1, 2. (a) Kasi nthengwa yikamba wuli? (b) Kasi mbumba yakwamba yikeneranga kumanya vichi? (Wonani chithuzi chakwamba.)

ŴANTHU awo ŵatorana ŵakwenera kulekana yayi chifukwa nthengwa nja umoyo wose. Ntheura para tamanya umo nthengwa yikambira na chifukwa chake, vitovwirenge kuwona nthengwa mwakwenelera, kweniso tiŵenge ŵakukondwa na vitumbiko ivyo tingasanga mu nthengwa. Chiuta wakati walenga munthu wakwamba, Adamu, wakamupa mulimo wakuthya mazina vinyama. “Kweni munthu wakaŵavya movwiri, kuti waŵe munyake wakumwenelera.” Ntheura Chiuta wakagoneka Adamu tulo tuzito na kutorako mbambo yake yimoza. Mbambo iyo Yehova Chiuta wakatora kwa Adamu wakayipanga mwanakazi, ndipo wakiza nayo kwa Adamu. (Ŵazgani Genizesi 2:20-24.) Ntheura Chiuta ndiyo wakambiska nthengwa.

² Yesu wakadidimizga fundo yakuti Chiuta ndiyo wakayowoya mazgu ghakuti: “Mwanalume walekenge awiske na anyina ndipo wabatikanenge na muwoli wake, ndipo wose ŵaŵiri ŵaŵenge thupi limoza.” (Mat. 19:4, 5) Chiuta wakagwiliskira ntchito mbambo ya Adamu kuti walenge mwanakazi wakwamba. Fundo iyi yikeneranga kovwira  mbumba yakwamba iyi kumanya kuti ŵali paubwezi wakukhora chomene. Ntheura nthengwa yikeneranga kumara yayi, ndipo mwanalume panji mwanakazi wakeneranga kuŵa na mitala yayi.

3. Kasi chilato chikuru cha nthengwa chikaŵa vichi?

³ Adamu wakakondwa kupokera mwanakazi, nakuti wakamutemwanga chomene. Iyo wakathya mwanakazi wake zina lakuti Eva. Mwanakazi uyu wakaŵa “movwiri” wakwenelera wa Adamu. Waliyose wakawovwiranga kuti mbumba yiŵe yakukondwa mwakufiska udindo wake nga ni mfumu na muwoli. (Gen. 2:18) Kweni chilato chikuru cha Yehova pakwambiska nthengwa chikaŵa chakuti ŵanthu ŵababe ŵana na kuzuzga charu chapasi. (Gen. 1:28) Ŵana ŵa Adamu nawo ŵakeneranga kuleka ŵapapi ŵawo na kutengwa panji kutora, nangauli ŵakatemwanga chomene ŵapapi ŵawo. Ŵanthu ŵakeneranga kuzuzga charu chose chapasi na kuchizgora paradiso.

4. Kasi ntchivichi icho chikachitikira nthengwa yakwamba?

⁴ Adamu na Eva ŵakagwiliskira ntchito uheni wanangwa wawo wakusankha ndipo ŵakagalukira Yehova. Ichi chikapangiska kuti ŵambe kukumana na masuzgo. Satana Dyabulosi uyo wakuchemekaso kuti “njoka ya papo kale,” wakapusika Eva kugomezga kuti para wangarya chipambi cha “khuni la kumanyiska uwemi na uheni,” wamanyenge chiwemi na chiheni. Eva wakafumba chara maghanoghano gha mfumu wake pa nkhani iyi. Ichi chikulongora kuti wakatondeka kuchindika mfumu wake nga ni mutu. Adamu nayo wakapulikira Eva m’malo mwa kupulikira Chiuta, ndipo wakapoka chipambi na kurya.—Chivu. 12:9; Gen. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Kasi ivyo Adamu na Eva ŵakazgora Yehova, vikutisambizga vichi?

⁵ Yehova wakati waŵafumba, Adamu wakafyulira muwoli wake mulandu pakuyowoya kuti: “Mwanakazi uyo muli kunipa kuti wakhalenge nane, ndiyo wangunipa chipambi cha khuni ili, lekani nangurya.” Eva nayo wakafyulira njoka kuti ndiyo yikamupusika. (Gen. 3:12, 13) Kose uku kukaŵa kujikhungurufya waka. Yehova wakamba kuŵawona kuti mbakugaluka chifukwa ŵakaleka kumupulikira. Kasi ise tikusambirapo vichi apa? Kuti mbumba yithu yiŵe yakukhora, waliyose wakwenera kumanya na kufiska udindo wake. Kweniso waliyose wakwenera kupulikira Yehova.

