Baibolo Ni Buku Ilo Muli Unenesko
Kwamba kale, ŵanthu ŵanandi ŵakuwona kuti Baibolo ndilo buku lekha ilo muli unenesko. Mazuŵa ghano ŵanthu ŵanandi ŵakulondezga ivyo likusambizga. Ndipouli ŵanthu ŵanyake ŵakuti Baibolo ndakovwira yayi, ndipo ŵakuti ni buku la vidokoni waka. Kasi imwe mukuti wuli? Kasi mukuwona kuti mungawusanga unenesko mu Baibolo?
CHIFUKWA WULI MUNGALIGOMEZGA BAIBOLO?
Kasi mungamanya wuli kuti ivyo Baibolo likuyowoya ni vyaunenesko? Wonani chiyelezgero ichi. Tiyelezgere kuti muli na mubwezi winu uyo kwa vyaka vinandi wakumuphalirani unenesko. Ntchakuwonekerathu kuti mungamugomezga chomene. Baibolo nalo lili nga ni mubwezi uyo nyengo zose wakuyowoya unenesko. Wonani viyelezgero vyakulondezgapo ivi.
Awo Ŵakalembanga Ŵakalemba Unenesko
Awo ŵakalembanga Baibolo ŵakalembanga unenesko pera mwakuti ŵakayowoyanga na maubudi ghawo wuwo. Mwachiyelezgero, ntchimi Yona yikalemba vya iyomwene kuti yikatondeka kupulikira. (Yona 1:1-3) Nakuti pakumalizga buku lake yikayowoya chilango icho Chiuta wakayipa mu malo mwakuyowoya waka viwemi ivyo yikachita. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Chifukwa chakuti awo ŵakalemba Baibolo ŵakalemba vyaunenesko pera, vikulongora kuti ŵakachindikanga unenesko.
Muli Unenesko Wakovwira
Kasi Baibolo lingatipa ulongozgi wakovwira nyengo zose? Enya. Mwachiyelezgero wonani ivyo Baibolo likuyowoya ivyo vingatovwira kuti tikhalenge makora na ŵanyithu: “Ntheura, vinthu vyose ivyo mukukhumba kuti ŵanthu ŵamuchitiraninge, ndivyo namwe muŵachitirenge.” (Mateyu 7:12) “Zgoro lakuzika likuwezga ukali, kweni mazgu ghakukalipa ghakwambiska mbembe.” (Zintharika 15:1) Nadi unenesko wa mu Baibolo uchali wakovwira nanga ni mazuŵa ghano.
Likuneneska Pakuyowoya za Mdauko
Ivyo awo ŵakufukura vinthu vyakale ŵasanga, vikupeleka ukaboni wakuti malo panji ŵanthu awo ŵakuzunulika mu Baibolo ŵakaŵako nadi. Mwachiyelezgero, wonani ukaboni uwu. Baibolo likuyowoya kuti mu nyengo ya Nehemiya “Ŵanthu ŵa ku Ture (Ŵafonike ŵakufuma ku Ture) awo ŵakakhalanga mu msumba ŵakizanga na somba na mtundu uliwose wa malonda.”—Nehemiya 13:16.
Kasi pali ukaboni uliwose uwo ukukhozgera ivyo Baibolo likuyowoya pa vesi ili? Enya ulipo. Ŵanthu ŵakufukura vinthu vyakale ŵali kusanga vinthu vya Ŵafonike ku Israyeli ivyo vikulongora kuti mitundu yiŵiri iyi yikaguliskananga vinthu. Kweniso ku Yerusalemu, ŵali kusanga vinthu vinyake vya somba za mu nyanja ya Meditereniyani. Ŵakufukura vyapasi aŵa, ŵakugomezga kuti somba izi zikizanga na ŵamalonda ŵakufuma ku vigaŵa vyakutali. Kaswiri munyake wati wawona ukaboni uwu wakati: “Fundo iyo yili pa Nehemiya 13:16 yakuti ŵanthu wa ku Ture ŵakaguliskanga somba ku Yerusalemu njakupulikikwa.”
