Kasi ŵasayansi ŵanandi ŵakuti wuli? Ŵasayansi ŵa vyaumoyo pamoza na ŵasayansi ŵanyake, ŵakuti DNA na ulongozgi uwo yili nawo vikaŵako waka mwamwaŵi. Ŵakuti pakachitika vinthu vinyake kale chomene, vyaka mamiliyoni ivyo vyajumpha, ivyo vikachitiska kuti kuŵe ulongozgi uwu. Iwo ŵakuti palije ukaboni wakuti pakaŵa vinjeru na luso kuti kuŵe molekyu iyi, panji ulongozgi uwo yikugwilira ntchito na umo yikuchitira vinthu.¹⁷

Kasi Baibolo likuti wuli? Baibolo likuti viŵaro vyose vya thupi lithu, kweniso nyengo iyo vikapangikira, vikachita kulembeka mu buku lakufuma kwa Chiuta. Wonani ivyo Fumu Davide yikayowoya mu nkhongono ya mzimu utuŵa: “Maso ghinu ghakaniwona nkhati namba waka kupangika mu nthumbo, viŵaro vyane vyose vikalembeka mu buku linu kuyana na mazuŵa agho vikapangikira, pambere chilichose cha ivyo chindaŵeko.”—Salimo 139:16.

Kasi ukaboni ukuvumbura vichi? Usange vinthu vikaŵako nadi mwamwaŵi, pakwenera kuŵa ukaboni wakupulikikwa wakulongora kuti vingachitika nadi kuti DNA yiŵeko mwamwaŵi waka chifukwa cha vinthu vinyake ivyo vikachitika. Kweni usange Baibolo ndilo likuneneska, pakwenera kuŵaso ukaboni wakukwana wakuti DNA yili kupangika mwaluso kweniso mwavinjeru.

Para tingalongosora munthowa yipusu, tingapulikiska umo DNA yiliri, nakuti  ntchisambizgo chakunozga chomene. Ipo chingaŵa wuli tinjireso mu selo. Kweni sono tinjirenge mu selo la munthu. Mujitore kuti mwaluta ku myuziyamu (malo ghakusungako na kuwoneskerako vinthu vyakuzirwa), iyo ŵali kuyipanga kuti musambiliremo vya selo la munthu, na umo likugwilira ntchito. Ntchinyumba chikuru, ndipo muli selo la munthu likuru lakuti musambilirepo. Selo ili ŵalikuzga maulendo 13,000,000. Mughanaghanire waka kuti ukuru wake likuyana na sitediyamu iyo munganjira ŵanthu 70,000.

Mwati mwanjira, mukuzizwa, chifukwa chilichose icho mukuwona mu malo agha ntchachilendo. Chadera pakati pa selo mukuwona bola likuru chomene, lakuchemeka nyukliyasi (nucleus), uwo ni mtima wa selo. Utali wake lili nga ni nyumba zakudikanya 20. Mukuluta kwenekuko.

Mukunjira pa mulyango wa nyukliyasi uwo uli mu chikumba panji nembanemba yake, ndipo mwati mwafika mukati, mukulaŵiska uku na uku. Vinthu ivyo vikusangika chomene mu malo agha ni makromozomu (chromosomes). Ghose pamoza ghalipo 46. Ŵaghandandika ghaŵirighaŵiri, ndipo ghakupambana utali, kweni ghaŵiri agho ghali pafupi na imwe ngatali kuyana na nyumba zakudikanya 12 (1). Kromozomu yiliyose yili na malo ghaning’ining’i chadera pakatikati, ndipo ghakuwoneka nga ni masoseji, kuti waka ngakhomi nga ntchiŵiriŵiri cha khuni likuru. Kromozomu yiliyose yili na malamba ghakupambanapambana. Mukusendelera kufupi, ndipo mukuwona kuti lamba lililose ndakugaŵikana mu tumizere twakupinjika. Pakati pa tumizere utu paliso tumizere tunyake twakupinjika, kweni nthufupi (2). Pakwamba mukuwona nga ni mabuku. Kweni yayi; nthumingongonda twa tuvingwe uto twalukika pamoza. Mukuyezga kuzungulura kamoza, ndipo kakuzunguluka nadi. Mukuzizwa kuwona kuti kachingwe ako mwazungulura nkhakuposekana (3), kweni mwaluso chomene. Mukati mwa kachingwe kakuposekana aka ndimo mwagona ntchito. Muli kanthu ako kali nga nkhachingwe katali chomene. Nkhavichi chomene?