6. Longosorani uchimi wa pa Genizesi 3:15.

⁶ Nangauli Satana wakagaluska Adamu na Eva mu Edeni, kweni Yehova wakasintha yayi chilato chake kulazga ku ŵanthu. Yehova wakavumbura fundo iyi mu uchimi wake wakwamba wa mu Baibolo. (Ŵazgani Genizesi 3:15.) Uchimi uwu ukuti “mphapu” ya “mwanakazi” yizamubwanya mutu wa chinjoka. Apa Yehova wakalongora ŵanthu kuti iyo wali paubwezi wakukhora na vilengiwa vyakugomezgeka ivyo vikumuteŵetera kuchanya. Pamanyuma, Baibolo likavumbura kuti Yehova wazamutuma yumoza mwa vilengiwa vyauzimu ‘kuzakadinya’ mutu wa Dyabulosi. Kweniso wazamovwira kuti ŵanthu wose ŵakugomezgeka ŵazakasange umoyo wamuyirayira nga umo Yehova wakakhumbiranga pakwamba.—Yoh. 3:16.

7. (a) Kasi ntchivichi icho chikuchitikira nthengwa chifukwa cha kugaluka kwa Adamu na Eva? (b) Kasi Baibolo likupeleka ulongozgi wuli ku ŵafumu na ŵawoli?

⁷ Nthengwa ya Adamu na Eva yikamba kusangana na masuzgo chifukwa chakuti ŵakagaluka. Mazuŵa ghano napo, nthengwa zose zikusangana na masuzgo chifukwa cha uchigaluka uwu. Mwachiyelezgero, Eva pamoza na ŵanakazi ŵanyake wose ŵakeneranga kupulika vyakuŵinya para ŵali na nthumbo kweniso pakubaba. Baibolo likuyowoyaso kuti khumbo la ŵanakazi liŵenge ku ŵafumu ŵawo ndipo ŵanalume ndiwo ŵaŵawusenge. Nakuti mazuŵa ghano ŵafumu ŵanandi ŵakuwusa ŵawoli ŵawo mwankhaza chomene. (Gen. 3:16) Baibolo likuti ŵafumu ŵakwenera kulongora umutu wawo mwachitemwa. Ŵawoli nawo ŵakwenera  kuchindika chomene ŵafumu ŵawo. (Efe. 5:33) Ŵafumu na ŵawoli awo ŵakopa Chiuta ŵakuŵa ŵakukolerana, ndipo ŵakusangana na masuzgo ghachoko.

8. Longosorani mdauko wa nthengwa kwambira pa nyengo ya Adamu m’paka pa Chigumula.

⁸ Pambere Adamu na Eva ŵandafwe, ŵakababa ŵana ŵanalume na ŵanakazi. (Gen. 5:4) Kayini uyo wakaŵa mwana wakwamba wa Adamu, wakatora mudumbu wake. Lameki uyo wakaŵa muzukuru wa Kayini ndiyo wakaŵa wakwamba kutora mitala ndipo wakaŵa na ŵanakazi ŵaŵiri. (Gen. 4:17, 19) Kufuma mu nyengo ya Adamu m’paka pa Chigumula cha Nowa, pakaŵa ŵanthu ŵachoko waka awo Baibolo likuti ŵakasopanga Yehova. Ŵanyake mwa ŵanthu aŵa ŵakaŵa Abelu, Enoki, kweniso Nowa na banja lake. Mu nyengo ya Nowa, “ŵana ŵa Chiuta waunenesko ŵakawona ŵana ŵanakazi ŵa ŵanthu kuti mbakutowa. Ntheura ŵakamba kutora ŵanakazi wose awo iwo ŵakhumba, kuŵa ŵawoli ŵawo.” Ntheura ŵana ŵa Chiuta aŵa panji kuti ŵangelo awo pa nyengo iyi ŵakaŵa na mathupi ghaŵanthu, ŵakababa ŵana ŵankhaza awo vikaŵa vinkhara vyakuchemeka kuti Ŵanefili. Nakuti “uheni wa ŵanthu ukaŵa ukuru chomene pa charu chapasi, kweniso kuti maghanoghano gha mtima wawo ghakaŵa ghaheni pera nyengo zose.”—Gen. 6:1-5.

