Kuŵazga baibolo—Kwacandulo Ndiposo Kwakukondweska

“[Uŵazgengemo, NW] muhanya na usiku.”—JOSHUA 1:8.

1. Kasi pali vyandulo wuli vya kuŵazga kwa cisanisani ndiposo comene-comene kuŵazga Baibolo?

 KUŴAZGA nkani yakuzirwa nkwacandulo. Wantanti za ndyali, Montesquieu (Charles-Louis de Secondat), wa ku France, wakalemba kuti: “Kwa ine, nyengo zose kuŵazga kwaŵa cirwero ca kumazgira masuzgo gha umoyo. Nindazimbwepo cara cifukwa cakuti kuŵazga kwane kwa ora limoza kukufumiskapo kuzimbwa kose.” Pa cigaŵa cikuru, ici ncaunenesko pakuyowoya za kuŵazga Baibolo. Wamasalmo wakayowoya kuti: “Dango la Yehova ndiweme lakufikapo, likuwezgeramo mzimu; cisimikizgo ca Yehova ncakukhora, muzereza cikumozgora wamahara; vilayizgo vya Yehova nvyakunyoroka, vikusekereska mtima.”—Salmo 19:7, 8.

2. Ncifukwa wuli Yehova wasungilira Baibolo kwa nyengo ya virimika vinandi, ndipo ncici ico iye wakukhumba kuti ŵantu ŵacite nalo?

² Nga ndi Mulembi wa Baibolo, Yehova Ciuta walisungilira ilo kwa virimika mahandiredi vya suskano likuru comene lakufuma ku ŵarwani, pose paŵiri, ŵacisopo na ŵantu bweka. Pakuti ndi khumbo lake lakuti “ŵantu ŵose ŵaponoskeke, na kufikapo pa kumanya unenesko,” iye wawoneseska kuti Mazgu ghake ghasangike ku ŵantu wose. (1 Timote 2:4) Kwasacizgika kuti 80 peresenti ya ŵantu awo ŵakukhala pacaru capasi, ŵangaliŵazga ilo mu viyowoyero 100. Baibolo lose lathuntu likusangika mu viyowoyero 370, ndipo vigaŵa vinyake vya Malemba vingaŵazgika mu viyowoyero vinyakeso vyakukwana 1,860 kusazgaposo viyowoyero vicoko-vicoko. Yehova wakukhumba kuti ŵantu ŵake ŵaŵazge Mazgu ghake. Iye wakutumbika ŵateŵeti ŵake awo ŵakuŵika pwererero pa Mazgu ghake, inya, awo ŵakuliŵazga ilo zuŵa lirilose.—Salmo 1:1, 2.

Ŵalaŵiliri Ŵakwenera Kuŵazga Baibolo

3, 4. Kasi ncici ico Yehova wakakhumbanga kuti mathemba gha Israyeli ghacite, ndipo ndi vifukwa wuli ivyo kukhumbikwa uku kukugwiriraso ncito ku ŵarara Ŵacikristu mazuŵa ghano?

³ Pakuyowoya za nyengo iyo mtundu wa Israyeli wukeneranga kuŵa na themba la wuntu, Yehova wakayowoya kuti: “Kwamkuti para iye wakhala pa cizumbe ca uthemba wake tiwajisimbire cilinganizgo ca dango ili mu buku, kutorera mwa ilo liri pamaso pa ŵapristi Ŵalevi; ndipo liŵenge na iye na kusambiramo mazuŵa ghose gha umoyo wake, kuti wasambire kumuopa Ciuta Yehova, kusunga mazgu ghose gha dango ili na vilayizgo ivi kuvicita; mwakuti mtima wake ureke kujikwezga pacanya pa ŵabali ŵake, na kuti wareke kupatuka ku dango, ku woko la malyero panji la mazere.”—Duteronome 17:18-20.