Chigaŵa cha kromozomu icho tisambilirengepo sono tichipe waka zina lakuti chingwe. Ukhomi wake ni masentimita 2.6. Chingwe ichi ŵachizingizga ku vingelengele (4), ivyo vikovwira kuposa chingwe na kuchiluka pamoza. Chingwe chakuposekana ichi chili na nkholelero izo zikuchikhozga. Pali chimanyisko icho chikulongosora kuti chingwe ichi chalukika mwaluso chomene. Usange mungasolora chingwe ku makromozomu ghakusambilirapo na kuchinyoloska, chingakwana pafupifupi hafu ya charu chapasi! *

 Buku linyake la sayansi likuyowoyapo umo chingwe ichi chili kuŵikikira, likuti “mbuinjiniya wamaseŵera yayi.”¹⁸ Kasi chingaŵa chakupulikikwa kuti ivi vikachitika waka kwambura injiniya? Tiyelezgere kuti mu myuziyamu iyi muli malo ghakuguliskiramo katundu munandi chomene. Chilichose chili pamalo ghake kuti muleke kusuzgikira kusanga ivyo mukukhumba. Kasi imwe mungaghanaghana kuti palije uyo wakapakira katundu uyu mu malo ghake? Yayi. Kweni kupakira katundu mwaluso nkhanthu yayi pakuyaniska na umo vinthu viliri mu mtima wa selo.

Mu myuziyamu iyi mukuwona sayini yakuti mutore chingwe ichi kuti muchiwone makora (5). Mwati mwachikora mu woko linu, mukufikapo kuti ichi ni chingwe bweka yayi. Nthuvingwe tuŵiri twakuposekana. Tuli na mitambiko yakutalikirana pamtunda wakuyana ndendende. Chingwe ichi chikuwoneka nga ni matanda agho ghanyongoloka, panji nga umo ghakuŵira makwelero gha nyumba zitalizitali (6). Sono ndipo mukuwamo: Chingwe icho mwakolera chikwimira molekyu ya DNA, chimoza mwa vinthu vyakuzizika chomene!

Molekyu yimoza ya DNA pamoza na vingelengele kweniso nkholelero zake, ndiyo yikuchemeka kromozomu. Mitambiko ya matanda yikuchemeka base pairs (7). Kasi vikuchita vichi? Ni vyachi vyose ivi? Sayini yinyake yikulongosora munthowa yipusu.

Sayini yira yikumuphalirani kuti chisisi chakuti mupulikiske DNA chagona pa tumitambiko uto tukujoyina matanda. Tiyelezgere kuti matanda ghaphyoka pakati. Kulwande lililose kuŵenge tumitambiko twakudumuka pakati. Tumitambiko utu tukuŵa waka twa mitundu yinayi. Ŵasayansi ŵakutupambaniska na vilembo vinayi: A, T, G, na C. Iwo ŵakazizikika ŵakati ŵamanya kuti vilembo ivi vikugwira ntchito nga ni nambara yachisisi panji kuti pasiwedi.

Panyake namwe mukumanya kuti kumanyuma uku, ŵanthu ŵakapanga Morse code mwakuti ŵayowoyeskanenge pa telegirafu. Yikaŵa na vilembo viŵiri pera, kadoti na dashi. Kweni tumalemba tuŵiri utu tukaŵa twakukwana kuzunulira mazgu ghanandi panji masentesi. Kweni DNA yili na vilembo vinayi. Ivyo vili mu ndondomeko iyi—A, T, G, na C—ndipo vikuwoneka kuti vikupanga mazgu, agho ghakuchemeka makodoni (codons). Makodoni ghakuŵa mu ndondomeko nga ni ndime mu buku. Ndime izi ndizo zikuchemeka majini (genes). Pa avereji, jini yiliyose yikuŵa na vilembo 27,000. Majini agha, pamoza na mipata pakati pake, ghakupanga machaputara, panji kuti makromozomu. Buku ili likuŵa na makromozomu 23, ndipo buku lose likuchemekaso kuti jinomu (genome), panji kuti ulongozgi wose wakukhwaskana na chamoyo. *

Jinomu lingaŵa likuru chomene. Kasi mungaŵa ulongozgi unandi wuli? Buku la ulongozgi ili muli tumitambiko mapeyara pafupifupi 3 biliyoni pa matanda gha DNA.¹⁹ Kuti mupulikiske, muyelezgere na vimabuku vikuruvikuru (encyclopedias), chilichose chili na mapeji ghakujumpha 1000. Jinomu yingazuzga vimabuku vyanthena ivi 428. Para tingasazgapo kope lachiŵiri ilo likuŵa mu selo lililose, ndikuti vimabuku vingaŵapo 856. Usange mungayezga kutayipa ulongozgi uwu pamwekha, mungagwira ntchito yambura kutora holide vyaka 80!

