1, 2. (a) Chifukwa wuli ŵanthu sono mbakugaŵikana mu charu? (b) Ni mafumbo wuli agho ghazgolekenge mu nkhani iyi?

MUDUMBU munyake wa ku Europe wakukumbuka umo wakaŵira kumanyuma. Iyo wakuti: “Kufuma waka pa wana, nkhawonanga kuti vinthu vikwenda makora yayi mu charu. Ntheura nkhakwenyeleranga na umo ndyali zikenderanga mu charu chane, ndipo nkhakolerananga na ŵanthu awo ŵakakhumbanga kuti vinthu visinthe. Nakuti nkhaŵa pa chibwezi na chigeŵenga chinyake kwa vyaka vinandi.” Mubali munyake wa ku Africa nayo wakawonanga kuti vivulupi ni viwemi waka. Iyo wakati: “Nkhaghanaghananga kuti fuko lane likuluska mafuko ghose, ndipo nkhanjira chipani chinyake cha ndyali. Tikasambizgika kuti tikomenge na mkondo munthu waliyose uyo wali mu chipani chinyake, nanga wangaŵa wa fuko lithu.” Mudumbu munyakeso uyo wakukhala ku Europe wakati: “Nkhaŵa wasankho chomene, nkhatinkhanga waliyose uyo ngwa fuko linyake panji uyo tikupambana chisopa.”

² Ŵanthu ŵanandi mazuŵa ghano ŵali na nkharo iyo ŵanthu ŵatatu aŵa ŵakaŵa nayo. Pali magulu ghanandi agho ghakuchita viwawa kuti ghawiske boma. Ŵanthu mbakugaŵikana chifukwa cha ndyali, ndipo mu vyaru vinandi, ŵanthu ŵakufuma mu vyaru vinyake ŵakuŵachitira nkhaza. Baibolo likayowoyerathu kuti mu mazuŵa ghaumaliro,  ŵanthu ŵazamuŵa “ŵanonono.” (2 Tim. 3:1, 3) Apo ŵanthu ŵakulutilira kugaŵikana mu charu, kasi Ŵakhristu ŵaunenesko ŵangachita wuli kuti ŵalutilire kukolerana? Tingasambira vinandi usange tingawona umo Yesu wakachitira panyengo iyo ŵanthu mu charu ŵakaŵa ŵakugaŵikana chifukwa cha ndyali. Tiyeni tiwone mafumbo ghatatu agha: Chifukwa wuli Yesu wakakana kunjira magulu gha ndyali? Kasi wakalongora wuli kuti ŵateŵeti ŵa Chiuta ŵakwenera yayi kunjilirapo pa nkhani za ndyali? Kasi Yesu wakalongora wuli kuti tikwenera yayi kuchitako vivulupi?

3, 4. (a) Kasi Ŵayuda mu nyengo ya Yesu ŵakalindiliranga vichi? (b) Kasi ivi vikaŵakhwaska wuli ŵasambiri ŵa Yesu?

³ Ŵayuda ŵanandi awo Yesu wakaŵapharazgiranga ŵakakhumbanga yayi kuti ŵawusikenge na Ŵaroma. Ŵakakhumbanga kujiyimira paŵekha. Gulu la Ŵayuda ŵakugaluka likagaluska ŵanthu ŵanandi. Ŵanandi mwa Ŵayuda ŵakugaluka aŵa ŵakalondezganga fundo za Yudasi Mugalileya. Munthu uyu wakaŵa mesiya wautesi ndipo wakaŵako mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira. Iyo wakapuluska ŵanthu ŵanandi chomene. Muyuda munyake wakulemba mbiri, zina lake Josephus wakati Yudasi “wakapangiska ŵanthu ŵanandi kuti ŵambe vivulupi, ndipo wakaŵaphaliranga kuti mbakugotomara chifukwa ŵakupeleka msonkho ku Ŵaroma.” Ŵaroma ŵakamukoma Yudasi. (Mil. 5:37) Ŵayuda ŵanyake ŵakugaluka ŵakamba vivulupi kuti ŵajiyimire paŵekha.

