PARA mwakumana na cakumara-mahara, kasi ni nku uko mukufumbako urongozgi? Mungafumba kwa bwezi linu lakugomezgeka panji kwa murongozgi waluso. Nyengo zinyake kusanda mu mabuku, nga nku layibulale, nakoso kungawovwira. Panji mungasangaso mahara kwizira mu “vinjeru vya Ŵabuya,” nga ni umo ŵantu ŵa Kuvuma ŵakucitira, kuti musambireko mahara gha umo ŵacitira mu vyaka vinandi. Ntowa yiliyose iyo mungasanka, nciweme kughanaghanirapo pa mazgu gha mahara agho ghakupereka masacizgo gha umo tingamazgira cakumara-mahara. Pasi apa pali ghanyake mwa maurongozgi ghaweme agho mughawonenge kuŵa ghakovwira nadi.

²Umoyo wa Mbumba: Ŵapapi ŵanandi ŵakufipa mtima na umo ŵangalerera ŵana ŵawo mu caru ici cakuzura na mikhaliro yiheni. Mwakugwilirapo ncito pa urongozgi wakurondezgapo uwu kungawovwira: “Lera mwana mu ntowa iyo wakwenera kwendamo, ndipo para wakura kuti wawukengemo cara.” ¹ Para ŵana ŵakukura, ŵakukhumbikwira “ntowa,” marango agho ŵakwenelera kugharondezga. Nkhwanta zinandi zamanya kuzirwa kwa kupereka marango ghakukhumbikwa ku ŵana. Marango ghaweme gha ŵapapi ghakupangiska ŵana kujipulika kuti mbakuvikilirika. Mwakusazgirapo: “Ntimbo na ncenyo vikupa vinjeru, kweni mwana uyo ŵakumurekerera wamkhozga soni nyina.” ² “Ntimbo” yikung’amura mazaza gha ŵapapi agho ghakwenera kugwiriskirika ncito mwacitemwa kuvikilira mwana kuti waleke kupuruka. Pakugwiriskira ncito mazaza agho kuti kukusazgapo kulanga mwana mwakujumpizga cara. Urongozgi kwa ŵapapi ngwakuti: “Mwa ŵawiskeŵo, mungatopolanga moyo ŵana ŵinu, mzire ŵawe nkumbi.”  ³

³ Ubwezi weneco pakati pa mufumu na muwoli wake ndilo lufura lwakuti mbumba yiŵe yacimwemwe. Ncivici cikukhumbikwa kuti paŵe ubwezi uwu? “Yumoza na yumoza, yose watemwenge muwoli wake na wake nga ndi  mweneco; ndipo muwoli nayo wacindike mufumu wake.” ⁴ Citemwa na ncindi vili nga ni mafuta pakendeskero ka mbumba. Urongozgi uwu kuti ugwire makora ncito, kudumbiskana nkhwakukhumbikwa cifukwa “kwambura wupu vintu kuti vikwenda makora cara.” ⁵ Kuti paŵe kudumbiskana vyakusingo, tikwenera kumanya maghanoghano gha munyithu, kumanyisiska umo iye wakukhumbira vintu. Nciweme kukumbukira kuti “mahara [gha muntu] ghangaŵa ghakunjira comene nga ni maji mu cisimi, kweni mwanarumi [panji mwanakazi] wakucenjera ndiyo waghatekenge.” ⁶

⁴ Ŵacekuru ŵanandi ŵakuŵa na phukwa para ŵana ŵawo ŵaŵaleka ŵekha mu vyaka vya ucekuru wawo, nanga mungaŵa mu vyaru ivyo mukaŵa nkaro ya kucindika ŵapapi. Mwanteura, nciweme kuti ŵana ŵaghanaghanirepo mazgu gha mahara agha: “Cindika ŵawuso na ŵanyoko.” ⁷ “Ungayuyuranga ŵanyoko para ŵacekura.” ⁸ “Uyo wamunangira wiske na kumucimbizga nyina ndi mwana wakukhozga soni na wa cisunjizgo” ⁹ Kulwande linyake, ŵapapi ŵacekuru nawo ŵaleke kukwiya luŵiro, ndipo ŵakwenera kuyezgayezga kukuliska ubwezi uweme na ŵana ŵawo. “Uyo wakujipatula wakupenja khumbo la yeka, ndipo wakugarukira vinjeru vyose.” ¹⁰