Usange mungamara nadi kutayipa, vingamovwirani yayi mu thupi linu. Munganjizga wuli vimabuku vyose ivi mu tumaselo twinu twambura na kuwoneka wuwo twakukwana matiriliyoni 100? Lekani ntchakuzizika kuti vyose ivi vikuŵa mu kanthu kachoko chomene.

Pulofesa munyake wa vya mamolekyu na makompyuta wakati: “DNA, muchoko waka (giramu yimoza) uyo para wangaŵa wakomira, ukuru wake ungaŵa sentimita yimoza muusani na utali, wangaŵa na ulongozgi unandi uwo ungazura maCD pafupifupi triliyoni limoza.”²⁰ Kasi ichi chikung’anamura vichi? Kumbukani kuti mu DNA mukuŵa majini, uwo mbulongozgi wakupangira thupi la munthu. Mu selo lililose mukuŵa ulongozgi wose wakukhumbikwa. Mu DNA muli ulongozgi unandi chomene mwakuti DNA wakukwana kasipuni kamoza wali na ulongozgi wakupangira ŵanthu awo unandi wake ni nyengo pafupifupi 350 kuluska awo ŵali kale pa charu. DNA wakupangira ŵanthu ŵakujumpha 7 biliyoni awo ŵali pa charu sono wangawoneka viŵi yayi pa kasipuni.²¹

Nangauli ŵanthu ŵakuyezga kupanga tunthu tuchokotuchoko uto ŵakusungamo vinandi, kweni ŵakufolako yayi. Tikupulikiska fundo iyi para taghanaghanira vya CD. Yikutinothiska chifukwa cha umo ŵali kuyipangira. Njakuŵala ndipo ŵali kuyipanga mwaluso nadi. Para tayiwona, tikufikapo kuti uyo wakayipanga ngwamahara. Kweni wuli usange ŵaŵikamo ulongozgi wakuzirwa, ndipo ngwakovwira pakupanga na kunozga mashini ghapachanya? Uzito panji ukuru wa CD ukusintha yayi. Kweni ulongozgi uwo ŵaŵikapo ndiwo ngwakuzirwa chomene. Kasi ulongozgi uwo walembeka pa CD, mbukaboni wakukwana yayi wakuti munthu wamahara ndiyo wakaŵikamo? Ulongozgi ungajilemba yayi, ŵati imwe?

Ntchakupulikikwa kuyaniska DNA na CD panji buku. Nakuti buku linyake likuti: “Ni ntharika waka yayi kuyaniska jinomu na buku. Ni buku nadi. Kweni ni buku ilo lili kulembeka mu chiyowoyero chachisisi.” Ndiposo likuti: “Jinomu ni buku lamahara, chifukwa para vyose vili makora, likujikopera lekha na kujiŵazga.”²² Nakuti paliso vinyake ivyo tikwenera kumanya vya DNA.

Uku mwayimilira mu selo, mukujifumba usange mu mtima wa selo mukuchitika chilichose, panji palije icho chikusunkhunyika, nga umo vikuŵira mu myuziyamu. Mbwenu mukuwona sayini yinyake. Pachanya pa gilasi ilo muli DNA yakusambilirapo pali mazgu ghakuti: “Dofyani Batani Muwone Ivyo Vikuchitika.” Mwati mwadofya batani, mukupulika mazgu ghakulongosora kuti: “DNA yili na ntchito ziŵiri zakuzirwa chomene. Yakwamba nkhukopera. DNA yikwenera kuŵa na kope mwakuti selo liliyose ilo likupangika liŵe na ulongozgi wose wakukhumbikwa. Wonani umo vikwendera.”

Mukuwona maroboti ghakufuma pa mulyango, ndipo ghakuwoneka kuti ngakubamphikana. Roboti iyi yikuluta pa DNA na kukorako, ndipo yikwamba kwenda nayo DNA nga umo sitima yikwendera pa njanji.  Chifukwa chakuti roboti yikuchimbira chomene, mukuwona makora yayi ivyo yikuchita, kweni mukusanga kuti uko yafuma kuli vingwe viŵiri vya DNA, m’malo mwa chimoza.