⁴ Kweni Ŵayuda ŵanandi ŵakaŵa kuti ŵachali kulindilira Mesiya. Ŵakaghanaghananga kuti para Mesiya wiza, wazamuŵawombora ku Ŵaroma na kuzgora mtundu wawo kuti uŵeso wapadera. (Luka 2:38; 3:15) Ŵanandi ŵakagomezganga kuti Mesiya wazamwimika ufumu pa charu chapasi mu Israyeli. Para ivi vyachitika, Ŵayuda ŵanandi awo ŵakambininikira mu vyaru vinyake ŵazamuwelera ku charu chawo. Kumbukani kuti nyengo yinyake Yohane Mubatizi wakafumba Yesu kuti: “Kasi Uyo Wakwiza ndimwe, panji tilindilire munyake?” (Mat. 11:2, 3) Panji Yohane wakakhumbanga kumanya usange pali munyake uyo wazamufiska vyose ivyo Ŵayuda ŵakalindiliranga. Ŵasambiri ŵaŵiri awo ŵakakumana na Yesu pa nthowa yakuya ku Emausi wati wawuskika waka, nawo ŵakalindiliranga kuti Mesiya wazamuwombora Ŵaisrayeli. (Ŵerengani Luka 24:21.) Pakati pajumpha nyengo yichoko waka, ŵapositole ŵa Yesu ŵakamufumba kuti: “Fumu, kasi mukuwezgera ufumu kwa Israyeli pa nyengo iyi?”—Mil. 1:6.

5. (a) Chifukwa wuli ŵanthu ŵa ku Galileya ŵakakhumbanga kuti Yesu waŵe themba lawo? (b) Kasi Yesu wakaŵawovwira wuli?

⁵ Ŵayuda ŵakwenera kuti ŵakakhazganga kuti Mesiya wamazgenge masuzgo ghawo. Lekani ŵanthu ŵa ku Galileya ŵakakhumbanga kuti Yesu waŵe fumu yawo. Ŵakwenera kuti ŵakaghanaghananga kuti Yesu wangaŵa mulongozgi muwemi chomene chifukwa wakamanyanga kuyowoya; wakachizganga ŵalwari; kweniso wakalyeskanga awo ŵali na njara. Yesu wakati walyeska ŵanthu 5,000, ŵanthu ŵakakondwa chomene. Yesu wakamanya ivyo ŵanthu aŵa ŵakakhumbanga kuchita. Baibolo likuti: “Yesu wakati wamanya kuti ŵanthu ŵali pafupi kwiza kuti ŵamukore na kumuzgora themba, wakafumapo wakalutaso ku phiri yekha na yekha.” (Yoh. 6:10-15) Zuŵa lakulondezgapo, kusirya la Nyanja ya Galileya, apo maghanoghano gha ŵanthu ghakaŵa kuti ghakhazikika, Yesu wakaŵalongosolera chifukwa chikuru icho wakizira. Iyo wakaŵaphalira kuti wakiza kuzakaŵapa vinthu vyakuthupi yayi kweni kuŵasambizga vya Ufumu wa Chiuta. Wakaŵaphalira kuti: “Lekani kugwira ntchito kuti musange chakurya icho chikumara, kweni gwirani ntchito kuti musange chakurya icho chikukhalilira na kupeleka umoyo wamuyirayira.”—Yoh. 6:25-27.

6. Kasi Yesu wakalongora wuli kuti wakakhumbanga yayi kunjilirapo pa ndyali? (Wonani chithuzi chakwamba.)

⁶ Nyengo yakuti wafwire yikati yakhala pachoko  waka kukwana, Yesu wakamanya kuti ŵasambiri ŵake ŵanyake ŵakakhazganga kuti wimikenge ufumu ku Yerusalemu. Kuti waŵawovwire kusintha maghanoghano ghawo, wakayowoya ntharika ya mamina. Ntharika iyi yikalongora kuti Yesu, uyo ni ‘munthu wakuzirwa’ wawukengepo dankha, ndipo pajumphenge nyengo yitali kuti wizeso. (Luka 19:11-13, 15) Apo Yesu wakadumbiskananga na ŵalara ŵa boma la Romu, wakalongora kuti wali ku chigaŵa cha charu yayi. Pontiyo Pilato wakafumba Yesu kuti: “Kasi ndiwe Themba la Ŵayuda?” (Yoh. 18:33) Panji Pilato wakawopanga kuti Yesu wangapangiska ŵanthu kuti ŵawukire muwuso wa Ŵaroma. Yesu wakazgora kuti: “Ufumu wane ngwa charu chino chara.” (Yoh. 18:36) Yesu wakakana kunjilirapo pa ndyali chifukwa Ufumu wake ngwakuchanya. Wakaphalira Pilato kuti wakiza pa charu kuti ‘wazakachitire ukaboni unenesko.’—Ŵerengani Yohane 18:37.

