FUMBO 2
Kasi Mbunenesko Kuti Umoyo Nkhanthu Kapusu?
Kasi maselo gha thupi linu ghamitundu yakujumpha 200 ghangaŵako mwamwaŵi waka?
Thupi linu ntchimoza mwa vinthu vyakuzizika chomene. Lili kuwumbika na maselo matiriliyoni 100. Lili na maselo gha viwangwa, gha ndopa, gha wongo, na ghanyakeso ghanandi.7 Nakuti mu thupi linu muli maselo mitundu yakujumpha 200.8
Maselo agha ghakupambana utali, usani, na ntchito zake, kweni ghose ghali kunjilirana makora mwandondomeko. Para tingayaniska na Intaneti, nangauli yili na makompyuta ghanandi kweniso nthambo izo mukwenda mauthenga, yingafolako yayi. Nanga lingaŵa selo ilo lilije vinandi, ndakupangika mwaluso chomene, mwakuti palije chinthu chakupangika na munthu icho chingafolako. Kasi maselo, agho tingati ni njerwa za thupi lithu, ghakaŵako wuli?
Kasi ŵasayansi ŵanandi ŵakuti wuli? Maselo ghose ghalipo magulu ghaŵiri. Pali maselo agho ghali na kamtima (nucleus), na agho ghalije. Maselo gha ŵanthu, vinyama, na vyakumera ghali nako kamtima. Maselo gha mabakiteriya ghalije kamtima. Maselo agho ghali na kamtima ghakuchemeka yukaryotiki (eukaryotic), ndipo agho ghalije ghakuchemeka prokaryotiki (prokaryotic). Pakuti maselo ghambura kamtima ghalije vinandi pakuyelezgera na agho ghali nako, ŵanandi ŵakughanaghana kuti maselo gha vinyama na vyakumera ghakachita kusintha kufuma ku maselo gha mabakiteriya.
Nakuti ŵanandi ŵakusambizga kuti vyaka mamiliyoni ivyo vyajumpha, pakaŵa maselo ghambura kamtima agho ghakamira maselo ghanyake, kweni ghakatondeka kugaya maselo agha. Iwo ŵakuti ivi vikati vyaŵa nthena, pakachitika waka chinthu chinyake icho chikapangiska kuti maselo agho ghakaryeka na ghanyake ntchito yake yisinthe, kweniso para selo ilo larya linyake likugaŵikana na kwandana, maselo ghamukati mwake nagho ghakugaŵikira lumoza.9 *
Kasi Baibolo likuti wuli? Baibolo likulongosora kuti walipo wavinjeru uyo wakalenga vyamoyo pa charu. Ilo likuyowoya fundo yambura kususkika yakuti: “Nyumba yiliyose yikuzengeka na munthu, kweni uyo wakazenga vinthu vyose ni Chiuta.” (Ŵahebere 3:4) Mazgu ghanyake mu Baibolo ghakuti: “A Yehova, nawo mbunandi wa milimo yinu! Muli kuyipanga yose mu vinjeru. Charu chapasi ntchakuzura na ivyo muli kupanga. . . . Mukwenda vyamoyo vinandi chomene, vichoko na vikuru.”—Salimo 104:24, 25.
Kasi selo, nanga lingaŵavya vinandi, lingapangika kufuma ku michere yambura umoyo?
Kasi ukaboni ukuvumbura vichi? Ŵasayansi ŵakusambira vya twamoyo twambura kuwoneka ŵaluta panthazi chomene, ndipo ŵayezgayezga kuti ŵamanye vinandi vyakuzizika ivyo vikuchitika mu selo lambura kamtima. Awo ŵakuti umoyo ukafuma ku vinthu vyambura umoyo ŵakusachizga kuti selo lakwamba likwenera kuti likaŵa nga ni maselo ghambura kamtima agho tikumanya mazuŵa ghano.10
Usange chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha ntchaunenesko, chikwenera kulongosora umo vikendera kuti selo lakwamba liŵeko mwamwaŵi waka. Kweniso usange umoyo ukachita kulengeka, pakwenera kuŵa ukaboni wakulongora kuti pakaŵa nadi luso na mahara pakupanga nanga nthwamoyo tuchokotuchoko. Ipo chingaŵa wuli kuti tinjiremo mu selo lambura kamtima, ndipo tiwone ivyo vikuchitika mukati? Apo mukuwona ivyo vilimo, mujifumbe usange lingaŵako nadi mwamwaŵi waka.
CHIVIKILIRO CHA SELO
Kuti imwe munjire mu selo lambura kamtima ili na kuwona ivyo vilimo, pangakhumbikwira kumuchepeskani m’paka muŵe kanthu kachoko chomene kuluska kadoti ako kali paumaliro wa sentesi iyi. Kweniso vingasuzga kuti munjire, chifukwa kuwaro kwa selo ili kuli nembanemba yakukhora. Tingayaniska nembanemba iyi na chiliŵa chakuzengeka na njerwa, kuwaro kwa fakitare. Pangakhumbikwa kupapika tunembanemba 10,000 kuti tuyane na ukhomi wa pepara lakulembapo. Kweni nembanemba ya selo njapachanya kuluska chiliŵa chakuzengeka na njerwa. Munthowa wuli?
