MAGAZINI yinyake yakupharazgika na Chung Shang University ku Guangzhou, mu China, yikayowoya kuti: “Baibolo likapangika apo ŵantu ŵakamba kuruta pantazi mu mahara na mu vyakucitika ndipo ndapadera.” Immanuel Kant, wafilosofe wakumanyikwa comene wa mu vyaka vya mu handiredi la 18, wakati: “Kuŵako kwa Baibolo, nga ni buku la ŵantu, ni mwaŵi ukuru comene uwo mtundu wa ŵantu undaŵepo nawo. Kacitiro kalikose ka kuliyuyura . . . ni mrandu wakunangira mtundu wa ŵantu.” Buku la lakuti The Encyclopedia Americana likuti: “Baibolo nda Ŵayuda na Ŵakristu pera cara. . . . Ilo sono likuwoneka kuŵa cuma ca mitundu na visopo vyose, leneilo visambizgo vyake vyambura kusukuruka nvyacandulo comene apo caru cikurutira pantazi mu maluso.”

² Manyi muli mu cisopo wuli, kasi mungatemwa cara kumanya za buku la nga ni ili? Kuzakafika ku umaliro wa vyaka vya mu handiredi la 20, Baibolo lose panji cigaŵa cake, likaŵa kuti lang’anamurika mu viyowoyero vyakujumpa pa 2,200. Ŵantu ŵanandi ŵangaŵa nalo mu ciyowoyero ico ŵangamanya kuŵazga na kupulika. Kufumira apo makina ghakutayipira ghakapangikira, pafupifupi Mabaibolo 4 biliyoni ghasindikizgika pacaru cose capasi.

³ Sono, jurani Baibolo linu usange muli nalo, ndipo wonani apo palembeka ndondomeko ya mazina gha mabuku ghake. Muwonenge mazina gha mabuku kwamba na Genesis kufika Civumbuzi. Nadi Baibolo ni layibulale ya mabuku 66 agho ghakalembeka na ŵantu pafupifupi 40 ŵakupambana-pambana. Cigaŵa cakwamba cili na mabuku 39 ico ŵanandi ŵakucicema kuti Testamenti la Kale, cili na zina lakwenelera lakuti Malemba gha Cihebere cifukwa ghakalembeka mu Cihebere. Cigaŵa caciŵiri cili na mabuku 27 ico ŵanandi ŵakucicema kuti Testamenti la Sono, cili na zina lakwenelera lakuti Malemba gha Cikristu gha Cigiriki, cifukwa ghakalembeka mu Cigiriki na ŵalembi Ŵacikristu. Baibolo lose kuti limare  kulembeka likatora vyaka 1,600 kufuma mu 1513 B.C.E. kufika mu 98 C.E. Ŵalembi ŵake ŵakaŵapo na ungano cara wakudumbiskana umo ŵangalembera, ndipo mabuku ghanyake ghakalembeka pa nyengo yimoza kweni pa malo ghakutalikirana makiromita vikwi vinandi. Nangauli vili ntena, Baibolo liri na mutu wa nkani umoza ndipo lose ndakukolerana, likujisuska lekha cara. Pacifukwa ici tingazizwa kuti, ‘Cikaŵa wuli camacitiko kuti ŵantu ŵakujumpa 40 awo ŵakaŵako mukati mwa vyaka vyakujumpa 1,600 ŵangalemba buku ilo ndakukolerana ntena?’

⁴ Nangauli Baibolo likamara kulembeka vyaka vyakuruska pa 1,900 ivyo vyajumpa, kweni nkani zake zikuziziswa ŵanarumi na ŵanakazi ŵa mu nyengo zasono. Mwaciyerezgero, jurani Baibolo linu pa Job 26:7. Buku ili likalembeka mu vyaka vya mu handiredi la 15 B.C.E. Ipo pakuti: ‘[Ciuta] wakutandaula ku mpoto pacanya pa malo ghambura kantu, wakuning’inya caru pa waka.’ Juraniso pa Yesaya 40:22, ndiposo buku la Yesaya ili likalembeka mu vyaka vya mu handiredi la cinkondi na citatu B.C.E. Vesi ili likuti: ‘Walipo mweneuyo wakukhala pacanya pa cizingo ca caru, ico ŵantu ŵake ŵali nga ndi mphazi; mweneuyo wakutandaula mitambo nga ndi cihiya, na kuyitandaula nga ncihema cakukhalamo.’ Ncivici cikuŵa mu maghanoghano ghinu para mukuŵazga malemba ghaŵiri agha? Cintu cakuwoneka nga ncakuwulungika ico ‘caning’inizgika’ mu mlengalenga. Kwambura kukayika muli kuwonapo cithuzithuzi ca nga ni ici cakujamburika na makina ghalero agho ghakuduka mu mlengalenga. Mungazizwa kuti, ‘Cikaŵa wuli camacitiko kuti ŵantu ŵalembe mwaunenesko ntena pa nkani ya sayansi penepapo ŵakaŵako mu nyengo yakale comene?’

⁵ Tiyeni tiwoneso fumbo linyake lakukhwaskana na Baibolo. Kasi Baibolo likuneneska pakukonkoska mdauko? Ŵanyake ŵakughanaghana kuti Baibolo ndakuzura na vidokoni pera vyambura na ukaboni weneco. Mwaciyerezgero, tiyeni tiwone Davide, Themba lakumanyikwa makora la Ŵaisrayeli. Kumanyuma kose uko, ukaboni wakuti iye wakaŵako ukaŵa mu Baibolo mwekha. Nangauli ŵakulemba mdauko ŵanandi ŵakuzomerezga kuti iye wakaŵako nadi, ŵanji awo ŵakukayika, ŵakususka kuti ici ncidokoni waka cakwatika na awo ŵakukhozgera Ŵayuda. Kweni kasi maukaboni ghakurongoraci?