⁴ Wonani vifukwa ivyo Yehova wakakhumbiranga kuti mathemba ghamuntazi gha Israyeli ghakeneranga kuŵazga buku la dango lakufuma kwa Ciuta zuŵa lirilose: (1) “kuti wasambire kumuopa Ciuta Yehova, kusunga mazgu ghose gha dango ili na vilayizgo ivi kuvicita”; (2) “mwakuti mtima wake ureke kujikwezga pacanya pa ŵabali ŵake”; (3) “kuti wareke kupatuka ku dango, ku woko la malyero panji la mazere.” Kasi mbunenesko yayi kuti ŵalaŵiliri Ŵacikristu mazuŵa ghano ŵakwenera kumuopa Yehova, kupulikira marango ghake, kureka kujikwezga pacanya pa ŵabali ŵawo, ndiposo kuti ŵatceŵe kupatuka ku marango gha Yehova? Mwaunenesko, kuŵazga Baibolo zuŵa lirilose nkhwakuzirwa comene kwa iwo kuruska na umo kukaŵira na mathemba gha Israyeli.

5. Kasi mbuthenga wuli uwo Wupu Wakurongozga sono-sono apa wukalembera viŵaro vya Komiti ya Mintavi wakukhwaskana na kuŵazga Baibolo, ndipo ncifukwa wuli ŵarara wose Ŵacikristu ŵakwenera kurondezga urongozgi wanteura uwo?

 ⁵ Ŵarara Ŵacikristu mbakutangwanika comene mazuŵa ghano, ndipo ici cikupangiska kuŵazga Baibolo zuŵa lirilose kuŵa kwakusuzga. Mwa ciyerezgero, viŵaro vya Wupu Wakurongozga wa Ŵakaboni ŵa Yehova ndiposo na viŵaro vya Makomiti gha Mintavi pacaru cose capasi nvyakutangwanika comene. Ndipouli, kalata yasonosono apa yakufuma ku Wupu Wakurongozga kuruta ku Makomiti gha Mintavi yikadidimizga kukhumbikwa kwa kuŵazga Baibolo zuŵa lirilose ndiposo na ntowa ziweme za kaŵazgiro. Kalata iyi yikalongosora kuti, mwakucita nteura, tikuliskenge citemwa cithu ca pa Yehova na unenesko, ndiposo “kutovwirenge kusungilira cipulikano cithu, cimwemwe, ndiposo kulimbikira kufika ku umaliro kwaucindami.” Ŵarara wose mu mipingo ya Ŵakaboni ŵa Yehova nawoso ŵakumanya kuzirwa kwa nkani iyi. Kuŵazga Malemba zuŵa lirilose kuŵawovwirenge kuti ‘ŵaŵe ŵakufikapo.’ (Joshua 1:7, 8) Kwa iwo comene-comene, kuŵazga Baibolo kuli “kwacandulo pakusambizga, pakucenya, pakunyololera, ndiposo pakusambizga urunji.”—2 Timote 3:16, Revised Standard Version.

Cakukhumbikwira ca Ŵawukirano na Ŵarara

6. Ncifukwa wuli Joshua wakaŵazga mazgu ghose gha dango la Yehova pantazi pa mafuko gha Israyeli na ŵalendo awo ŵakawungana pamoza?

⁶ Mu nyengo zamwaka, makope gha Malemba gha wamwene ghakasangikanga cara kuti yunji waghagwiriskire ncito iyemwene, anteura kuŵazga Baibolo kukacitikanga pantazi pa ŵantu ŵakuwungana. Panyuma pakuti Yehova wamovwira kuthereska msumba wa Ai, Joshua wakawunganiska pamoza mafuko ghose gha Israyeli pantazi pa Lupiri lwa Ebal na Lupiri lwa Gerizim. Mwakurondezgapo, cakulembeka ico cikuphara kuti: ‘Wakaŵazga mazgu ghose gha dango, vitumbiko na ntembo, kwakuyana na vyose ivyo virikusimbika mu buku la dango. Pakaŵavye lizgu la vyose ivyo Moses wakalayizga ilo Joshua wakareka kuŵazga pamaso pa wumba wose wa Israyeli, na ŵanakazi, na ŵana, na ŵalendo aŵo ŵakakhalanga mukati mwawo.’ (Joshua 8:34, 35) Mwanici na murara, mwenecaru na mulendo,  wose ŵakakhumbikwiranga kukumbukira mu mitima yawo za ukhaliro uwo ungiziska vitumbiko vya Yehova ndiposo ukhaliro uwo wungaleka kuzomerezgeka na iye. Mwaunenesko, kuŵazga Baibolo kwa nyengo zose kungatovwira pa nkani iyi.

