Mumanyani Uyo Wakucita Vintu Vyakuzizwiska!
Mumanyani Uyo Wakucita Vintu Vyakuzizwiska!
‘Imirirani na kughanaghanira milimo yakuzizwiska ya Ciuta.’—JOB 37:14.
1, 2. Kasi ni vintu wuli vyakuzirwa ivyo vikasangika mu 1922, ndipo ni mwauli umo ŵakacitira awo ŵakavisanga?
NKHWANTA yakujima vintu vyakale vyakuwundika pasi pamoza na munyake wakumanyikwa comene wa ku Britain ŵakakolerana kuti ŵapenjerezge usambazi kwa vyaka vinandi. Paumaliro pake, pa November 26, 1922, ŵakapenjerezga pa mararo gha ŵafaro ŵa ku Egupto mu Cidikha cakumanyikwa comene ca Mathemba ico cili kuzambwe kwa mronga wa Nile. Howard Carter na Lord Carnarvon ŵakasanga ivyo wakapenjanga pa dindi la Faro Tutankhamen. Ŵakasanga cijaro ncakujara ndipo ŵakacidolora. Ndipo Carter wakabuska koloboyi na kunjira mukati.
2 Panyuma pake Carter wakayowoya kuti: “Peneapo Lord Carnarvon wakatondeka kuzizipizga, wakafumba mwakwenjerwa kuti: ‘Kasi wasangamo kantu?’ Nkazgora kuti: “Enya, vintu vyakuzirwa” kweni mwakucita kusuzgikira cifukwa ca cimwemwe ico nkaŵanaco.” Pa masauzande gha vyuma ivyo vikaŵa mu dindi ilo, ni bokosi ilo ŵakaŵikamo citanda lakupangika na golide. Panji muli kuwonapo vinyake mwa “vintu vyakuzirwa” ivi mu malo ghakusungirako vintu vyakale panji mu vithuzithuzi. Kweni ndipouli, vintu vyakuzirwa ivyo vikusangika mu malo ghakusungiramo vintu vyakale vingaŵa vyakupambana comene na umoyo winu. Sono tiyeni tiwone vintu vyakuzirwa ivyo vikukolerana na umoyo winu.
3. Kasi ni nku uko tingasangako cimanyisko cakukhwaskana na vintu vyakuzirwa ivyo vingaŵa vyacandulo kwa ise?
3 Mwaciyerezgero, aghanaghanirani za muntu uyo wakaŵako vyaka vinandi ivyo vyajumpa, mwanarumi wakumanyikwa comene kuruska nkhwanta ya pa sinema, nkhwanta ya maseŵero panji ya ndyari. Iye wakaŵa wakuzirwa comene kuruska ŵantu wose wa ku mafumiro gha dazi. M’mumanyenge zina lake—iye wakaŵa Job. Buku lose la Job likuyowoya za iye. Kweni, yumoza wa ntanga zake, mwanarumi waciwukirano zina lake Elihu, wakatemweseska nadi kuti wamunyolorere Job. Elihu wakayowoya kuti Job wakajighanaghaniranga comene iye mwene na ŵanyake awo wakaŵa nawo. Mu cipaturo 37 ca buku la Job tikusangamo unyake mwa urongozgi wamahara uwo ungaŵa wacandulo comene kwa ise.—Job 1:1-3; 32:1–33:12.
4. Ncivici ico cikapangiska kuti cikhuŵirizgo ca Elihu cilembeke pa Job 37:14?
4 Mabwezi ghatatu gha Job ghakayowoya kuti Job panyake wakabuda mu kaghanaghaniro panji mu kacitiro ka vintu. (Job 15:1-6, 16; 22:5-10) Kweni Elihu wakakhala waka cete kulindirira kuti nkani iyo yimare. Pamanyuma pake wakayowoyapo mwamahara ndiposo mwavinjeru. Wakayowoya fundo zinandi zakuzirwa, kweni wonani fundo yikuru iyo wakayowoya, iye wakati: ‘Pulikizgani ici, mwee, Job: imirirani na kughanaghana na milimo yakuzizwiska ya Ciuta.’—Job 37:14.