9. Kasi Yehova wakachita nawo wuli ŵanthu ŵaheni mu nyengo ya Nowa? Kasi ise tikusambirapo vichi?

⁹ Yehova wakaparanya ŵanthu wose ŵaheni na Chigumula. Mu nyengo ya Nowa, ŵanthu ŵakatangwanikanga chomene na vyakuchitika vya zuŵa na zuŵa nga nkhutora na kutengwa. Ivi vikapangiska kuti ŵasuleko pharanyiko ilo “Nowa, mupharazgi wa urunji” wakaŵachenjezganga. (2 Pet. 2:5) Yesu wakayaniska ivyo vikachitikanga mu nyengo ya Nowa na ivyo vikuchitika mazuŵa ghano. (Ŵazgani Mateyu 24:37-39.) Mazuŵa ghano, ŵanthu ŵanandi ŵakukana makani ghawemi gha Ufumu wa Chiuta agho tikupharazga pa charu chose kuti uŵe ukaboni ku mitundu yose pambere charu chiheni ichi chindaparanyike. Ntheura tileke kuzomerezga kuti vinthu nga kutora na kutengwa kweniso kulera ŵana, vititondeske kumanya kuti zuŵa la Yehova laneng’enera chomene.

10. (a) Kasi ŵanthu ŵa mitundu yinyake ŵakachitanga ukazuzi wuli? (b) Kasi Abrahamu na Sara ŵakalongora wuli chiyelezgero chiwemi mu nthengwa yawo?

¹⁰ Mu nyengo ya Nowa ŵanthu ŵakatoranga mitala, kweni Nowa na ŵana ŵake ŵanalume ŵatatu ŵakatora mitala yayi. Ŵanthu ŵa mitundu yinyake ŵakatemwanga chomene uzaghali, nakuti nyengo zinyake ŵakachitanga ukazuzi wanthena para ŵakusopa. Abrahamu na muwoli wake Sara ŵakapulikira Chiuta ndipo ŵakasamira ku Kenani. Kweni ŵanthu ŵa ku Kenani ŵakachitanga ukazuzi wakofya uwo ukapangiskanga nthengwa kuwoneka yambura kuzirwa. Ntheura Yehova wakaparanya misumba ya Sodomu na Gomora chifukwa ŵanthu ŵa mu misumba iyi ŵakachitanga uzaghali. Kweni Abrahamu wakalongozganga makora mbumba yake ndipo Sara nayo wakaŵa chiyelezgero chiwemi chomene pa nkhani ya kujilambika kwa mfumu wake. (Ŵazgani 1 Petrosi 3:3-6.) Abrahamu wakawoneseska kuti mwana wake Yisake watore mwanakazi uyo wakasopanga Yehova. Yakhobe, uyo wakaŵa mwana wa Yisake, nayo wakatorana na munthu uyo wakasopanga Yehova ndipo wakababa ŵana 12 awo ŵakapanga mitundu 12 ya Israyeli.

11. Kasi Dango la Mozesi likavikiliranga wuli Ŵaisrayeli?

¹¹ Pamanyuma, Yehova wakachita phangano na ŵana ŵa Yakhobe uyo wakachemekangaso Israyeli. Kufuma waka pa nyengo iyi, ŵanthu ŵakenderanga Dango la Mozesi pa nkhani yakutora na kutengwa. Dango ili likawovwiranga Ŵaisrayeli kuti ŵasopenge Chiuta waunenesko yekha na kuleka kutolerana na ŵanthu awo ŵakasopanga Yehova yayi. (Ŵazgani Dotoronome 7:3, 4.) Para mu mbumba mwawuka masuzgo ghakuru,  nga ni kuleka kugomezgeka, sanji, na kukayikirana, ghakeneranga kumazgika na ŵanalume ŵalara munthowa yiwemi. Ŵakutorana ŵakazomerezgekanga kumazga nthengwa yawo, kweni mwakulondezga ivyo Dango la Mozesi likayowoyanga. Mwanalume wakazomerezgekanga kuleka muwoli wake para “wasangamo kaheni mwa iyo.” (Doto. 24:1) Kasi “kaheni” aka kakaŵa kavichi? Baibolo likulongosora yayi. Ndipouli, tikugomezga kuti kaheni ako kakulongosoreka pa vesi ili, kakung’anamura tumaubudi tuchokotuchoko yayi.—Lev. 19:18.

12, 13. (a) Kasi ŵafumu ŵanyake ŵakachitanga wuli na ŵawoli ŵawo mu nyengo ya Malaki? (b) Kasi vinthu vikuŵa wuli para Mkhristu wakusongana na muwoli panji mfumu wamwene?