Nembanemba yikuvikilira selo ku ulwani, nga umo chikuŵira chiliŵa kuwaro kwa fakitare. Kweni pakuti selo likukhumba kupokera mphepo ziwemi na kutaya ziheni, nembanemba iyi yikuzomerezga mamolekyu ghachokoghachoko nga ni oksijini kuti ghanjirenge panji kufuma. Mamolekyu ghakuru agho ghangananga vinthu para ghanganjira, yikughakanizga. Kweni agho ghali na ntchito mu selo, yikughazomerezga yayi kufuma. Kasi nembanemba iyi yikukwaniska wuli kuchita vyose ivi?
Kumbukani umo pakuŵira pa fakitare. Nyengo zinyake pa mulyango pakuŵa ŵalonda awo ŵakuwona katundu uyo wakunjira na kufuma. Nembanemba ya selo nayo yili na mapulotini agho ghali nga ni milyango kweniso ŵalonda.
Nembanemba ya selo yili na “ŵalonda” awo ŵakuwona ivyo vinganjira panji kufuma
Mapulotini ghanyake (1) ghali na mpata mukati mwake, umo mukujumpha mamolekyu ghamtundu unyake pakufuma na pakunjira mu selo. Mapulotini ghanyake ngakujulika lwande limoza la nembanemba (2) kweni lwande linyake ngakujalika. Ghali na malo ghakufikirapo (3) katundu wakuyana na malo agha pera. Para katundu wafika pa malo agha, lwande linyake la pulotini likujulika kuti katundu wajumphe mu nembanemba ya selo (4). Vyose ivi vikuchitika pawaro pa nembanemba ya selo ilo tingawona nga lilije vinandi.
KASI MUKATI MUKUCHITIKA VICHI?
Tiyelezgere kuti ŵalonda ŵamuzomerezgani kunjira mu selo, ndipo sono muli mukati. Mu selo lambura kamtima mukuŵa maji agho ghakuŵa na vyose vyakukhumbikwa, michere, na tunthu tunyake. Ivi ndivyo selo likupangira ivyo likukhumbikwira. Kweni vinthu ivi vikuchitika bweka kuko yayi. Vikuchitika mwandondomeko nga umo vikuŵira mu fakitare. Selo likulongozga vyose mwakuti vinthu vichitike mwandondomeko kweniso panyengo yakwenelera.
Selo likumalira nyengo yinandi pakupanga mapulotini. Kasi likupanga wuli? Chakwamba, selo likuwumba maamino asidi, agho ghali nga ni njerwa zakupangira mapulotini. Ghose pamoza ghakuŵapo 20. Para maamino asidi ghapangika, ghakuluta pa maraibozomu (ribosomes) (5), agho ghali nga ni mashini ghakuluka maamino asidi mundondomeko kuti ghaŵe mapulotini agho ghakukhumbikwa. Kanandi, mu fakitare mukuŵa kompyuta na pulogiramu iyo yikulongozga ivyo vikuchitika. Mu selo namo muli pulogiramu iyo yikwendeska ntchito zinandi izo zikuchitika, ndipo yikuchemeka DNA (6). DNA ndiyo yikuphalira raibozomu mtundu wa pulotini uwo ukwenera kupangika, kweniso umo ungapangikira (7).
Ivyo vikuchitika para pulotini yikupangika ni vyakuzizika chomene! Yiliyose yikupindika mwapadera mu kawumbikiro kake na kake (8). Kawumbikiro aka ndiko kakuphara ntchito iyo pulotini iyo yamuchita. * Jitorani kuti mukuwona umo ŵakupangira visulo vya injini mu fakitare. Chisulo chilichose chikwenera kuwumbika makora kuti injini yikagwire makora ntchito yake. Ndimo vikuŵira na mapulotini. Ghakupangika na kupindika mwakuyana na ntchito yake. Usange pulotini yingaleka kupangika makora, yingagwira makora yayi ntchito, nakutiso panji yingatimbanizga vinthu mu selo.
“Fakitare” ya Maselo—Umo Mapulotini Ghakupangikira: Selo lili nga ni fakitare iyo muli makina ghakupangira vinthu vyapachanya na kuvitumizga uko vikukhumbikwa
Kasi para pulotini yapangika, yikumanyako wuli kwakuya kuti yikagwire ntchito yake? Pulotini yiliyose iyo selo lapanga yikuŵa na adiresi iyo yikovwira kuti yikafike uko yikukhumbikwa. Nangauli pa miniti yiliyose selo likupanga mapulotini masauzandi ghanandi agho ghakutumizgika ku malo ghakupambanapambana, lililose likukafika ku malo ghakwenelera.