Uyo Wakacita Milimo
5. Kasi “milimo ya Ciuta yakuzizwiska” iyo Elihu wakayowoyanga yikusazgapo vici?
5 Wonani kuti Elihu wakang’anamuranga kuti Job wajighanaghanire iye mwene cara, panji Elihu iye mwene, nesi ŵantu ŵanyake cara. Elihu mwamahara wakamupempa Job—ndiposo na ise wuwo, kuti tighanaghanire milimo yakuzizwiska ya Yehova Ciuta. Kasi mukughaghana kuti “milimo yakuzizwiska ya Ciuta,” yikusazgapo vici? Padera pa kufipira mtima umoyo wa zuŵa na zuŵa, nkani ya cuma, muntazi mwinu, mbumba yinu, ŵanyinu ŵa ku ncito, na ŵazengezgani, kasi ncifukwa wuli mukweneraso kughanaghanira milimo ya Ciuta? Kwambura kukayika, milimo ya Yehova Ciuta yikusazgapo vinjeru na mazaza ghake gha kuwusa cilengiwa cose. (Nehemiya 9:6; Salmo 24:1; 104:24; 136: 5, 6) Kuti tipulikiske makora nkani iyi, tiyeni tiwone fundo iyo yili mu buku la Joshua.
6, 7. (a) Kasi ni milimo wuli yakuzizwiska iyo Yehova wakacita mu nyengo ya Moses na Joshua? (b) Usange imwe muŵengepo apo cimoza mwa vintu ivyo vikacitika mu nyengo ya Moses na Joshua, kasi nga mukacitaci?
6 Yehova wakapereka vilengo pa caru cakale ca Egupto ndiposo wakagaŵa maji gha Nyanja Yiswesi mwakuti Moses warongozgere Ŵaisrayeli ku wanangwa. (Exodus 7:1–14:31; Salmo 106:7, 21, 22) Paliso cakucitika cakuyana waka na ici, ico cikusangika mu Joshua cipaturo 3. Muhaliri wa Moses, Joshua, wakenera kurongozga ŵantu ŵa Ciuta kwambuka maji ghanyake ghanandi na kukaŵafikiska mu Caru ca Layizgano. Joshua wakayowoya kuti: “Jipatulani-toweske; pakuti namacero Yehova tiwacite mintondwe mukati mwinu.” (Joshua 3:5) Kasi ni mintondwe wuli?
7 Eya, nkani iyi yikurongora kuti Yehova wakajuraso ntowa pakati pa maji—panyengo iyi pakaŵa pa Mronga wa Yorodani mwakuti vikwi-vikwi vya ŵanarumi, ŵanakazi, na ŵana ŵambuke pa mtunda wakomira. (Joshua 3:7-17) Usange ise tiŵengepo panyengo iyo, na kulaŵilira maji gha mronga ghakugaŵikana ndipo ŵantu wose ŵakwambuka makoraghene, nga tikayowoya kuti cakucitika cira cikaŵa cakuzizwiska nadi! Cakucitika ici cikarongora nkongono yakuzizwiska ya Ciuta pa cilengiwa. Kweni ndipouli, sono ntena—mu nyengo yithu yino—pali vintu ivyo nvyakuzizwiska. Kuti tiwone vinyake mwa vintu ivi na cifukwa ico tikwenera kuvighanaghanira, tiyeni tiŵazge Job 37:5-7.
8, 9. Kasi lemba la Job 37:5-7 likurongora vintu wuli vyakuzizwiska, ndipo ncifukwa wuli tikwenera kuvighanaghanira?
8 Elihu wakayowoya mwanteura: “Ciuta wakundindima kwakuzizwiska na lizgu lake; wakucita vikuru ivyo ise nta tingavimanya.” Kasi Elihu wakaghanaghanaci pakuyowoya kuti Ciuta wakucita vintu ‘mwakuzizwiska’? Elihu wakazunura ciwuvi na vula yikuru. Vintu ivi vikujandizga, panji kulekeska ncito ya mlimi m‘munda wake kumupa iye nyengo na cifukwa cakuti waghanaghanire milimo ya Ciuta. Ise panji tingaŵa ŵalimi cara kweni tingakhwaskika na vula panji ciwuvi. Mwakuyana na cigaŵa ico tikukhala, ciwuvi na vula nyengo zinyake vingajandizga milimo yithu. Kasi tikuŵa na nyengo ya kuranguruka za uyo wakucitiska vintu vyakuzizwiska ivi na ivyo vikung’anamura? Kasi muli kucitapo ici?