7, 8. (a) Kasi mbanjani mazuŵa ghano awo ŵakuyana na “ŵalendo,” ndipo ncifukwa wuli iwo ŵakwenera kuŵazga Baibolo zuŵa lirilose? (b) Ndi mwa ntowa wuli izo “ŵana” ŵa ŵantu ŵa Yehova ŵangarondezgera ciyerezgero ca Yesu?

⁷ Mazuŵa ghano, mamiliyoni ghanandi gha ŵateŵeti ŵa Yehova ŵakuyana na “ŵalendo” mu ghanoghano la kumzimu. Pakudanga, iwo ŵakaŵa na umoyo wakuzomerezgeka na caru, kweni iwo sono ŵali kusinta maumoyo ghawo. (Ŵaefeso 4:22-24; Ŵakolose 3:7, 8) Mwa nyengo zose, iwo ŵakwenera kukumbukira vipimo vya Yehova vyakuyowoya uweme na uheni. (Amosi 5:14, 15) Kuŵazga Mazgu gha Ciuta mwa nyengo zose kukuŵawovwira kuti ŵacite mwanteura.—Ŵahebere 4:12; Yakobe 1:25.

⁸ Paliso “ŵana” ŵanandi pakati pa ŵantu ŵa Yehova ŵeneawo ŵasambizgika vipimo vya Yehova na ŵapapi ŵawo, kweni iwo ŵakukhumbikwira kujisimikizgira iwoŵene za uweme wa khumbo lake. (Ŵaroma 12:1, 2) Ndi mwauli umo ŵangacitira nteura? Mu Israyeli, ŵapristi na ŵarara ŵakanjirikizgika kuti: ‘Ŵaŵazge dango ili pantazi pa Israyeli yose mu makutu ghawo. Wunjikani ŵantu, ŵanarumi na ŵanakazi, na ŵana, na mulendo uyo wali mu mizi yinu, kuti ŵapulike na kusambira kuopa Yehova Ciuta winu, na kupwerera kucita mazgu ghose gha dango ili, na kuti ŵana ŵaŵo aŵo ŵalije kulimanya, ŵapulike, na kusambira kumuopa Yehova Ciuta winu.’ (Duteronome 31:11-13) Pakuŵa pasi pa Dango, Yesu pa msinku wa virimika 12 wakarongora kukondweskeka kukuru kuti wapulikiske marango gha Ŵawiske. (Luka 2:41-49) Kakaŵa kaluso kake kutegherezga ndiposo kuŵazga Malemba mu sunagoge. (Luka 4:16; Milimo 15:21) Ŵanici mazuŵa ghano ŵakukhuŵirizgika kuti ŵarondezge ciyerezgero ca Yesu ca kuŵazga Mazgu gha Ciuta zuŵa lirilose ndiposo kufika pa maungano mwakukhazikika kweneuko Baibolo likuŵazgika na kusambirika.

Kuŵazga Baibolo—Cintu Cakwambilira

9. (a) Ncifukwa wuli tikwenera kuŵa ŵakusanka pa ivyo tikuŵazga? (b) Ncici ico muyambiski wa magazini yino wakayowoya pa nkani yakukhwaskana na vyakovwira kusambilira Baibolo?

⁹ Themba la vinjeru Solomon likalemba kuti: “Usokeke na ivi: [kupanga, NW] mabuku ghanandi kuti kumarenge cara, na kusambira comene ndi kujivuska kwa thupi.” (Mupharazgi 12:12) Yunji wangasazgiraposo kuyowoya kuti, kuŵazga mabuku ghanandi agho ghakusindikizgika mazuŵa ghano, kuti ghakuvuska thupi pera cara, kweni mwaunenesko, ngarwani ku mtima. Anteura ncakuzirwa comene kuŵa ŵakusanka. Mwakusazgirapo pa kuŵazga vyakupharazga vyakuzikika mu Baibolo, tikweneraso kuŵazga Baibolo ilolene. Muyambiski wa magazini yino wakalembera ŵaŵazgi mazgu ghakurondezgapo agha: “Mungaluwanga cara kuti Baibolo ndico Cipimo cithu, ndipouli, Ciuta watipa vyakovwira ndipo ‘vyakovwira’ ivi vinganjiranga mu malo mwa Baibolo cara.” a Anteura, peneapo tikusurako cara vyakupharazga vyakuzikika mu Baibolo, tikwenera kuŵazga Baibolo ilolene.