¹² Mu nyengo ya ntchimi Malaki, Ŵayuda ŵanandi ŵakachitiranga upusikizgi panji kuti ŵakaŵa ŵambura kugomezgeka ku ŵawoli ŵawo. Iwo ŵakamazganga nthengwa kwambura vifukwa vya mu malemba. Ntheura ŵanalume aŵa ŵakalekanga ŵawoli ŵa uwukirano wawo. Nyengo zinyake ŵakachitanga nthena kuti ŵatore ŵanakazi ŵachisungwana panji ŵanakazi awo ŵakasopanga ŵachiuta ŵatesi. Nanga ni apo Yesu wakaŵa pa charu chapasi, Ŵayuda aŵa ŵakalekanga ŵawoli ŵawo pa “chifukwa cha mtundu uliwose.” (Mat. 19:3) Kweni Yehova wakatinkhanga chomene upusikizgi uwu.—Ŵazgani Malaki 2:13-16.

¹³ Mazuŵa ghano napo, ŵateŵeti ŵa Yehova ŵakuzomerezgeka yayi kuleka ŵawoli ŵawo pa vifukwa vyambura kupulikikwa. Kweni wuli usange Mkhristu wamba kuchita chibwezi na mfumu panji muwoli wamwene ndipo pamanyuma wose ŵaŵiri ŵakumazga nthengwa zawo na kutorana? Apa ndikuti ŵachita upusikizgi ukuru, ntheura usange ŵakulapa yayi zakwananga zawo, ŵakwenera kusezgeka mu mpingo. Kusezga ŵanthu ŵanthena kukovwira kuti mpingo ulutilire kuŵa wakutowa mwauzimu. (1 Kor. 5:11-13) Pambere ŵandawezgekeremo mu mpingo, ŵakwenera kulongora dankha ‘vipambi vyakulongora kuti ŵang’anamuka mtima.’ (Luka 3:8; 2 Kor. 2:5-10) Ni bweka yayi kuti mubali panji mudumbu mu mpingo wachite upusikizgi wanthena uwu. Nangauli Baibolo likuyowoya yayi utali wa nyengo iyo yikwenera kujumphapo kuti wakwananga wawezgekeremo mu mpingo, kweni ŵalara ŵakwenera kuwona mwakupepuka yayi ubudi uwo wakachita. Ntheura pakwenera kujumpha nyengo yitaliko. Pangajumpha chaka chimoza panji vinandiko kuti walongore kuti walapa nadi zakwananga zake. Nangauli wangawezgekeramo mu mpingo, kweni wakwenera kumanya kuti wazamwimilira “panthazi pa chitengo chakweruzgirapo cha Chiuta.”—Rom. 14:10-12. Wonani Gongwe la Mulinda la Chingelezi la Novembala 15, 1979, peji 31-32.

14. Kasi Dango likagwiranga ntchito wuli?

¹⁴ Dango la Mozesi likawovwira Ŵaisrayeli kwa vyaka vyakujumpha 1,500. Dango ili likaŵawovwiranga kuti ŵalutilire kulondezga fundo zaurunji za Yehova pakumazga masuzgo gha mu nthengwa na ghanyake. Dango la Mozesi likaŵa mulinda wakulongozgera Ŵaisrayeli kwa Mesiya. (Gal. 3:23, 24) Dango la Mozesi likaleka kugwira ntchito Yesu wakati wafwa, ndipo Chiuta wakachita phangano liphya. (Heb. 8:6) Ntheura fundo zinyake za mu Dango zikaleka kugwira ntchito.

15. (a) Kasi Ŵakhristu ŵakulondezga fundo wuli pa nkhani ya nthengwa? (b) Kasi Mkhristu wangapatana na munyake pa chifukwa wuli?

¹⁵ Zuŵa linyake, Ŵafarisi ŵakafumba Yesu chifukwa icho Dango la Mozesi likazomerezgeranga kupatana. Yesu wakaŵazgora kuti: “Ndimo vikaŵira chara pakwamba.” (Mat. 19:6-8) Apa Yesu wakavumbura kuti fundo zakukhwaskana na nthengwa izo Chiuta wakapeleka kwa Adamu na Eva mu Edeni, ndizo zikweneraso kugwira ntchito mu mpingo Wachikhristu mazuŵa ghano. (1 Tim. 3:2, 12) Ŵakutorana ŵakwenera  kubatikana pamoza chifukwa mbaŵiriso yayi kweni “thupi limoza.” Para ŵakutemwana kweniso ŵakutemwa Chiuta, nthengwa yawo yikuŵa yakukhora chomene. Usange nthengwa yamara pakulondezga waka malango gha boma kwambura chifukwa cha uzaghali, palije uyo wakuzomerezgeka kutoraso panji kutengwaso. (Mat. 19:9) Usange mfumu panji muwoli wachita uleŵi ndipo walapa na kupempha munyake kuti wamugowokere, uyo wandabude wangasankha kumugowokera panji yayi. Ivi ndivyo wakachita Hoseya. Iyo wakagowokera muwoli wake Gomeri uyo wakachita uleŵi. Nyengo zinyake Ŵaisrayeli nawo ŵakatondekanga kuŵa ŵakugomezgeka kwa Yehova, kweni para ŵapera Yehova wakaŵagowokeranga. (Hos. 3:1-5) Kuluwa yayi kuti para muwoli panji mfumu wachita uleŵi ndipo uyo wandabude wayambiraso kugonana na uyo wabuda, ndikuti wamugowokera. Ntheura Malemba ghakuzomerezga yayi kuti nthengwa iyi yimare.