9 Cakukondweska ncakuti para tikuŵazga mu cipaturo 38, Yehova Ciuta iye mwene wakayowoya nkani yakuyana waka peneapo wakafumba Job mafumbo ghang’anamuro. Nangauli Mlengi withu wakafumba Job mafumbo agha, kweni ghakukhwaskaso kaghanaghaniro kithu, kalengekero, ndiposo na muntazi mwithu. Mwanteura tiyeni tiwone mafumbo agho Ciuta wakafumba ndipo tighanaghanire umo ghakutikhwaskira, inya, tiyeni ticite ivyo Job 37:14 wakutipempa kuti ticite.
10. Kasi cipaturo 38 ca buku la Job cikutikhwaska wuli, ndipo ni mafumbo wuli agho ghakufumbika?
10 Job Cipaturo 38, cikwamba na mazgu agha: “Yehova wakazgora Job mu kavuluvulu, wakati: ‘Ndinjani uyo wabinkiska fundo ya wupu na mazgu ghambura mahara? Vwara zikore mu ciwuno mwako ngati mwanarumi, tindikufumbe ndipo iwe tiundizgore.’” (Job 38:1-3) Mwaunenesko, kayowoyero aka kakupangiska kunozgekera ivyo vikurondezgapo. Inya mazgu agha ghakamovwira Job kusinta kaghanaghaniro kake na kumanya kuti wali na mrandu pamaso pa Mlengi wa caru cose. Nase tingatorapo sambiro pa nkani iyi. Ndipo Ciuta wakuyowoya vintu ivyo Elihu wakazunura. “Kasi iwe ukaŵanku para nkazika malufura gha caru? Andula, usange uli nagho mahara. Ndi njani uyo wakaŵika vipimiro vyake? Usange ukumanya! Panji ndi njani uyo wakanyoroska mguruzi pacanya pake? Kasi malufura ghake ghalikukhozgeka pacanya pa kantu uli, ndi njani walikukhalikapo cilibwe capa cingodya?”—Job 38:4-6.
11 Kasi ni vintu wuli ivyo lemba la Job 38:4-6 likutimanyiska?
11 Kasi Job wakaŵanku—nanga ni waliyose wa ise wakaŵanku—apo caru cikalengekanga? Kasi waliyose wa ise wakaperekapo mapulani, nanga ghangaŵa mapulani ghacoko gha kalengekero ka caru, na kupima usani wake na tepi? Palije na yumoza! Panyengo iyo ŵantu kukaŵavya. Pakuyaniska caru cithu na nyumba, Ciuta wakufumba kuti: “Ndi njani walikukhalikapo cilibwe capa cingodya?” Tikumanya kuti caru cili pa utali wakwenelera na dazi mwakuti ise tiŵe na umoyo na kusangwa. Ndiposo ukuru wake ngwakwenelera makora. Usange pulaneti lithu ili liŵenge likuru kwakuruska, mpepo ya hayidirojini mpanyi yikujumpa cara mlengalenga ndipo caru mpanyi cilije umoyo. Walipo munyake uyo “walikukhalikapo cilibwe capa cingodya” pa malo ghakwenelera. Kasi Job wakenera kupokera marumbo? Panyake ise? Panji Yehova Ciuta?—Zintharika 3:19; Yeremiya 10:12.
Kasi Muntu Wali na Mazgoro?
12. Kasi fumbo ilo likusangika pa Job 38:6 likutipangiska kuti tighanaghanire za vici?
12 Ciuta wakafumbaso kuti: “Kasi malufura ghake ghalikukhozgeka pacanya pa kantu uli?” Kasi ili ni fumbo lakukondweska cara? Ise tikulimanya makora lizgu ilo Job wakaleka kulimanya—nkongono yakuguza. Ŵanandi ŵa ise tikumanya kuti nkongono yakuguza iyo yikufumira ku dazi ndiyo yikupangiska caru cithu kuti ciŵe pa malo ghakwenelera, ndiyo malufura apo caru cilikukhozgeka, tiyowoye ntena. Kweni kasi ni njani uyo wakumanyisiska makora nkongono yakuguza iyi?