10. Ndi mwauli umo “muzga wa magomezgeko na wa vinjeru” wadidimizgira kuzirwa kwa kuŵazga Baibolo?

¹⁰ Mwakupwererera mazgu agha, kwa virimika vinandi sono, “muzga wa magomezgeko na wa vinjeru” wapereka ndondomeko yakuŵazgira Baibolo nga ncigaŵa ca programu ya Sukulu ya Uteŵeti wa Teokrase mu mpingo wuliwose. (Mateyu 24:45) Programu yipya iyi ya kuŵazga Baibolo lose yikutora nyengo ya virimika pafupifupi vinkondi  na viŵiri. Ndondomeko iyi nja candulo kwa wose, kweni comene-comene kwa ŵacasono awo ŵandaŵazgepo na kale Baibolo lose. Awo ŵakuruta kukasambira ku Sukulu ya Gileadi ya Baibolo ya Watchtower ya mamishonale na awo ŵakuruta ku Sukulu Yakusambizga Uteŵeti ndiposo na viŵaro vipya vya mbumba ya Beteli vikwenera kuŵazga Baibolo lose mu cirimika cimoza. Kwali ndi ndondomeko wuli iyo mukurondezga, kwali muli mwekha panji na mbumba, kurondezga ndondomeko iyo cikukhumbikwira kuti, kuŵazga Baibolo kukukwenera kuŵikika pa malo ghakwamba.

Kasi Kaŵazgiro Kinu Kakuvumburaci?

11. Ndi mwauli ndiposo ncifukwa wuli tikwenera kurya mazgu gha Yehova zuŵa lirilose?

¹¹ Usange muli na suzgo ya kutondeka kurondezga ndondomeko yakuŵazga Baibolo, cingaŵa cakwenelera kujifumba imwe mwaŵene kuti: ‘Kasi ncakufumapo wuli ico caŵapo cifukwa ca kuŵazga panji kuwonera kwane wayilesi ya sinema uko kwatondeska kuti niŵazge Mazgu gha Yehova?’ Kumbukirani ivyo wakalemba Moses—ndipo Yesu nayo wakawerezgapo—kuti “muntu kuti wakhalenge wamoyo na cingwa pera cara, kweni na mazgu ghose agho ghakufuma mu mlomo wa Ciuta.” (Mateyu 4:4; Duteronome 8:3) Nga ndi umo tikukhumbikwira kuti tirye cingwa panji cakurya cinyake cakuyana naco zuŵa lirilose kuti tiŵe ŵamoyo mwakuthupi, anteura pera tikukhumbikwiraso kurya mazgu gha Yehova zuŵa lirilose kuti tiŵe ŵamoyo kumzimu. Tingamanya maghanoghano gha Ciuta zuŵa lirilose mwakuŵazga Malemba.

12, 13. (a) Ndi mwauli umo mpostole Petros wakuperekera ciyerezgero ca kunwekera uko tikwenera kuŵa nako kwa Mazgu gha Ciuta? (b) Ndi mwauli umo Paulos wakugwiriskira ncito ciyerezgero ca suru mwakupambana na Petros?

¹² Usange tikuzirwiska Baibolo, ‘kuti nga ndi mazgu gha ŵantu cara, kweni nga umo ghariri ghakuneneska, mazgu gha Ciuta,’ mbwenu tighatemwenge nga ndi umo bonda wakutemwera comene nkanira suru la ŵanyina. (1 Ŵatesalonika 2:13) Mpostole Paulos wakayerekezgera mwanteura peneapo wakalemba kuti: “Nga mbamjedu ŵakubabika sono, pukwani suru la mzimu lambura uryarya, mwakuti mukulire nalo ku ciponosko; usange mwaceta kuti Fumu nja ucizi.” (1 Petros 2:2, 3) Usange taceta nadi, mwakucita kuwona tekha kuti “Fumu nja ucizi,” mbwenu tikhumbisiskenge kuŵazga Baibolo.