Chifukwa wuli ntchakuzirwa kumanya fundo izi? Nanga muŵe mu selo lambura vinandi, mamolekyu ghakuzizika agha ghangapangika yayi paghekha. Ghangapona yayi kuwaro kwa selo, ndipo mukati mwa selo, ghangapangika yayi kwambura kovwirika na mamolekyu ghanyake. Chiyelezgero ni ichi: Pali molekyu yapadera yakusunga nkhongono iyo yikuchemeka ATP. Kuti yipangike, pakukhumbikwa maenzaimu. Kweni enzaimu nayo yikugomezga nkhongono yakufuma mu ATP kuti yipangike. Mwakuyana waka, DNA (chigaŵa 3 chikulongosora vinandi vya molekyu iyi) yikukhumbikwa kuti maenzaimu ghapangike, ndipo maenzaimu ghakukhumbikwa pakupanga DNA. Paliso mapulotini ghanyake agho selo pera ndilo lingapanga, kweni selo nalo likupangika na mapulotini pera. *
Kaswiri munyake zina lake Radu Popa wakukana kuti vinthu vikalengeka, nga umo Baibolo likuyowoyera. Kweni mu 2004 wakafumba kuti: “Chilengiwa chikupanga wuli umoyo, apo ise, tachita vyose ivyo vikukhumbikwa kweni tatondeka?”13 Kweniso wakati: “Mu selo mukuchitika vinandi chomene kuti ligwire makora ntchito, ndipo vingachitika yayi kuti vyose ivi viŵeko waka mwamwaŵi panyengo yimoza.”14
Usange chinyumba ichi chikuwa chifukwa chilije fawundeshoni yamahara, asi chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha nacho chiwenge chifukwa chakuti chatondeka kulongosora umo umoyo ukambira?
Imwe mukutipo wuli? Awo ŵakugomezga kuti vinthu vikachita kusintha ŵakuyezga kulongosora umo vikachitikira kuti umoyo uŵeko waka kwambura Chiuta. Kweni ivyo ŵasayansi ŵakubowozga pa nkhani iyi vikulongora kuti ntchakukayikiska usange umoyo ukaŵako mwamwaŵi waka. Pakukhumba kugwentha unenesko, ŵasayansi ŵanyake ŵakuti chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha, na fumbo lakuti ‘umoyo ukafuma nkhu?’ ni nkhani zakupambana. Kasi imwe mukuwona kuti ichi ntchakupulikikwa?
Chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha chagona pa fundo yakuti kale chomene pakachitika vinthu vinyake mwakulondezgana, mbwenu mwamwaŵi umoyo ukaŵako. Kufuma apo, chikuti pakachitikaso vinthu vinyake mwangozi, mbwenu ndipo pakafuma mitundu yose ya vyamoyo, vikuruvikuru na vichokovichoko. Kweni usange ukaboni, panji kuti fawundeshoni ya chisambizgo ichi palije, ntchivichi chichitikenge na masachizgo ghanyake agho ghagona pa chisambizgo ichi? Vikuyana waka na chinyumba chitali icho fawundeshoni yake njambura kukhora. Chingakhora yayi. Lekani chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha chingaluta patali yayi, chifukwa chatondeka kulongosora ivyo vikachitika kuti umoyo uŵeko.
Apa tawonako pachoko waka umo selo likuŵira, na ivyo likuchita. Imwe mukutipo wuli? Kasi uwu mbukaboni wakuti chinthu chapachanya nthena chingaŵako mwamwaŵi waka panji walipo waluso uyo wakachipanga? Para mundakhorwe, wuli timanyeko vya ulongozgi, panji kuti pulogiramu iyo yikwendeska ntchito zose mu selo?
^ ndime 6 Palije uyo wali kupima na kusanga ukaboni wakuti ivi vingachitika nadi.
^ ndime 18 Mapulotini ghanyake agho selo likupanga ghakuchemeka maenzaimu (enzymes). Enzaimu yiliyose yikupindika munthowa yapadera mwakuti ivyo vikukhumbikwa vyende luŵiro. Pakuŵa maenzaimu mahandiredi ghanandi, ndipo ghose ghakukoleranako mwakuti vinthu vyende makora mu selo.
^ ndime 20 Maselo ghanyake mu thupi la munthu ghakupangika na mamolekyu11 gha pulotini pafupifupi 10,000,000,000 ghamitundu masauzandi ghanandi.12
Panji Mungatemwa Kuŵerengaso Nkhani Izi
WUKANI!
DNA Ni Layibulare ya Umoyo!
Chifukwa wuli ŵasayansi ŵakuchindikika ŵakuleka chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha?
WUKANI!
Nkhwantha Yakuwona Umo Munthu Wakupangikira Munthumbo Yikulongosora Chipulikano Chake
Pulofesa Yan-Der Hsuuw wakagomezganga kuti vinthu vikachita kusintha, kweni wakasintha wakati wamba kuchita kafukufuku wa vyaumoyo.