13, 14. (a) Kasi ni vintu wuli ivyo tikwenera kuzomerezga vyakukhwaskana na nkongono yakuguza? (b) Ni mwauli umo tingacitira na mikhaliro iyo Job wakayowoya pa Job 38:6?
13 Buku ilo lasindikizgika sono-sono apa la mutu wakuti The Universe Explained, likuzomerezga kuti ‘ŵanandi ŵakuyimanya nkongono yakuguza iyi, ndipouli, mbacoko waka awo ŵakupulikiska za nkongono ya cilengiwa iyi.’ Likulutirizga kuyowoya kuti: “Nkongono iyi yikujumpa mlengalenga mwaluŵiro comene. Nangauli mu vyaka vyasono-sono apa, nkhwanta za vya m’mlengalenga zasacizga kuti nkongono iyi yingenda mu mpepo yakupangika na tuntu uto tukucemeka graviton . . . Kweni palije na yumoza wakusimizga kuti tuntu utu tuliko nadi.” Aghanaghanani za ivyo buku ili likusacizga.
14 Sayansi yaruta pantazi kwa vyaka 3,000 kufumira apo Yehova wakafumba Job mafumbo agho. Ndipouli, ise panji nkhwanta za sayansi tingamanya cara kulongosora mwakufikapo za nkongono yakuguza yeneiyo yikupangiska caru cithu kuti cikhare pa malo ghakwenelera, kupangiska ise kusangwa na umoyo. (Job 26:7; Yesaya 45:18) Ici cikung’anamura kuti tikwenera kuyezgayezga kupanga kafukufuku wa vyakubisika vyose vya nkongono iyi cara. Mu malo mwake, kupereka pwererero nanga kungaŵa ku cigaŵa ici ca milimo yakuzizwiska ya Ciuta kukwenera kutipangiska kughanaghanira za iye. Kasi iko kukumucitiskani kuti muzizwe comene cifukwa ca vinjeru vyake na mahara ghake, ndiposo, kasi mukuwona cara cifukwa ceneico tikwenera kusambira vintu vinandi vyakukhwaskana na khumbo lake?
15-17. (a) Kasi ni fundo wuli izo lemba la Job 38:8-11 likudidimizga, ndipo likurongozgera ku mafumbo wuli? (b) Kasi ncivici ico tikwenera kuzomerezga pakuyowoya za nyanja?
15 Mlengi wakarutirizga kufumba mafumbo ghake: ‘Ndi njani uyo walikujarira marwiji gha nyanja, para yikapongolera ngati ndi para yikafuma mu nthumbo? Para nkacita mabingo ghaŵenge civwaro cake na mdima wamunkolwe uŵenge mkhuzi wa mbereko yake, na kuyimikira dango lane pa kwimika mphinga na marwiji, na kuti, “uperere mwenemumo, kurutirira cara, papano ndipo majigha ghako ghakujikuzga tighagote?”’—Job 38:8-11.
16 Kuŵika mphaka ya maji kukusazgapo makontinenti, nyanja, ndiposo na majigha. Kasi muntu wasanda na kusambira vintu ivi kwa utali wuli? Kwa vyaka vikwi vinandi—ndiposo mu vyaka 1000 ivyo vyajumpa wakayezgayezga comene. Nyengo zinyake mungaghanaghana kuti vintu vinandi vyakukhwaskana na ivyo, vikumanyikwa panyengo yasono. Kweni mu caka ici ca 2001, usange musandenge mwakukhazikika nkani iyi mwa kugwiriskira ncito mabuku ghapacanya gha caru ici kucitira kafukufuku wakusazgikira mwakuti mumanye maukaboni ghapya, kasi mungasanga vici?
17 Mu buku linyake lakumanyikwa comene, mungasangamo mazgu agha: “Kalengekero ka mitunda na malo gha pasi pa nyanja ndiposo na vilengiwa vikuru vya mu caru kwanyengo yitali vyaŵa vyakuzizwiska comene para ŵasayansi ŵakucita kafukufuku na para ŵakupanga masacizgo.” Panyuma pakuyowoya nteura, buku ili, likukonkoska fundo zinayi zakupulikikwa, kweni likuyowoyaso kuti izo ni “fundo zambura ukaboni wakukwana panji ni masacizgo waka.” Nga ni umo mukumanyira, sacizgo ni lizgu ilo likung’anamura “kuleka kupereka ukaboni wakukwanira pa kulongosora cintu cinyake.”