 ⁶ Mu 1993, mazgu ghakuyowoya za “Nyumba ya Davide” ghakasangika mu mahami gha msumba wakale wa Ŵaisrayeli wa Dan. Mazgu agha ghakaŵa pa cibentu ca cipilala ca cikumbusko ca mu vyaka vya mu handiredi la cinkondi na cinayi B.C.E., igho ghakapharanga za umo ŵarwani ŵakathereskera Ŵaisrayeli. Umu ndimo ukaboni wakale wakuyowoya za Davide ukasangikira mwamabuci kuwaro kwa Baibolo. Kasi ici cikaŵa cakuzirwa? Pakuyowoya za ukaboni uwu, Finkelstein wa pa Tel Aviv University, ku Israyeli, wakati: “Maghanoghano ghakususka Baibolo ghakamara pa zuŵa leneliro malemba ghakuyowoya za Davide ghakasangikira.” Mwakukondweska, nkhwanta ya vyakufukura pasi yeneiyo yikamalira vyaka makhumi ghanandi kufukura mu Palestine, Professor William F. Albright, yikati: “Kusangikira-sangikira kwa maukaboni kwasimikizgira unenesko wa nkani zinandi, ndipo kwacitiska ŵanandi kusimikizga nadi kuti Baibolo ncitopoko ca mdauko.” Apa napo tingajifumba kuti, ‘Mwakupambana na nkani zakwata na vidokoni, kasi kukaŵa wuli kwamacitiko kuti buku lakale ili liŵe launenesko ntena pakuphara mdauko?’ Ndipouli pali vinandi.

⁷ Baibolo liriso buku la ucimi. (2 Petros 1:20, 21) Lizgu lakuti “ucimi” panyake likumukumbuskani mazgu ghambura kukwaniriskika gha awo ŵakujithya ŵekha kuti ni ncimi. Kweni ruwaniko danka maghanoghano ghose agho mungaŵa nagho, ndipo jurani Baibolo linu pa cipaturo 8 ca buku la Daniel. Apa Daniel wakakonkoska mboniwoni ya mbembe ya pakati pa mberere yanarumi ya sengwe ziŵiri na pepe wa weya unandi uyo wakaŵa na “lusengwe lwakuwonekera.” Pepe wakaruska pa mbembe iyo, kweni sengwe lake likuru likapyoka. Ndipo pa malo apo sengwe ilo likapyoka, pakamera sengwe zinayi. Kasi mboniwoni iyi yikung’anamuraci? Nkani ya Daniel yikurutilira kuti: ‘Mberere yanarumi iyo mwayiwona ya sengwe ziŵiri ndi mafumu gha Mediya na Persia. Ndipo pepe ndi themba la Greece; lusengwe lukuru ulo luri pakati pa maso ghake ndi themba lakudanga. Ulo lukati lwapyoka ndipo zinayi zikamera mu malo ghake, maufumu ghanayi ghati ghawuke kufuma mu mtundu wake wa ŵantu kweni mu nkongono zake cara.’—Daniel 8:3-22.

⁸ Kasi ucimi uwu ukakwaniriskika? Buku la Daniel likamara kulembeka ca mu ma 536 B.C.E. Themba la Makedoniya, Alexander the Great uyo wakababika  mu 356 B.C.E., pamanyuma pa vyaka 180, wakathereska Ufumu wa Persia. Iye wakaŵa “lusengwe lukuru” lura lwa pakati pa maso gha “pepe.” Kwakuyana na Josephus, Muyuda wakulemba wamdauko, Alexander wakati wanjira mu Yerusalemu pambere wandathereske Persia, iye wakarongoreka buku la Daniel. Nyengo yikati yajumpapo, iye wakamanya kuti mazgu gha ucimi wa Daniel agha ghakayowoyanga za iye pakuyowoya za nkondo yake yakurwana na Persia. Mu mabuku gha mdauko wa caru, mungajiŵazgira mwekha vinandi ivyo vikacitikira ufumu wa Alexander pamanyuma pa nyifwa yake mu 323 B.C.E. Pamanyuma pake, ŵasilikari ŵake ŵanayi ŵarara-ŵarara ŵakahalira ufumu wake, ndipo kuzakafika mu 301 B.C.E., ‘sengwe zinayi’ izo zikamera mu malo gha “sengwe lukuru” zikagaŵa ufumu uwo mu vigaŵa vinayi. Apa napo tingazizwaso kuti, ‘Kasi cikaŵa wuli camacitiko kuti buku ili liyowoyerethu mwaunenesko na mwakupulikikwa makora vintu ivyo vikacitika pakati pajumpa vyaka pafupifupi 200?’

⁹ Baibolo ilo lekha likuzgora mafumbo ghapacanya agha: “Malemba ghose ngakufunyilirika na Ciuta ndipo ngacandulo.” (2 Timote 3:16, NW) Lizgu la Cigiriki lakung’anamurika ‘kufunyilirika na Ciuta’ comene-comene likung’anamura “kuphutilirika na Ciuta.” Ciuta “wakaphutira” mazgu agho sono tikughawona mu Baibolo mu maghanoghano gha ŵalembi pafupifupi 40. Viyerezgero vicoko ivi—vya sayansi, mdauko, na ucimi—ivyo takonkoska, vikurongora fundo yimoza. Buku lapadera ili, Baibolo, liri kuŵako na mahara gha muntu cara kweni gha Ciuta. Ndipouli, ŵanandi lero ŵakukayika kuti Ciuta waliko, kuti ndiyo Mulembi wake. Nanga imwe?