Likuneneska pa Nkhani za Sayansi
Baibolo ni buku nadi ilo likutovwira pakusopa kweniso likuneneska para likuyowoya vinthu ivyo vikachitika kale. Kweni para likuyowoya vinthu vyakukhwaskana na sayansi vikuŵa vyaunenesko. Wonani chiyelezgero ichi.
Vyaka 3,500 ivyo vyajumpha, Baibolo likayowoya kuti charu chapasi chikuning’ina “pambura kanthu.” (Yobu 26:7) ivi vikupambana chomene na ivyo ŵanthu ŵanyake ŵakagomezganga. Ŵanyake ŵakagomezganga kuti charu chikuyenjama waka pa maji apo ŵanyake ŵakatenge chili kukhala pachanya pa chifulu chikuru. Vyaka 1,100 pamanyuma pakuti buku la Yobu lalembeka, ŵanthu ŵakalutilira kugomezga kuti charu chingakhala pambura kanthu yayi kweni chikwenera kuti chili kukhala pa chinthu chinyake. Kweni mu 1687 ndipo Isaac Newton wakamba kufufuza za nkhongono yakuguza iyo charu chili nayo ndipo wakati charu chikuzingilira mu malo mwake mwakovwirika na nkhongono yakuguza yambura kuwoneka. Ivyo wasayansi uyu wakasanga vikukolerana chomene na ivyo Baibolo likayowoya vyaka 3,000 pambere ŵasayansi ŵandamanye fundo iyi.
Likuneneska pa Nkhani ya Mauchimi
Kasi mauchimi agho ghali mu Baibolo ngaunenesko? Enya, wonani chiyelezgero ichi: Yesaya wakachima za kuparanyika kwa Babuloni.
Uchimi: Mu 700 B.C.E Yesaya wakalemba kuti Babuloni uwo ukaŵa msumba wankhongono chomene uzamuparanyika, ndipo muzamukhalaso munthu yayi. (Yesaya 13:17-20) Yesaya wakayowoyerathu zina la munthu uyo wazamuparanya msumba uwu kuti ni Sayirasi. Wakayowoyaso umo wazamucitira ndipo wakati ‘milonga yizamukamuka.’ Ndipo wakachimaso kuti vipata vizamujalika yayi.—Yesaya 44:27–45:1.
Umo Uchimi Uwu Ukafiskikira: Vyaka 200 pamanyuma pakuti Yesaya wachima, Fumu ya Peresiya yikawukira Babuloni. Kasi fumu iyi yikaŵa njani? Yikaŵa Sayirasi. Pakuti msumba uwu ukaŵa wakuvikilirika chomene, Sayirasi wakaghanaghana vyakupatuska maji gha mu mlonga wa Yufurate agho ghakavikiliranga msumba. Ŵasilikari ŵake ŵakapatuska maji gha mlonga uwu. Ichi chikapangiska kuti maji gha mu mlonga uwu ghachepe mwakuti ŵasilikari ŵake ŵanjire kwambura suzgo. Pa vifukwa vyambura kumanyikwa makora, Ŵababuloni ŵakajara yayi vijaro vyakunjilira mu msumba ndipo ŵasilikari ŵa Sayirasi ŵakanjira mu msumba na kuwuparanya.
Ndipouli paliso fundo yinyake: Kasi ku Babuloni kukukhalaso nadi ŵanthu yayi? Kwa vyaka vichoko waka ŵanthu ŵakalutilira kukhalako. Kweni pasono uko kukaŵa Babuloni kufupi na msumba wa Baghdad ku Iraq kuli waka viliŵa vyakubwangandulika. Uwu mbukaboni wakuti uchimi uwu ukafiskika nadi. Ntheura Baibolo likuneneskaso para likuyowoya za ivyo vichitikenge munthazi.