⁵Kumwa Phere: Mbunenesko kuti ‘phere likusangwiska umoyo,” ¹¹ ndiposo kumwa phere kungacitiska muntu kuleka “kukumbukaso nkanira suzgo [yake].’ ¹² Kweni kumbukani kuti: ‘Phere ndi muhoyeri, cakumwa ca nkongono cikuwuska zawe, uyo wapuruskika naco walije mahara.’ ¹³ Aghanaghanani za vyakurondezgapo para muntu wamwa phere mwakujumpizga: “Pamanyuma [phere] tilirume nga ndi njoka, na kulasa nga ndi cipiri. Maso ghako tighawone vyakuzizwiska, mtima wako tiuyowoye vyaubendezi. . . . ‘Kasi ndiwukenge pauli ku tulo? Nditindipenjeso phere kuti ndimwengeso.’” ¹⁴ Kumwa pacoko phere kungaŵa kuweme, kweni nyengo zose uroŵevu ukwenera kulekeka.

⁶Kupwererera Ndarama: Mukacitiro kanyake, suzgo ya ndarama lingacepa mwa kugwiriskira ncito ndarama mwavinjeru. Tegherezgani urongozgi uwu: ‘Ungakhalanga naŵo ŵakumwakumwa phere, na aŵo ŵakurya-kurya nyama; cifukwa muloŵevu na [muryezi, NW] tiŵakavuke, ndipo kusiwa tikumuvwarike muntu vizwazwa.’ ¹⁵ Para tingaleka kumwa phere mwakujumpizga, kumwa munkhwara wakuzweteska wongo, na kuleka kutcova njunga, mbwenu tigwiriskirenge ncito makora ndarama zithu, kovwilira mbumba yithu mu ntowa yiweme. Ndipouli, ŵanandi ŵakutondeka kugwiriskira ncito makora ndarama zawo ndipo paumaliro pake ŵakugwira ganyu mwakuti ŵalipilire ngongori izo ŵali nazo. Ŵanyake ŵakukongoraso ndarama zinyake kuti ŵalipilire ngongori. Kukumbukira mazgu gha mahara ghakurondezgapo agha kumovwiraninge: “Uyo wakurondezga vyawaka tiwaŵenge na ukavu ukuru.” ¹⁶ Tingajifumba kuti: ‘Kasi cintu ico nkukhumba kugura ncakukhumbikwa nadi? Kasi mbunandi wuli wa vintu ivyo vikutayika waka para vyagwiriskirika ncito nyengo yicoko?’ Mulembi wa nyuzipepala yinyake wakalemba kuti: “Vyakukhumbikwa pa umoyo wa muntu nvicoko—kweni ivyo wakukhumba nvinandi.” Tegherezgani kayowoyero ka vinjeru aka: ‘Tikizamo na kantu mu caru cara, nesi tingamanya kufumamo na kantu; kweni pakuŵa na vyakurya na vyakuvwara, tikhorwenge navyo. . . . Cifukwa kutemwa ndarama ndukorozi lwa mitundu yose ya viheni: izo ŵanji pa kuzipenjiska ŵali . . . kujilasa na vitima vinandi.’ ¹⁷

⁷ Kulimbikira pa ncito nakoso nkhwakukhumbikwa comene pakumazga vyakumara-mahara vya ndarama. “Ruta ku nyerere, wa mukata iwe; ulaŵisiske mendero ghake, uŵe wa vinjeru. . . . Tulo tucoko waka na kusiwa kacoko waka, kupinda kacoko waka mawoko, na kugona, ndipo ukavu utiwizire nga ndi munkhungu.” ¹⁸ Kunozgekera mwakupwererera na kulinganizga makora umo mungagwiliskilira ncito ndarama nakoso kungawovwira: “Ndi njani wa imwe uyo wakukhumba kuzenga cigongwe, wakureka kukhala pasi danga na kupima mtengo, usange wali nazo zakucifiskira?” ¹⁹

⁸ Wuli usange ukavu watisanga nangauli ungayambika na cifukwa cithu cara? Mwaciyerezgero, kuleka kwenda makora kwa cuma mu caru, tingaŵa ŵalova nangauli tikukhumba kugwira ncito mwakulimbikira. Panji tingaŵa kuti tili mu caru ico ŵantu ŵanandi mbakavu comene nkanira. Kasi tingacita wuli? ‘Vinjeru ncivikiriro, ndarama nazo ncivikiriro; kweni kuzirwa kwa mahara ndi uku, kuti vinjeru vikupa umoyo kwa aŵo ŵali navyo.’ ²⁰ Mwakusazgirapo, wonani urongozgi uwu: ‘Kasi mwamuwona muntu waluso mu mlimo wake? Iye tiwimilirenge pamaso pa mafumu.’ ²¹ Kasi tingasambira maluso agho ghangatovwira kuti tisange ncito?

