KU ŴAHEBERE awo ŵakakhalanga mu Charu cha Layizgano, chaka chikambanga para ŵamba kulima na kuseŵa mbuto, ivyo vikachitikanga mu myezi iyo pasono tikuti Seputembala na Okutobala.

Ŵanthu ŵakamanyanga utali wa mwezi pakutolera umo mwezi ukwendera, uwo ukutora mazuŵa pafupifupi 29 panji 30. Kweniso ŵakamanyanga utali wa chaka pakuwonera umo dazi likwendera. Ndipouli, chaka icho ŵapima kutolera pa umo mwezi ukwendera chikaŵanga chifupi kuluska chaka icho ŵapima kutolera pa kendero ka dazi. Ntheura ŵakakhumbikwiranga kusanga nthowa iyo yingawovwira kuti nthowa ziŵiri izi zakupendera nyengo ziyanenge. So ŵakachitanga nthena panji mwakusazgirako mazuŵa ghanyake, panji mwezi unyake wakusazgikira, pambere chaka chakulondezgapo chindambe. Pa chifukwa ichi, kalendara yikakolerananga na nyengo zakupandira mbuto na zakuvunira.

Kweni mu nyengo ya Mozesi, Chiuta wakaphalira ŵanthu ŵake kuti chaka chawo chikwenera kwamba na mwezi wa Abibu, panji kuti Nisani, uwo mazuŵa ghano mukuŵa mu Malichi panji Epulero. (Eks. 12:2; 13:4) Chiphikiro icho chikachitikanga mu mwezi uwu chikaŵa cha vuna ya balere.—Eks. 23:15, 16.

Nkhwantha yinyake zina lake Emil Schürer yikati: “Chikaŵa chipusu kumanya apo ŵangaŵikirako mwezi wakusazgikira pa kalendara.” Nkhwantha iyi yikatiso: “Chiphikiro cha Paska, icho chikwenera kuchitika para mwezi wamsuma wawoneka mu mwezi wa Nisani (Nisani 14), nyengo zose chikwenera kuchitika mu nyengo ya vula apo muhanya na usiku vikuŵa vyakuyana . . . Ntheura usange kuumaliro wa chaka vyawoneka kuti zuŵa la Paska lizamukwana pambere zuŵa ilo usiku na muhanya vikuŵa vyakuyana, Ŵayuda ŵakasazgangako mwezi unyake pambere mwezi wa Nisani undafike.”—The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, (175 B.C.–A.D. 135).

Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakwendera nthowa iyi pakukhumba kumanya deti leneko lakuchitira Mugonero wa Fumu, uwo ukuchitika mu nyengo ya vula ndipo likuyana na Nisani 14 pa kalendara Yachihebere. Mipingo pa charu chose yikuphalirika vya deti ili mwakutendekera. *

Kweni kasi Ŵahebere ŵakamanyanga wuli kuti sono mwezi ukumara ndipo mwezi unyake uyambenge? Mazuŵa ghano tikuwona waka pa kalendara ya kupulinta panji kalendara ya pa foni panji pa tabuleti. Ndipouli, mu nyengo yakale, vikaŵa vipusu nthena yayi.

Mu nyengo ya Chigumula, myezi ŵakatenge yikuŵa ya mazuŵa 30. (Gen. 7:11, 24; 8:3, 4) Pamanyuma, pakati pa Ŵahebere mwezi ukaŵanga waka wa mazuŵa 30 pera yayi. Ku Ŵahebere, mwezi ukambanga para kamukelekeziyo ka mwezi uphya kayamba waka kuwoneka. Ivi vikachitikanga mazuŵa 29 panji 30 kufuma apo mwezi wajumpha ukambiranga.

Nyengo yinyake, Davide na Yonatani ŵakayowoya vya kwamba kwa mwezi, ŵakati: “Namachero ni mwezi uphya.” (1 Sam. 20:5, 18) Ntheura vikuwoneka kuti kuzakafika mu nyengo yawo, ŵanthu ŵakapenderangathu myezi. Kweni kasi Ŵaisrayeli ŵakamanyanga wuli kuti mwezi uphya wamba? Mishnah ilo ni buku lakulongosora dango kweniso kakhaliro ka Ŵayuda, likutovwira kumanyako vinyake. Likuyowoya kuti Ŵayuda ŵati ŵawerako ku wuzga ku Babuloni, Sanihedirini (khoti likuru chomene la Ŵayuda) ndiyo yikalongozganga vyakuchita. Mu myezi 7 iyo viphikiro vikachitikiranga, khoti ili likakumananga pa zuŵa la 30 la mwezi uliwose. Ŵanalume ŵa mu khoti ili, ndiwo ŵakayowoyanga apo mwezi unyake wambirenge. Kasi ŵakamanyanga wuli?

Ŵalinda awo ŵakaŵaŵika mu malo ghakukwera kuzingilira Yerusalemu ŵakalaŵisiskanga ku mtambo usiku kuti ŵawone usange mwezi wathwaska panji kuti mwezi uphya wawoneka. Nyengo yeneyiyo ŵakaphaliranga Sanihedirini. Para ŵanalume ŵa mu khoti ili ŵawona kuti pali ukaboni wakukwana wakuti mwezi uphya wawoneka, mbwenu ŵakapharazganga kwamba kwa mwezi uphya. Kweni wuli usange  kamukelekeziyo ka mwezi uphya ŵalinda ŵandakawone chifukwa cha mabingu panji nyakhuŵinda? Para vyaŵa nthena ŵakatenge mwezi uwu uli na mazuŵa 30, ndipo mwezi unyake ukambanga.

Buku la Mishnah likulongosoraso kuti pakupharazga mwezi uphya, Sanihedirini yikabuskanga moto pachanya pa Phiri la Maolive, kufupi na Yerusalemu. Mu malo ghanyake ghakukwera mu Israyeli mose, namo ŵakabuskanga moto kuti ŵaphare nkhani ya mwezi uphya. Nyengo yati yajumphapo, ŵakatumanga waka mathenga kukaphara nkhani iyi. Ntheura Ŵayuda mu Yerusalemu, mu Israyeli mose, kweniso ŵa mu vikaya vinyake ŵakamanyanga kuti mwezi uphya wamba. Kufuma apo, wose ŵakakondweleranga viphikiro vya pa chaka nyengo yimoza.

Tchati chakulondezgapo ichi chingamovwirani kumanya umo myezi, viphikiro, na nyengo vikenderanga mu nyengo ya Ŵaisrayeli.