Ŵakumuphalirani kuti: “Apa tikuyezga kulongosora mwalupusu waka ivyo vikuchitika para DNA likujikopera. Pali mashini ghakuchemeka maenzaimu agho ghakulondezga DNA na kuyipalura pakati, kupanga vingwe viŵiri, ndipo chingwe chilichose yikupangira chingwe chinyake. Tingakwaniska yayi kumulongorani tuvigaŵa tose twa mashini iyi, nga nkhanthu ako kakudangira panthazi pa mashini iyo yikukopera DNA. Kanthu aka kakucheketa chigaŵa chimoza cha DNA kuti mashini yizingilirenge makora kwambura kujitaŵilira. Kweniso tindamulongorani kachigaŵa ako kakuwona usange vyose vyachitika makora. Usange pamalo ghanyake pabudika, pakunozgeka kuti chilichose chifume nkhanira ndendende.”—Wonani chithuzi pa  peji 16 na 17.

Kweniso ŵakumuphalirani kuti: “Ise tingamulongorani waka sipidi. Namwe mukuwona kuti roboti iyi yikuchimbira chomene, ŵati? Para enzaimu yikuchimbira lumoza na DNA, yikujumpha tumitambiko pafupifupi 100 pa sekondi yiliyose.²³ Matanda gha DNA ghaŵenge sayizi ya njanji, mphanyi enzaimu yikuchimbira makilomita ghakujumpha 80 pa ora. Mu bakiteriya, mashini ghakukopera DNA agha ghakuchimbira kuluska apa na nyengo 10! Mu selo la munthu mukuŵa mashini ghanandi waka agho ghakugwira ntchito pa malo ghakupambanapambana mu DNA. Ghakukopera jinomu, panji kuti buku lose la ulongozgi, mu maora eyiti pera.”²⁴ (Wonani bokosi lakuti “ Molekyu Iyo Yikujikopera na Kujiŵazga,” pa peji 20.)

Para maroboti agho ghakukopera DNA ghajumpha, mbwenu pakwiza ghanyake. Agha nagho ghakwenda lumoza na DNA, kweni pachokopachoko. Mukuwona chingwe cha DNA chikunjira mu mashini agha na kufumira kunyake. Chingwe ichi chindasinthe. Kweni chingwe chimoza, chasono, chikufumira pa malo ghanyake mu mashini agha, nga nkhamuchira. Ntchivichi chikuchitika apa?

Ŵakulongosora kuti: “DNA yili na ntchito yinyake, iyo nkhuŵazga ulongozgi. DNA yikufumamo yayi mu mtima wa selo. Sono majini, panji kuti ulongozgi wakupangira mapulotini gha thupi linu, ukuŵazgika wuli na kukagwira ntchito yake? Enzaimu iyi yikusanga malo mu DNA agho pali jini (ulongozgi) ilo labulika chifukwa cha tumichere twakufuma kuwaro kwa mtima wa selo, ndipo yikutuma molekyu yakuchemeka RNA (ribonucleic acid) kuti yipange kope la jini ili. RNA yikuwoneka nga ni chingwe chimoza cha DNA, kweni vikupambana. Ntchito  yake nkhuyegha ulongozgi uwo ukuŵa mu majini. RNA yikutora ulongozgi uwu para yili mu enzaimu, ndipo yikufuma nawo mu mtima wa selo kuya nawo ku maraibozomu. Ulongozgi uwu ndiwo raibozomu yikupangira pulotini.”

Mukuwonelera umo vikuchitikira, ndipo mwazizwa chomene. Malo ghakusambizgirako agha ghamukondweskani, chomene pakuwona umo ŵali kupangira mashini ghakusambilirapo. Pakagona luso. Kweni wuli usange mashini ghose agho ghalimo ghangagwira ntchito nyengo yimoza, kuti muwonerepo waka umo vikuŵira para ntchito masauzandi na masauzandi zikuchitika mu selo panyengo yimoza? Vingaŵa vyakunozga na vyakuzizika chomene!

Kweni vyose ivyo mwawona ndivyo tunthu tuchokotuchoko mu maselo gha thupi linu ghakukwana matiriliyoni 100 tukuchita, sono nthena! Apa nthena, DNA yinu yikuŵazgika, kupeleka ulongozgi wakupangira mapulotini masauzandi ghanandi agho ghakuwumba thupi linu. Mapulotini agha ndigho ghakuŵa maenzaimu, minofu, viŵaro, na vinyake vinandi. Sono nthena, makope gha DNA yinu ghakupangika na kuŵazgika. Ivyo vyabudika vikunozgeka dankha, mwakuti selo lililose lasono liŵe na ulongozgi wakwenelera.