7. Chifukwa wuli chingaŵa chakusuzga kuleka kunjilirapo pa ndyali?

⁷ Para nase tikumanya mulimo withu nga ni Yesu, tikanenge kuŵa ku chigaŵa cha gulu lililose la ndyali panji kulikhozgera chamumtima. Ichi ntchipusu yayi. Mulaŵiliri munyake wa dera wakati: “Ŵanthu mu chigaŵa chithu ŵakutemwa kuwukira boma. Ŵakutemwa chomene charu chawo na mtundu wawo ndipo ŵakuwona kuti umoyo wawo ungaŵa makora usange ŵanthu ŵa mtundu wawo ndiwo ŵangaŵawusa. Kweni tikuwonga kuti ŵabali ŵakulutilira kuŵa ŵakukolerana chifukwa ŵakuŵika mtima pa ntchito ya kupharazga makani ghawemi gha Ufumu. Ŵakulindizga kuti Chiuta ndiyo wazamunozga vinthu na kuwuskapo masuzgo ghose agho tikusangana nagho.”

8. Yowoyani masuzgo ghanyake agho Ŵayuda mu nyengo ya Yesu ŵakakumananga nagho.

⁸ Kanandi ŵanthu ŵakwamba kunjilirapo pa ndyali para vinthu mu boma vikwenda makora yayi. Mu nyengo ya Yesu, nkhani ya msonkho ndiyo yikatora malo. Nakuti Yudasi Mugalileya uyo tamuzunura kukwambilira, wakagalukira Ŵaroma chifukwa ŵakachitanga kulemba mazina gha ŵanthu kuti ŵawoneseske kuti waliyose wakupeleka msonkho. Ŵanthu awo ŵakaŵa pasi pa ufumu wa Roma, kusazgapo awo ŵakategherezganga kwa Yesu ŵakapelekanga misonkho yinandi, kwali mpha katundu, malo, na nyumba. Kweniso awo ŵakasonkheskanga msonkho ŵakaŵa ŵavimbundi chomene. Apa ndipo vinthu vikanangikirangathu. Ŵakusonkheska msonkho ŵakahonganga ŵalara ŵa boma kuti ŵapike udindo ndipo pamanyuma ŵakibiranga ŵanthu. Zakeyu, uyo wakaŵa mulara wa ŵakusonkheska msonkho, wakasambazga chomene chifukwa cha kwibira ŵanthu. (Luka 19:2, 8) Ivi ndivyo ŵakusonkheska msonkho ŵanandi ŵakachitanga.

9, 10. (a) Kasi ŵalwani ŵakamuyezga wuli Yesu kuti wanjilirepo pa ndyali? (b) Kasi ivyo Yesu wakazgora vikutisambizga vichi? (Wonani chithuzi chakwamba.)

 ⁹ Ŵalwani ŵa Yesu ŵakamuyezga kuti wanjilirepo pa nkhani ya msonkho. Ŵakamufumba za kupeleka “msonkho” wa dinari limoza ilo Muyuda waliyose wakapelekanga ku boma la Romu. (Ŵerengani Mateyu 22:16-18.) Ŵayuda ŵakawutinkhanga chomene msonkho uwu. Msonkho uwu ukalongoranga kuti ŵali pasi pa boma la Romu. Ŵa “chipani cha Herode” awo ŵakiza na nkhani iyi kwa Yesu ŵakakhazganga kuti para Yesu watenge kupeleka msonkho nkhuheni, mbwenu ngwakuwukira boma. Kweniso Yesu watenge kupeleka msonkho nkhuwemi, mphanyi ŵanthu ŵanandi ŵakaleka kumulondezga.

¹⁰ Yesu wakaŵa maso kuti waleke kunjilirapo pa nkhani ya msonkho. Wakazgora kuti: “Pelekani vinthu vya Kesare kwa Kesare, ndipo vya Chiuta kwa Chiuta.” (Mat. 22:21) Yesu wakamanyanga kuti ŵakusonkheska msonkho ŵakachitanga vimbundi. Kweni Yesu wakakhumba yayi kuŵika chomene maghanoghano ghake pa ivi. Wakaŵika maghanoghano ghake pa Ufumu wa Chiuta, uwo uzamumazgirathu masuzgo gha ŵanthu. Ŵasambiri ŵa Yesu ŵangasambirako kwa iyo. Ŵakwenera yayi kunjilirapo pa ndyali nanga ŵangaŵa na vifukwa vyakupulikikwa vyakuchitira nthena. Ŵakhristu ŵaunenesko ŵakupenja Ufumu wa Chiuta na urunji wake. Ŵakuŵa ku chigaŵa chilichose cha ndyali yayi panji kususka vinthu vyambura urunji ivyo vikuchitika.—Mat. 6:33.