¹³ Manyani kuti Petros wakagwiriskira ncito mazgu ghakuti suru mwakupambana naumo mpostole Paulos wakaghagwiriskira ncito. Kwa bonda wakubabika sono, suru likuŵa na cakurya cose cakukhumbikwira. Ciyerezgero ca Petros cikurongora kuti Mazgu gha Ciuta ghali na vyose ivyo tikukhumbikwira kuti ‘tikulire nagho ku ciponosko.’ Ku lwande linyake, Paulos wakuyowoya za suru kuti warongore kupereŵera kwa karyero kakucitika na ŵanji awo ŵakujiyowoya kuti mbarara kumzimu. Mu kalata yake iyo wakalembera Ŵakristu Ŵacihebere, Paulos wakalemba kuti: “Nanga mukwenera kuŵa ŵasambizgi nyengo ya sono, mukusokwa kuti yunji wamusambizganiso mitendeko ya mavumbuliro gha Ciuta; ndipo muli kuzgoka ŵakwenerera suru, cakurya cakukhoma cara. Pakuti yose uyo wakumwa suru walive vinjeru mu mazgu gha urunji; cifukwa ndi bonda. Kweni cakurya cakukhoma nca aŵo ŵali kufikapo pa urara, aŵo ŵakumanya kupatula uweme na uheni, cifukwa mamanyiro ghawo ghali kuzgoŵerera.” (Ŵahebere 5:12-14) Kupwererera kuŵazga Baibolo kungatovwira kukuliska mamanyiro ghithu ndiposo kungatovwira kukuliska khumbo la vintu vyakumzimu.

Umo Mungaŵazgira Baibolo

14, 15. (a) Kasi ndi mwaŵi wuli uwo Mulembi wa Baibolo wakupereka kwa ise? (b) Ndi mwauli umo tingasangira candulo kufuma ku vinjeru vya Ciuta? (Perekani viyerezgero)

¹⁴ Kuŵazga Baibolo kwa candulo kuti kukuyamba na kuŵazga cara, kweni kukuyamba na kuromba. Rombo ndakuzirwa comene. Cili nga ndi para kuti mukuyamba kuŵazga buku ilo liri na nkani yakusuzga kuyipulikiska ndipo mukupempa mulembi wa buku ilo kuti wamovwirani kuti mupulikiske ivyo mukuti muŵazge. Mwee, nawo ndi mwaŵi umo uwo ungaŵira! Mulembi wa Baibolo, Yehova, wakupereka mwaŵi uwo kwa imwe. Ciŵaro ca wupu wakurongozga wa mu virimika vya mu handiredi lakudanga cikalembera ŵabali ŵake mwanteura: “Usange yumoza wa imwe wakuperera vinjeru, warombe Ciuta, mweneuyo wakupa ŵose kwawanangwa, ndipo kuti wakutombozga cara; ndipo viti vipike kwa iyo. Kweni warombe na cipulikano, kwambura kukanganya.” (Yakobe 1:5, 6) Wupu Wakurongozga wa munyengo yithu wukuticiska mwanyengo na nyengo kuti tiŵazge Baibolo mwapempero.

¹⁵ Vinjeru ndiko kugwiriskira ncito cimanyisko.  Anteura pambere mundajure Baibolo linu, mupempeni Yehova kuti wamovwirani kuti mumanye fundo izo muzisangenge pakuŵazga uko, zeneizo zikukhumbikwira kuzigwiriskira ncito mu umoyo winu. Kolezganiskani vintu ivyo mwasambira sono na cimanyisko cakale. Sazgiranipo fundo izo mu “cirongorero ca mazgu gheneco” agho mwayamanya. (2 Timote 1:13) Langurukani mu nkani za ŵateŵeti ŵa Yehova ŵamwaka, ndipo jifumbani imwe mwaŵene umo ntena mukacitira mu mikhaliro yakuyana na yanteura iyo.—Genesis 39:7-9; Daniel 3:3-6, 16-18; Milimo 4:18-20.

16. Ndi masacizgo wuli agho ghaperekeka ghakuti ghatovwire kuti kuŵazga Baibolo kwithu kuŵe kwacandulo comene ndiposo kwakuzirwa?