18. Kasi lemba la Job 38:8-11 likutovwira kuti timanye vici?
18 Kasi ici cikurongora cara kuti mafumbo agho tanguŵazga pa Job 38:8-11 nga panyengo yake? Kuyowoya unenesko, ise tingamanya cara kulongosora umo vintu vyose vili kulinganizgikira mu pulaneti lithu. Ndise cara tikaŵika mwezi mu malo ghake mwakuti nkongono yake yipangiske majigha kuti ghaleke kunanga malo gha mumpepete mwa nyanja panji kukoma vyamoyo ivyo vikukhala pa caru. Mukumumanya uyo wakacita ivi, Uyo wakucita vintu vyakuzizwiska.—Salmo 33:7; 89:9; Zintharika 8:29; Milimo 4:24; Civumbuzi 14:7.
Tumbikani Yehova
19. Kasi mazgu gha pa Job 38:12-14 ghakutipangiska kughanaghanira vici pakuyowoya za cilengiwa?
19 Muntu kuti wangamanyisiska cara mweneumo caru cikuzingilira nga ni umo pakuyowoyera pa Job 38:12-14. Kuzingilira uku kukupangiska kuti kuŵe mlenji, weneuwo nyengo zose ukuŵa wakutowa nkanira. Peneapo dazi likukwera, kawonekero na kalengekero ka caru cithu kakuwonekera makoraghene, nga ni umo tingawonera cimanyikwiro pa dongo lakutepeta para cintu cinyake cafyenyapo. Para tingaghanaghanira pacoko za kendero ka caru, tingazizwa kuwona kuti caru cikuzingilira mwaluŵiro comene cara. Panji kuzingilira pacoko-pacoko comene kwakuti muhanya na usiku viŵenge vitali comene, kwiziska cithukivu na kuzizima kukuru uko kungapangiska umoyo wa ŵantu kuŵa wakusuzga cara. Kuyowoya unenesko tikwenera kuŵa ŵakukondwa kuti Ciuta ndiyo wakaŵika kendero kakwenelera kakuti caru cizingilirenge.—Salmo 148:1-5.
20. Kasi mungazgora wuli mafumbo agho ghakufumbika pa Job 38:16, 18?
20 Sono, yerezgerani kuti Ciuta wakumufumbani mafumbo ghakusazgikira agha: “Kasi wanjiramo mu mbwiwi za nyanja, kasi wendendekamo mu ndimba yakuzongozoka?” Nanga ni nkhwanta yakumanya vya mu nyanja kuti yingazgora mwakukwanira cara mafumbo agha! “Usani wa caru kasi wauwona na kuwumanya? Andula, usange ukumanya vyose ivi.” (Job 38:16, 18) Kasi muli kwenderapo vigaŵa vyose vya caru, panji pafupifupi kukwaniska kwendera vigaŵa vyose? Kughanaghanira malo ghakutowa na vyakuzizwiska vya mu caru cithu, kasi kungatora nyengo yitali wuli? Kucita nteura kungaŵa kwakukondweska comene.
21. (a) Nkhaghanaghaniro wuli ka sayansi ako kakuvumbulika pa Job 38:19? (b) Kasi kumanya za ungweru kukwenera kutipangiska kucitaci?