11. Ni nthowa wuli yiwemi iyo tingalongolera kuti tikukhumba kuti vinthu viŵe makora?

¹¹ Ŵakaboni ŵa Yehova ŵanandi ŵali kuleka kuŵa ku chigaŵa chilichose cha ndyali. Mudumbu munyake wa ku Great Britain wakati: “Nkhati nasambira umo vinthu vikwendera mu charu (social studies) ku yunivesite, nkhamba kukwiya chomene na umo boma likwendeskera vinthu. Nkhakhumbanga kuti nilwere wanangwa wa ŵanthu ŵafipa chifukwa ŵakatichitiranga vinthu vinandi vyambura urunji. Nangauli nkhamanyanga chomene kuyowoya mwakuti munthu wangayima nane yayi, kweni palije icho nkhaphurangapo. Nkhamanyanga yayi kuti sankho likwambira mu mtima ndipo likwenera kufumiskikamo dankha mu mitima ya ŵanthu. Kweni nati namba kusambira Baibolo, nkhamanya kuti nkhwenera kwamba dankha na mtima wane. Wakaŵa mudumbu muzungu uyo wakanovwira mwakuzika kuti nimazge suzgo ili. Sono ndine mupayiniya wanyengozose mu mpingo wa chiyowoyero cha mawoko, ndipo nasambira kutemwa ŵanthu ŵa mitundu yose.”

12. Ni “nthukumusi” wuli iyo Yesu wakaphalira ŵasambiri ŵake kuti ŵachenjere nayo?

¹² Mu nyengo ya Yesu, ŵanthu kanandi ŵakasazganga chisopa na ndyali. Buku linyake likuti: “Ŵayuda ŵakapanga magulu gha chisopa agho ghakayananga waka na vipani vya ndyali.” (Daily Life in Palestine at the Time of Christ) Lekani Yesu wakachenjezga ŵasambiri ŵake kuti: “Muŵe maso, ndipo chenjerani na nthukumusi ya Ŵafarisi na nthukumusi ya Herode.” (Mrk. 8:15) Apo Yesu wakazunura Herode, wakwenera kuti wakang’anamuranga awo ŵakalondezganga chipani cha Herode. Gulu linyake likaŵa la Ŵafarisi. Iwo ŵakakhumbanga kuti Ŵayuda ŵaleke kuŵa pasi pa ufumu wa Romu. Ivyo Mateyu wakalemba vikulongora kuti Yesu wakachenjezgaso ŵasambiri ŵake za Ŵasaduki. Ŵasaduki ŵakakhumbanga kuti Ŵaroma ŵalutilire kuwusa chifukwa ŵanandi ŵa iwo ŵakaŵa na mazaza chomene mu muwuso wa Ŵaroma. Yesu wakachenjezga ŵasambiri ŵake kuti ŵaleke kupusikika na visambizgo panji kuti nthukumusi ya magulu ghatatu agha. (Mat. 16:6, 12) Apo Yesu wakachenjezganga ŵasambiri ŵake, pakaŵa kuti pajumpha nyengo yichoko waka kufuma apo ŵanthu ŵakakhumbanga kumuvwalika uthemba.

13, 14. (a) Chifukwa wuli kusazga chisopa na ndyali kukwambiska vivulupi na vinthu vyambura urunji? (b) Chifukwa wuli tikwenera yayi kwamba vivulupi nanga vinthu vingenda mwambura urunji? (Wonani chithuzi chakwamba.)