Tiyeni tijifumbeso fumbo lira, ‘Kasi ulongozgi wose uwu ukafuma nkhu?’ Baibolo likusachizga kuti “buku” ili na ivyo vili kulembekamo wakalemba ni munthu bweka yayi. Kasi fundo iyi njakale, yambura kukolerana na sayansi?

Tighanaghanire ivi: Kasi ŵanthu ŵangazenga myuziyamu iyo talongosora? Usange ŵangayezga, vingaŵasuzga. Tichali tindamanye vinandi vya jinomu na umo yikugwilira ntchito. Ŵasayansi ŵachali kusambira kuti ŵamanye uko kuli majini ghanyake, na ivyo ghakuchita. Nakuti majini nkhachigaŵa kachoko waka ka chingwe cha DNA. Tikumanya vichi vya tuvingwe tutali uto tulije majini? Pakwamba ŵasayansi ŵakatenge tuvigaŵa utu tulije ntchito. Kweni sono ŵamba kusintha maghanoghano. Vigaŵa ivi vikwenera kuti vikulongozga umo majini ghangagwilira ntchito, na apo ghangagota. Nanga ŵasayansi ŵangakwaniska kupanga DNA yose yakuyelezgera waka, na mashini agho ghakukopera na kuyiŵazga,  kasi yingachita nadi ivyo DNA yenecho yikuchita?

Wasayansi wakumanyikwa, Richard Feynman wakalemba mazgu agha pa bolodi pambere wandafwe: “Ningachipanga yayi para nindapulikiske.”²⁵ Kujiyuyura kujumphe apa! Nakuti mazgu agho wakayowoya ngaunenesko pa nkhani ya DNA. Ŵasayansi ŵangapanga yayi DNA na mashini ghake agho ghakukopera na kuŵazga ivyo ghapanga; panji kupulikiska umo vyose vikuchitikira. Kweni ŵanyake ŵakuti ŵakumanya kuti vyose ivi vikaŵako waka mwamwaŵi chifukwa cha vinthu vinyake ivyo vikachitika vyekha. Kasi ukaboni uwo imwe mwawona ukukolerana na fundo iyi?

Ŵanthu ŵanyake ŵakusambira, ŵakuti ukaboni ukulongora kuti ndimo viliri yayi. Yumoza wawo ni Francis Crick, wasayansi uyo wakawovwira kubowozga kuti DNA yili nga ni matanda ghakunyongoloka. Wakuti molekyu iyi yikuchita vinthu mwandondomeko chomene, ndipo wakukayika usange yikaŵako yekha mwamwaŵi waka. Iyo wakusachizga kuti vilengiwa vinyake vyamahara vyakufuma ku vyaru vinyake ndivyo vikatumizga DNA pa charu chapasi mwakuti paŵe vyamoyo.²⁶

Kale viŵi yayi, munthu wakusambira Antony Flew, uyo vyaka 50 ivyo vyajumpha wakatenge kulije Chiuta, wali kusintha maghanoghano. Apo wakaŵa na vyaka 81, wakamba kuyowoya kuti vinjeru vikaŵapo nadi kuti umoyo uŵeko. Ntchivichi chikamusintha? Kusambira vya DNA. Wakafumbika kuti wayowoyepo maghanoghano ghake chifukwa chakuti ŵasayansi ŵangatemwa yayi kupulika fundo yachilendo iyi. Iyo wakati: ‘Ntchachitima usange ŵakususka. Pa umoyo wane wose nkhwendera fundo yakuti tilondezge ivyo ukaboni ukuyowoya, kulikose uko ungatilongozgera.’²⁷

Imwe mukutipo wuli? Kasi ukaboni ukutilongozgera nkhu? Tiyelezgere kuti mwasanga kompyuta pakati pa fakitare. Kompyuta iyi yili na pulogiramu iyo yikulongozga ntchito zose izo zikuchitika mu fakitare. Nakuti pulogiramu iyi yikutumizga ulongozgi wakupangira mashini yiliyose mu fakitare, na kuyinozga para yanangika. Kweniso kompyuta iyi yikujigaŵa pakati na kupanga yinyake yakuyana na iyo, ndipo yikuwoneseska kuti iyo yapangika sono yili na vyose vyakukhumbikwa. Kasi ukaboni wanthena ungamufiskani pa fundo wuli? Pa fundo yakuti kompyuta iyi na pulogiramu yake vikajipanga vyekha panji yakuti munthu wamahara ndiyo wakavipanga? Ukaboni ukuyowoya wekha.