kafwe. Kuti watuŵiske zina lake na kuvikilira ŵanthu ŵake, Yehova wazamuŵaso ‘chinkhara pa nkhondo’!—Zekariya 14:3; Chivumbuzi 16:14, 16.

19. (a) Pelekani chiyelezgero cha umo nkhongono zakuparanya za Yehova zingatipangiska kuti tisendelere kwa iyo. (b) Chifukwa wuli tikwenera kukondwa para Yehova wakurwa nkhondo?

19 Ghanaghanirani za chiyelezgero ichi: Yelezgerani kuti chinyama chakofya chikukhumba kukora banja la mwanalume munyake, ndipo mwanalume wanjilirapo na kukoma chinyama chiheni ichi. Kasi mukughanaghana kuti muwoli na ŵana ŵake ŵangakwiya chifukwa wangunjilirapo? Yayi. Apa ntchakuwonekerathu kuti banja lake lose limanyenge kuti mwanalume uyu wakuŵatemwa chomene. Mwakuyana waka, nase tikwenera yayi kutinkha Yehova chifukwa cha umo wakugwiriskilira ntchito nkhongono zake zakuparanya. Tilutilirenge kumutemwa Yehova para tikumanya kuti wakulwa nkhondo kuti wativikilire. Tikweneraso kuchindika chomene nkhongono zake zambura mphaka. Para tichitenge nthena mbwenu tilutilirenge kuchita “uteŵeti wakupatulika kwa Chiuta mwakuzomerezgeka, pamoza na kopa Chiuta kweniso ntchindi zikuru.”—Ŵahebere 12:28.

Sendelerani kwa “Chinkhara cha Nkhondo”

20. Kasi tikwenera kuchita wuli para tikuŵazga nkhani yinyake ya mu Baibolo yakuyowoya za nkhondo yinyake iyo Chiuta wakarwa ndipo tikuyipulikiska makora yayi, ndipo chifukwa wuli?

20 Mbunenesko kuti Baibolo likulongosora vifukwa vyose yayi ivyo Yehova wakasankhira kulwa nkhondo yiliyose. Kweni kasi tikwenera kugomezga vichi? Yehova wakugwiliskira ntchito nkhongono zake zakuparanya mwaurunji, mwakwenelera kweniso pa vifukwa vyakupulikikwa. Kanandi para tikuŵazga nkhani yose mu Baibolo, panji apo nkhani iyo yikayambira kukutovwira kuti tiwone vinthu mwakwenelera. (Zintharika 18:13) Nanga ni para tikumanya fundo zose yayi, kusambira chomene za Yehova na kughanaghanirapo pa mikhaliro yake yapachanya kungatovwira kuti timazge maghanoghano gha kukayikira Yehova agho tingaŵa nagho. Para tachita nthena, tikuwa na vifukwa vyakupulikikwa vyakugomezgera Chiuta withu.—Yobu 34:12.

21. Nangauli nyengo zinyake Yehova “ntchinkhara pa nkhondo,” kweni kasi wali na mtima wuli?

21 Nangauli Yehova “ntchinkhara pa nkhondo,” kweni ichi chikung’anamura kuti wali na mtima wakutemwa nkhondo yayi. Mu mboniwoni ya Ezekiyeli ya gireta la kuchanya, Yehova wakawoneka kuŵa wakunozgeka kurwa nkhondo na ŵarwani ŵake. Ndipouli, Ezekiyeli wakawona Chiuta wazingirizgika na chiŵingavura, icho ntchimanyikwiro chakuti ngwa mtende. (Genizesi 9:13; Ezekiyeli 1:28; Chivumbuzi 4:3) Yehova ngwakuzika ndiposo ngwa mtende. Mpositole Yohane wakalemba kuti “Chiuta ntchitemwa.” (1 Yohane 4:8) Mikhaliro yose ya Yehova njakukolerana. Tili na mwaŵi ukuru chomene wa kusendelera kwa Chiuta wankhongono, kweniso wachitemwa chomene!

a Kuyana na ivyo wakayowoya wakulemba mbiri Wachiyuda Josephus, Ŵaeguputo aŵa ŵakalondezganga Ŵahebere “na magareta ghakukwana 600 na ŵasilikari ŵa pa mahachi ŵakukwana 50,000 ndiposo ŵasilikari ŵakwenda pasi ŵakukwana 200,000.”—Jewish Antiquities, II, 324 [xv,3].

b Ntchakuwonekerathu kuti mazgu ghakuti “Ŵaamori” ghakusazgapo ŵanthu wose ŵa mu Kenani.—Dotoronome 1:6-8, 19-21, 27; Joshuwa 24:15, 18.