Lutani apo pali nkhani

Lutani apo pali mitu ya nkhani

Kasi ivyo ŵasayansi ŵakuchita pakunozgaso maselo vingawovwira kuti taŵanthu tikhalenge na umoyo utali?

Ŵasayansi Ŵakupenja Nthowa Yakuti Ŵanthu Ŵaleke Kuchekura na Kufwa

Ŵasayansi Ŵakupenja Nthowa Yakuti Ŵanthu Ŵaleke Kuchekura na Kufwa

“Nawona mulimo uwo Chiuta wapeleka ku ŵana ŵa ŵanthu kuti ŵatangwanikenge nawo. Chilichose wali kuchipanga chakutowa mu nyengo yake. Wali kuŵika vyamuyirayira mu mtima wa munthu.”—Mupharazgi 3:10, 11.

MAZGU agha wakayowoya ni Solomoni uyo wakaŵa Themba la vinjeru. Ivyo wakayowoya vikukolerana na umo taŵanthu tikuchitira vinthu. Kwamba kale ŵanthu ŵakukhumbisiska kuti ŵasange nthowa ya umo ŵangakhalira nyengo yitali pakuwona kuti umoyo ngufupi, kweniso kuti munthu wangayigwentha yayi nyifwa. Mbiri yikulongora kuti ŵanthu ŵachita vinandi kuti ŵasange nthowa yakuti taŵanthu tikhalenge nyengo yitali.

Wonani chiyelezgero cha Gilgamesh themba la Ŵasamariya. Pali vidokoni vinandi vyakukhwaskana na umoyo wa themba ili. Chimoza mwa vidokoni ivi chikuyowoya kuti themba ili, likenda ulendo wakofya kuti likasambire umo lingagwenthera nyifwa. Kweni likaphyoka pawaka.

Wasayansi wali mu labotare yake

Mu vyaka vya m’ma 300 B.C.E., ŵasayansi ku China ŵakapanga munkhwala unyake uwo ŵakagomezganga kuti ungawovwira munthu kuti waleke kufwa usange wangamwa. Kweni vinthu ivyo ŵakapanga vikaŵa na poyizoni wakofya chomene. Ndipo vikuwoneka kuti mathemba ghanandi ku China ghakafwa na munkhwala uwu. Mu vyaka vya m’ma 500 C.E. na 1500 C.E., ŵasayansi ŵanyake ku Europe ŵakayezga kupanga golide munthowa yakuti munthu wangamira kweniso kuti thupi lingagaya. Iwo ŵakagomezganga kuti golide likunangika yayi, ntheura lingawovwira munthu kuti wakhale umoyo utali.

Mazuŵa ghano, ŵasayansi ŵaŵikapo mtima kuti ŵamanye icho chikupangiska munthu kuti wachekurenge. Nga umo vikaŵira na ŵasayansi ŵa ku China, ŵasayansi mazuŵa ghano ŵachali kukhumbisiska kusanga nthowa yakuti ŵanthu ŵaleke kuchekura na kufwa. Kweni kasi ntchivichi chachitika na kafukufuku uyu?

CHIUTA “WALI KUŴIKA VYAMUYIRAYIRA MU MTIMA WA MUNTHU.”​—MUPHARAZGI 3:10, 11

KUFUFUZA ICHO CHIKUPANGISKA ŴANTHU KUTI ŴACHEKURENGE

Ŵasayansi awo ŵakufufuza vya maselo gha ŵanthu ŵakupeleka vifukwa 300 vyakupambanapambana ivyo ŵanthu ŵakuchekulira na kufwa. Mu vyaka vyasonosono, ŵasayansi ŵasanga nthowa iyo yikovwira kuti maselo gha ŵanthu kweniso gha vinyama ghakhalenge nyengo yitali. Ntheura ŵanthu ŵanyake ŵasambazi ŵapeleka ndalama zinandi ku ŵasayansi aŵa kuti ŵalutilire kusanda chifukwa icho taŵanthu tikufwira. Kasi ni vichi ivyo ŵasayansi aŵa ŵachita?