¹³ Para visopa vikunjilirapo pa ndyali, chikuŵa  chipusu kuti vivulupi viyambe. Yesu wakasambizga ŵasambiri ŵake kuti ŵakwenera yayi kunjilirapo pa ndyali. Ichi ndicho ntchifukwa icho ŵasembe ŵalara na Ŵafarisi ŵakakhumbiranga kukoma Yesu. Ŵakawonanga Yesu kuŵa mulwani wawo uyo para ŵanthu ŵangamulondezga, mbwenu maudindo ghawo ghamalenge mu visopa ndiposo ku ndyali. Iwo ŵakati: “Usange tikumulekelera waka, ŵanthu wose ŵapulikanenge mwa iyo, ndipo Ŵaroma ŵizenge na kupoka malo ghithu na mtundu withu wuwo.” (Yoh. 11:48) Lekani Wasembe Mukuru Kayafa ndiyo wakaŵa panthazi kunozga vyakuti Yesu wakomeke.—Yoh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafa wakatuma ŵasilikari nausiku kuti ŵakakore Yesu. Yesu wakamanya chiŵembu chawo. Ntheura apo wakaryanga chakurya chaumaliro na ŵapositole ŵake, wakaŵaphalira kuti ŵayeghe malupanga. Malupanga ghaŵiri ghakaŵa ghakukwana kuti waŵasambizgirepo. (Luka 22:36-38) Mukati mwa usiku uwu, Petrosi wakaheta na lupanga yumoza mwa awo ŵakakhumbanga kukora Yesu. Petrosi wakwenera kuti wakakwiya na vinthu vyambura urunji ivyo vikachitika pa usiku uwu. (Yoh. 18:10) Kweni Yesu wakaphalira Petrosi kuti: “Wezgera lupanga lwako mu malo ghake, pakuti wose awo ŵakukora lupanga ŵafwenge na lupanga.” (Mat. 26:52, 53) Ili likaŵa sambiro likuru chomene. Ŵasambiri ŵa Yesu ŵakeneranga yayi kuŵa ku chigaŵa cha charu, nakuti ndivyo wakaŵalombera pambere ivi vindachitike. (Ŵerengani Yohane 17:16.) Chiuta pera ndiyo ngwakwenelera kumazga vinthu vyambura urunji.

15, 16. (a) Kasi Mazgu gha Chiuta ghawovwira wuli Ŵakhristu ŵaunenesko kuti ŵaleke kuchitako vivulupi? (b) Kasi Yehova wakuwona vichi para wakulaŵiska pa charu?

¹⁵ Mudumbu wa ku Europe uyo tamuzunura kukwambilira, nayo wali kuwona kuti ni Chiuta pera uyo wangamazga vinthu vyambura urunji. Iyo wakati: “Nawona kuti vinthu vyambura urunji vingamara na vivulupi yayi. Nasanga kuti awo ŵakwamba vivulupi, kanandi ŵakukomeka. Ndipo ŵanandi mbakali kweniso mbakukondwa yayi. Nkhakondwa chomene kusambira mu Baibolo kuti ni Chiuta pera wazamwiza na urunji pa charu. Nakuti uwu ndiwo uthenga napharazga kwa vyaka 25.” Mubali wa ku Africa wali kutaya mkondo wake ndipo sono wali na “lupanga lwa mzimu” ulo ni Mazgu gha Chiuta. Wakupharazgira ŵazengezgani ŵake uthenga wamtende mwambura kulaŵiska fuko lawo. (Efe. 6:17) Mudumbu wa ku Europe uyo wakatinkhanga waliyose uyo ngwa fuko linyake, wakati waŵa Kaboni wa Yehova, wakatorana na mubali wa fuko ilo kumanyuma wakalitinkhanga. Ŵanthu ŵatatu aŵa ŵali kusintha nkharo zawo chifukwa ŵakukhumba kuŵa nga ni Khristu.

¹⁶ Ntchakuzirwa chomene kuti nase tisinthe nga umo ŵanyithu aŵa ŵali kusinthira. Baibolo likuyaniska ŵanthu na nyanja iyo yawuka ndipo yikuŵinduka. (Yes. 17:12; 57:20, 21; Chivu. 13:1) Ndyali zikupangiska ŵanthu kuti ŵayambanenge, kugaŵikana, na kuchita vivulupi. Kweni ise tikulutilira kuŵa pa mtende na kukolerana. Apo Yehova wakuwona kugaŵikana uko kuli pa charu, wakwenera kuti wakukondwa chomene kuwona kuti ŵanthu ŵake mbakukolerana.—Ŵerengani Zefaniya 3:17.

17. (a) Ni vinthu wuli vitatu ivyo vingatovwira kuti tilutilire kuŵa ŵakukolerana? (b) Kasi tizamusambira vichi mu nkhani yakulondezgapo?

¹⁷ Tasambira vinthu vitatu ivyo vingatovwira kuti tilutilire kuŵa ŵakukolerana: (1) Kugomezga kuti Ufumu wa Chiuta ndiwo uzamunozga vinthu pa charu, (2) kukana kunjilirapo pa ndyali, ndipo (3) kukana kuchitako vivulupi panji viwawa mu charu. Kweni nyengo zinyake tingaleka kukolerana chifukwa cha sankho. Nkhani yakulondezgapo yizamulongosora umo tingachitira na suzgo ili nga umo ŵakachitira Ŵakhristu ŵakwambilira.