21 Awonaniso mafumbo ghakuzirwa comene pa lemba la Job 38:19, leneilo likuyowoya kuti: “Kasi ntowa yakuya uko kukukhala kungweruka yirinku? Ndipo malo gha mdima kasi gharinku?” Panyake mukumanya kuti kwanyengo yitali, ŵasayansi ŵakagomezganga kuti ungweru ukwenda nga ni mpepo, nga ntumajigha tucoko uto tingatuwona pa ciziŵa. Mu caka ca 1905, Albert Einstein wakalongosora kuti ungweru wuli nga ni buma la tumucenga, panji tumabulunga, twa nkongono. Kasi uwu mbunenesko? Enisayiklopediya yasonosono apa yikafumba kuti: “Kasi ungweru ni mpepo panji ntumabulunga?” Zgoro likaŵa lakuti: “Kukuwoneka kuti [ungweru] ungaŵa cara vintu viŵiri ivi [mpepo panji tumabulunga] cifukwa kapangikiro ka ivi nkakupambana comene. Zgoro lipusu ndakuti ungweru ukumanyikwa cara.” Nangauli muntu wangalongosora mwakufikapo cara milimo ya Ciuta, kweni tikupokera cithukivu kufuma ku malazi gha dazi, (mwakudunjika na mwambura kudunjika). Tikusangwa na cakurya ndiposo na mpepo ya oxygen iyo yikupangika cifukwa cakuti vyakumera vikugwiriskira ncito ungweru uwo. Cifukwa ca ungweru, tikuŵazga, tikuwona visko vya ŵakutemweka ŵithu, kulaŵiska umo dazi likunjilira, na vinyake vinandi. Para tikucita ivi, kasi tingawongera cara milimo yakuzizwiska ya Ciuta?—Salmo 104:1, 2; 145:5; Yesaya 45:7; Yeremiya 31:35.
22. Ni mwauli umo Davide wakacitira na milimo yakuzizwiska ya Ciuta?
22 Kasi cilato ca kuranguruka kwithu pa milimo yakuzizwiska ya Ciuta ncakuti tikhorwe waka nagho? Cara. Davide wakazomerezga za kukhumbikwa kwa kughanaghanira milimo yose ya Ciuta. Iye wakalemba kuti: ‘A Yehova, Ciuta wane, milimo yinu njakuzizwiska . . . Niyipharazgenge na kuyowoya nayo mphanyi yawoneka yambura mapendeko.’ (Salmo 40:5) Iye wakang’anamuranga kuti wakhalenge waka cete kwambura kuyowoya za milimo yakuzizwiska iyi cara. Mazgu agho Davide wakalemba pa Salmo 9:1 ghakurongora kuyezgayezga kwake. Ipo pakuti: “Nditindiwonge Yehova na mtima wane wose; nditindirongore milimo yinu yose yakuzizwiska.”
23. Kasi ni mwauli umo mukucitira na milimo yakuzizwiska ya Ciuta, ndipo mungawovwira wuli ŵanji?
23 Kasi nase tikwenera cara kucita mwakuyana waka? Kasi kughanaghanira za milimo yikuru ya Ciuta kukwenera cara kuticiska kuyowoya za iye, ndiposo za ivyo wacita, na ivyo wazamucita? Zgoro ndakumanyikwa kale—tikwenera “kupharazga ucindami wake mu ŵamitundu, na milimo yake yakuzizwiska mu ŵantu ŵose.” (Salmo 96:3-5) Enya, tingarongora kuwongera kwithu milimo yakuzizwiska ya Ciuta mwa kuphalira ŵanji vintu vyakukhwaskana na iye ivyo tasambira. Nanga ŵangaŵa kuti ŵakakulira mu cikaya ico ŵantu ŵake ŵakugomezga kuti Mlengi kulije, kacitiro na kayowoyero kithu kangaŵapangiska iwo kumumanya Ciuta. Ici cingaŵapangiska kuti ŵamanye na kuteŵetera uyo ‘wakalenga vintu vyose,’ Uyo wakucita milimo yakuzizwiska, Yehova.—Civumbuzi 4:11.
Kasi Mungazgora Wuli?
• Kasi mazgu ghakulembeka pa Job 37:14 ghakumupangiskani kughanaghanira za milimo wuli ya Ciuta?
• Kasi ni vintu wuli ivyo ŵasayansi wangalongosora makora cara ivyo vili kulembeka pa Job cipaturo 37 na 38?
• Kasi mukughanaghana vici pakuyowoya za milimo yakuzizwiska ya Ciuta, ndipo yikumucitiskani kucita vici?
[Mafumbo]
[Cithuzithuzi pa peji 11]
Ni njani uyo wakaŵika mphaka ya nyanja kuti yiŵe mu malo ghake?
[Cithuzithuzi pa peji 11]
Ni njani uyo wali kwendera malo ghose ghakutowa gha pacaru cithu, gheneagho Ciuta wakalenga?