¹⁶ Mungaŵazganga waka mapeji agho ghali pa ndondomeko yakuŵazga cara. Zikirani. Dunjikiskani maghanoghano ghinu pa ivyo mukuŵazga. Para mwafika pa fundo yinonono, laŵiskani pa maliferensi usange Baibolo linu liri nagho. Usange fundo iyo yicali yindapulikikwe makora, ŵikanipo cimanyikwiro kuti muzakapange kafukufuku wakusazgikira panyuma pake. Peneapo mukuŵazga, gwarani mzere kusi kwa mavesi agho mukukhumba kuti mughakumbukirenge, panjiso ghalembani igho. Mungamanyaso kulemba fundo za imwe mwaŵene ndiposo na maliferensi mu malijini. Pakuyowoya za malemba agho mukughanaghana kuti mungakaghagwiriskira ncito mu ncito yinu yakupharazga na kusambizga, manyani cimanyikwiro ca lizgu ilo ndipo lilaŵiskani pa vimanyikwiro vya mazgu gha mu Baibolo ku umaliro wa Baibolo linu. b

Pangiskani Kuŵazga Baibolo Kuŵa Kwakukondweska

17. Ncifukwa wuli tikwenera kukondweskeka pakuŵazga Baibolo?

¹⁷ Wamasalmo wakayowoya za muntu wacimwemwe uyo “mu dango la Yehova ndimo muli cimwemwe cake; ndipo mu dango lake wakuranguruka mhanya na usiku.” (Salmo 1:2) Kuŵazga kwithu Baibolo zuŵa lirilose kungawonekanga nga ndi ncito yakuvuska cara, kweni kukwenera kuŵa kwakukondweska. Ntowa yimoza yakupangiskira kuti kuŵe kwakukondweska ndiyo kumanya nyengo zose kuzirwa kwa vintu ivyo tikusambira. Themba la vinjeru Solomon likalemba kuti: “Ngwamwaŵi muntu uyo wakusanga vinjeru . . . Ntowa zake ndi ntowa zakukondweska, mendero ghake ghose ndi cimango. Ndi kuni la umoyo kwa aŵo ŵakufwiririra kwa ivyo; mbakutumbikika ŵose aŵo ŵakuvikorerera.” (Zintharika 3:13, 17, 18) Kufwilirirapo pakusanga vinjeru nkhwakuzirwa comene, cifukwa ntowa zake ndi ntowa zakukondweska, za cimango, za cimwemwe, ndiposo za umoyo.

18. Ncici ciliso cakuzirwa padera pa kuŵazga Baibolo, ndipo ncici ico tizamudumbirana mu nkani yakurondezgapo?

¹⁸ Enya, kuŵazga Baibolo nkwacandulo ndiposo nkwakukondweska. Kweni kasi ivi ndi vyakukwanira? Viŵaro vya Caru ca Cikristu vyaŵa vikuŵazga Baibolo kwa virimika mahandiredi ghanandi, ‘vikusambira ruta-ruta, ndipo vikuwura kumanya kwizako ku kumanya unenesko.’ (2 Timote 3:7) Kuti kuŵazga Baibolo kuŵe kwacandulo, tikwenera kugwiriskira ncito cimanyisko ico tacisanga mu maumoyo ghithu ndiposo ticigwiriskire ncito pakupharazga ndiposo pakusambizga. (Mateyu 24:14, 28:19, 20) Ici cikukhumbikwira kufwilirapo ndiposo ntowa ziweme zakaŵazgiro, zeneizo zingaŵa zakukondweska ndiposo zacandulo, nga ndi umo tiwonerenge mu nkani yakurondezgapo.

[Mazgu ghamusi]

Mafumbo Ghakuweleramo

• Ndi unjirikizgi wuli uwo ukaperekeka ku mathemba gha Israyeli uwo ukugwiraso ncito mazuŵa ghano ku ŵalaŵiliri, ndipo ncifukwa wuli?

• Mbanjani mazuŵa ghano awo ŵakuyana na “ŵalendo” ndiposo “ŵana,” ndipo ncifukwa wuli ŵakukhumbikwira kuŵazga Baibolo zuŵa lirilose?

• Ndi mwa ntowa wuli izo “muzga wa magomezgeko na wa vinjeru” watovwilira kuti tiŵazge Baibolo nyengo zose?

• Ndi mwauli umo tingasangira candulo cikuru ndiposo cimwemwe pakuŵazga kwithu Baibolo?

[Mafumbo]

[Cithuzithuzi pa peji 18]

Kakaŵa kaluso ka Yesu kakuŵazga Malemba mu sunagoge

[Cithuzithuzi pa peji 19]

Comene-comene ŵarara ŵakwenera kuŵazga Baibolo zuŵa lirilose