Ŵakuyezgayezga kuti ŵatalikiske umoyo. Ŵasayansi ŵanyake ŵakusanda vya umoyo ŵakuti taŵanthu tikuchekura chifukwa cha ivyo vikuchitika mu tunthu tunyake uto tuli mu ma chromosomes twakuchemeka telomeres. Tunthu utu tukusangika kuumaliro kwa ma chromosomes. Para maselo ghithu ghakugaŵikana (ghakwandana), tunthu twakuchemeka telomeres utu ndito tukuvikilira ulongozgi wa mu thupi lithu (genetic information). Kweni nyengo zose para maselo ghakugaŵikana, tunthu twakuchemeka telomeres tukwamba kuchepa. Paumaliro maselo ghakuleka kugaŵikana ndipo munthu wakwamba kuchekura.

Mu 2009, Elizabeth Blackburn pamoza na ŵasayansi ŵanyake, ŵakabowozga munkhwala uwo ungawovwira kuti tunthu twakuchemeka telomeres tuleke kuchepa mwaluŵiro chifukwa chakuti selo lachekura. Ŵanthu aŵa ŵakapokerapo njombe chifukwa cha ivyo ŵakabowozga. Ndipouli mu lipoti ili, ŵakayowoya kuti tunthu twakuchemeka telomeres utu “tungapangiska yayi kuti taŵanthu tikhalenge umoyo utali kuluska umo tikukhalira.”

Kunozgaso maselo ni nthowa yinyake iyo ŵasayansi ŵakuyezgayezga kuti panji munthu waleke kuchekura. Para maselo ghithu ghachekura ghakuleka kugaŵikana ndipo ghakwamba kupeleka uthenga wakubudika ku maselo agho ghakuvikilira thupi ku matenda. Paumaliro munthu wangamba kuŵa na tuvilonda, kupulika vyakuŵinya pafupifupi, kweniso wangalwara matenda ghanyake. Sonosono apa, ŵasayansi ku France ŵakatora maselo gha ŵanthu ŵanyake ŵachekuru kuti ŵayezge kughanozgaso. Ŵanyake mwa ŵachekuru aŵa ŵakaŵa na vyaka vyakujumpha 100. Uyo wakadangiliranga pa kafukufuku uyu, Purofesa Jean-Marc Lemaître, wakayowoya kuti ivyo ŵakasanga pakafukufuku uyu, vikulongora kuti maselo “ghanganozgekaso kuti ghaleke kuchekura.”

KASI SAYANSI YINGAWOVWIRA KUTI TAŴANTHU TIKHALENGE UMOYO UTALI?

Ŵasayansi ŵanandi ŵakuyowoya kuti nangauli pali nthowa zinandi zakovwira kuti munthu waleke kuchekura luŵiro, kweni zingawovwira yayi kuti munthu waŵe na umoyo utali kuluska umo tikukhalira pasono. Mbunenesko kuti mazuŵa ghano ŵanthu ŵakukhalako umoyo utali kwamba waka mu vyaka vya mu ma 1900. Kweni ivi vyachitika chifukwa chakuti mazuŵa ghano ŵanthu ŵanandi ŵakujipwelelera, pali mankhwala ghakupambanapambana ghakuchizgira matenda, kweniso katemera. Ŵasayansi ŵanyake awo ŵakusanda vya majini, ŵakugomezga kuti munthu wangakhala yayi umoyo utali chomene kuluska uwo tikukhala pasono.

Vyaka pafupifupi 3,500 ivyo vyajumpha, Mozesi uyo wakalembako Baibolo wakati: “Vyaka vya umoyo withu ni 70, panji 80, usange munthu wali na nkhongono zapadera, kweni ni vyakuzura na masuzgo na vitima. Vikujumpha mwaluŵiro, ndipo tikumwalalikira.” (Salimo 90:10) Nangauli ŵanthu ŵakuyezgayezga kuti ŵatalikiske umoyo, kweni umoyo ngufupi nga umo mozesi wakayowoyera.

Nkhonyo zinyake za mu maji (nkholombe) zingakhala vyaka vyajumpha 200. Kweniso makuni ghanyake nga ni buyu ghakukhala vyaka masauzandi ghanandi. Para tingayaniska umoyo withu na vinthu ivi, tingajifumba kuti, ‘Kasi umoyo withu ngwa vyaka waka 70 panji 80 pera, panji paliso umoyo unyake?’