⁹ Urongozgi wakurondezgapo uwu ungawoneka nga ni para ukuleka kupulikikwa makora, kweni ngwacandulo  nkanira: ‘Ipani, ndipo kuti kupikenge kwa imwe . . . , cifukwa sikelo iyo mukuyezgerapo ndiyo mwamkuyerezgeka nayo.’ ²² Ici cikung’anamura kupereka vintu na ghanoghano lakuti tipokerenge viweme cara. Mu malo mwake, urongozgi uwu ukung’anamura kuŵa na mtima wakupereka: “Mzimu wa wanangwa tiusange usambazi, kweni uyo wakucefya tiwacefyeke.” ²³ Para tikugaŵana vintu na ŵanyithu munyengo ya kusoŵerwa, tikukuliska mzimu wakupereka uwo pamanyuma pake uzamutovwira.

¹⁰Kukhala na Ŵantu: Themba lavinjeru likawona kuti: “Mlimo wose na ufundi wose wa mu mlimo vikufumira mu sanji ya muntu na munyake. Ici nacoso ncawakawaka na suzgo ya mtima.” ²⁴ Sanji yapangiska ŵantu ŵanandi kucita kwambura kughanaghana. Para muntu wawona munyake wagura wayilesi ya sinema ya masentimita 80, nayo wakuruta kukagura yake ya masentimita 90, nangauli yake yapakwamba ya masentimita 70 yikugwira ncito makoraghene. Sanji ya nga ni iyi njawakawaka, kuli nga nkucimbizgana na mpepo. Kasi mukuzomerezga cara?

¹¹ Nyengo zinyake tingakaripa na ivyo ŵanyithu ŵatiyowoyera. Kweni ndipouli, tiyeni tighanaghanire urongozgi uwu: “Ungapusumpanga kukaripa mu mtima wako, pakuti ukari ukukhala mu cifuwa ca vindere.” ²⁵ Mbunenesko kuti pangaŵa mikhaliro yinyake iyo yingatipangiska kukaripa. Mulembi wakale wakalemba kuti “kalipani, ndipo uli mureke kwananga; dazi lireke kunjira mu ukali winu.” ²⁶ Kweni kasi ukari wankongono tingaukanizga wuli? “Umanyi weneco ukuziuliska ukari, ndipo mbucindami wa muntu kugowokera majuvyo.” ²⁷ Umanyi ndiwo ngwakukhumbikwa. Tingajifumba kuti: ‘Ncifukwa wuli iye wakacita ntena? Kasi pali vifukwa ivyo vikamucitiska kuti wakaripe?’ Kusazgirapo pa umanyi, pali mikhaliro iyo tingaŵa nayo mwakuti titonde ukari. “Vwarani mtima wa cisungusungu, wezi, kujiyuyura, kuzika, kukuntirapo; pa kuzizipizgirana, na kugowokerana usange muntu wali na kafukwa pa munyake; . . . ndipo pacanya pa vyeneivi vyose vwarani kutemwa, uko ncikondo ca ukongorekwa.” ²⁸ Inya, citemwa cikumazga vyakumara-mahara vinandi para tikukhala na ŵanyithu.

¹² Paliso ‘ciŵaro cicoko waka’ ico cikujandizga kuti tiŵe na mtende na ŵanyithu—lulimi. Mazgu agha ngaunenesko nadi: “Lulimi palije muntu wakumanya kuluzoŵezga; nkantu kaheni kakulankasa, lukuzura na ulembe wakukoma.” ²⁹ Ndipo awonaniso urongozgi wakuzirwa nkanira  uwu: “Muntu yose wapusumpe kupulika, wazitule kuyowoya, wazitule kukalipa.” ³⁰ Para tikugwiriskira ncito lulimi tikwenera kupwererera kuti tileke kuyowoya utesi, kupangira mtende wapacanya-canya. “Kweni kayowoyero kinu kaŵenge, ‘Inya,’ Inya; ‘Cara,’ Cara; ndipo ako kose kakuruska agha kakufuma ku muheni.” ³¹