16. Kasi Yesu wakayowoya vichi pa nkhani yakukhala kwambura kutora panji kutengwa?

¹⁶ Pamanyuma pakulongosora kuti nthengwa za Ŵakhristu zingamara pekha usange munyake wachita uleŵi, Yesu wakayowoyaso za “awo ŵali na chawanangwa” chakuti ŵangakhala kwambura kutora panji kutengwa. Iyo wakati: “Uyo wangakwaniska kuchipokelera ichi, wachipokelere.” (Mat. 19:10-12) Ŵakhristu ŵanandi ŵachali ŵandatore panji kutengwa chifukwa ŵakukhumba kuteŵetera Yehova kwambura nthimbanizgo. Ntheura ŵakuwongeka chomene!

17. Kasi ni vichi ivyo vingawovwira Mkhristu kusankha kunjira mu nthengwa panji yayi?

¹⁷ Munthu waliyose wali na wanangwa wakusankha kukhala yekha chikuru wakuwona kuti wangakwaniska. Kweniso waliyose wali na wanangwa wakunjira mu nthengwa. Mpositole Paulosi wakalumba chomene kukhala kwambura kutora panji kutengwa. Ndipouli, iyo wakati: “Kweni chifukwa cha kwandana kwa uzaghali, mwanalume waliyose waŵe na muwoli wake na wake ndipo mwanakazi waliyose waŵe na mfumu wake na wake.” Kweniso wakalutilizga kuti: “Usange ŵangajikora yayi, lekani ŵanjire mu nthengwa, chifukwa ntchiwemi kunjira mu nthengwa kuluska kugolera na makhumbiro.” Nyengo zinyake kutora panji kutengwa kungawovwira munthu kuti wagege nkharo ziheni nga kunyenyenkha nkhuli na uzaghali. Kweni pambere munthu wandatore panji kutengwa, wakweneraso kughanaghanira za msinkhu wake. Paulosi wakati: “Kweni usange munyake uyo wandanjire mu nthengwa wakuwona kuti vikumusuzga kukhala yekha, usange wajumpha pa uwukirano, wachite ichi: Mulekani wachite icho wakukhumba, wakwananga yayi. Ŵalekani ŵanjire mu nthengwa.” (1 Kor. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Ndipouli, munthu waleke kuchimbilira kunjira mu nthengwa chifukwa chakuchimbira makhumbiro gha uwukirano. Para wangachimbilira kunjira mu nthengwa uku wandakhwime, vingamusuzga kufiska milimo ya mu mbumba.

18, 19. (a) Kasi mbanjani awo ŵakwenera kutorana? (b) Kasi nkhani yakulondezgapo yikulongosora vichi?

¹⁸ Ŵanthu awo ŵakwenera kutorana ni ŵekha awo ŵali kubatizika ndipo ŵakutemwa Yehova na mtima wose. Ŵakweneraso kuŵa ŵanthu awo ŵakutemwana chomene, nakuti ŵakukhumba nadi kuzakasungana mu nthengwa yawo. Usange ŵalondezga ulongozgi wakutora mu “Fumu pera,” Yehova wakuŵatumbika nadi! (1 Kor. 7:39) Ntheura para ŵatorana, ŵakuwona kuti Baibolo ndilo lekha ilo lingawovwira kuti nthengwa yawo yendenge makora.

¹⁹ Yehova wali kutipa Baibolo ilo lili na ulongozgi uwemi chomene uwo ungatovwira kuti tiŵe ŵakukondwa mu nthengwa zithu apo tikulutilira kwenda pa nthowa yakuluta ku umoyo wamuyirayira. “Mu mazuŵa ghaumaliro” agha, ŵakutorana ŵanandi ŵali na nkharo ziheni chomene izo zikutimbanizga nthengwa zawo. (2 Tim. 3:1-5) Nkhani yakulondezgapo, yikulongosora fundo za mu Malemba izo zingawovwira Ŵakhristu ŵakutorana kumazga makora masuzgo gha mu mbumba zawo.—Mat. 7:13, 14.