¹³ Ni mwauli umo tingaŵira na ubwezi na ŵanyithu? Tiyeni tiwone urongozgi uwu: “Muntu yose kupwerera vintu vyake pera cara, kweni mose na vya ŵanyinu wuwo.” ³² Mwanteura tikoleranenge na Dango Lakakhaliro nga ni umo ŵanandi ŵakuyowoyera: “Nteura vyose ivyo mukukhumba kuti ŵantu ŵamucitirani, vyeneivyo namwe muŵacitirenge.” ³³

¹⁴Kukweŵeka: Kasi tingaŵa wuli na maghanoghano ghakukhazikika mu caru ici cakuzura na masuzgo? “Mtima wa cimwemwe ukusekereska cisko, kweni mzimu ukupyoka na citima ku mtima.” ³⁴ Tingaleka kuŵa na “mtima wa cimwemwe” para tawona ŵanji ŵakuyuyura vintu ivyo ise tikuwona kuti nviweme. Ndipouli tingacita makora kukumbukira mazgu agha: “Ungajumpizganga kuŵa murunji, panji kujizgora weka wavinjeru jumpizge; kasi ujiparanyirengeci weka?” ³⁵ Kulwande linyake, vyenjezgo vya umoyo vingatisuzga kwambura kuleka. Usange ni ntena, kasi imwe mungacita wuli? Tiyeni tikumbukire kuti: “Kuzingiziwa kukuwusindamiska mtima wa muntu, kweni lizgu liweme likumukondwereska.” ³⁶ Tingaranguruka pa “lizgu liweme,” lizgu lacitemwa ilo lingatikhozga. Kuŵa wakusangwa kwambura kupwererako kantu za mikhaliro yakukweŵeska kungaŵa na vyakufumapo viweme pa thupi lithu: “Mtima wakusangwa ndi munkwala uweme.” ³⁷ Usange tili na citima cifukwa cakuti ŵanyithu ŵakutipwererera cara, ipo tingayezga kucita ntowa iyi: ‘Muli cimwemwe cikuru mu kupereka kwakuruska kupokera.’ ³⁸ Mwa kuŵa ŵakusangwa, tingatonda kukweŵeka uko tikukumana nako zuŵa lirilose.

¹⁵ Kasi mukughanaghana kuti mazgu gha mahara agho ghalembeka pacanya apa ghangagwira ncito kwa imwe mu vyaka ivi vya mu 2000? Mwaunenesko, igho ghakusangika mu buku lakale comene—Baibolo. Kweni ncifukwa wuli tikwenera kusanga urongozgi mu Baibolo mu malo mwa kuwona mabuku ghanyake kuti titoreko mahara? Cifukwa cikuru ncakuti maurongozgi gha mu Baibolo ghaŵa ghakugwira ncito kwanyengo yitali nkanira. Mwaciyerezgero tiyeni tiwone Yasuhiro na Kayoko,  ŵeneawo wose ŵaŵiri ŵakakhozgera wanangwa wa ŵanakazi. Iwo ŵakatorana kwekha cifukwa cakuti Yasuhiro wakamupa pathupi Kayoko. Mwaluŵiro ŵakapatana cifukwa ca suzgo la cuma ndiposo na kuleka kupulikana. Pamanyuma pake, kwambura kumanya vya munyake, ŵakamba kusambira Baibolo na Ŵakaboni ŵa Yehova. Waliyose wa iwo wakamba kuwona kusinta kukuru mu umoyo wa munyake. Paumaliro pake, Yasuhiro na Kayoko ŵakapangana kuti ŵatoraneso kaciŵiri. Nangauli pacali masuzgo mu umoyo wawo, kweni iwo sono ŵakugwiriskira ncito maurongozgi gha Baibolo, ndipo wose ŵakupulikana kuti ŵamazge vyakumara-mahara vyawo. Mu gulu la Ŵakaboni ŵa Yehova, muwonenge vyakufumapo viweme vya kugwiriskira ncito marango gha Baibolo mu umoyo. Wuli kuti muzakaŵepo pa maungano ghawo kuti mukamanyane na ŵantu awo ŵakuyezgayezga kugwiriskira ncito Baibolo?

¹⁶ Maurongozgi agha ghali pacanya apa, ni viyerezgero waka vya mahara ghakovwira ivyo mungavisanga mu ntamba ya mahara iyi, Baibolo. Pali vifukwa ivyo Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakunweka kugwiriskira ncito marango gha Baibolo mu umoyo wawo. Mwalekeraci kumanya vifukwa ivyo vikuŵapangiska kuti ŵanweke ndiposo kuti musambire zinyake mwa fundo zikuru zakukhwaskana na Baibolo?