Kasi Mukukhumba Umoyo Panji Ndarama?

Panji muli kupulikapo za ŵankhungu awo ŵakofya ŵantu na futi na kuŵaphalira kuti: “Kasi mukukhumba umoyo panji ndarama!” Kacitiro aka nkakumanyikwa comene mazuŵa ghano ndipo ŵantu wose ŵakusuzgika nako, comene-comene awo ŵakukhala mu vyaru visambazi. Kweni ndipouli, mazuŵa ghano ni munkhungu pera cara uyo wakukhumba kuti wapike ndarama. Mu malo mwake, ni khumbiro ilo ŵantu ŵali nalo pa ndarama na vintu vinyake vyakuthupi.

KUTEMWESESKA comene ndarama kwauska nkani zinandi na kwenjerwa. Kasi ni mwauli umo tikwenera kupenjera ndarama na vintu vyakuthupi? Kasi tingakhorwa na vintu vicoko ivyo tili navyo? Kasi ŵantu ŵakukana nadi ‘umoyo weneco’ cifukwa ca vintu vyakuthupi? Kasi ndarama zingamupani cimwemwe?

Kutemweseska Ndarama

Ndarama ni cintu cimoza mwa vintu ivyo ŵantu ŵakukhumba comene kuruska cintu cilicose. Mwakupambanako na khumbiro la kugonana na kurya, kutemweseska ndarama kungaŵa kwambura kumara. Ucekuru ungamazga kutemwa ndarama cara. Nyengo zinandi ucekuru ukupangiska kuti muntu wafipe mtima panji wakhumbe ndarama zakuti wagulire vintu.

Kukuwoneka kuti uzukusi wakukhwaskana na ndarama ukusazgikira. Muntu munyake wakumanyikwa comene wakayowoya kuti: “Uzukusi nguwemi.” Nangauli ŵantu ŵanandi ŵakuyowoya kuti virimika vya pakati pa 1980 na 1990 vikaŵa Virimika vya Uzukusi, kweni ivyo vikacitika pambere na panyuma pa virimika ivi vikurongora kuti ŵantu ŵasinta pacoko comene pa kutemweseska ndarama.

Ico cikuwoneka kuŵa cintu cipya ncakuti ŵantu ŵakuŵa na mwaŵi ŵakukhorweska khumbo lawo la usambazi wakuthupi. Cikuwoneka kuti nyengo na nkongono za ŵantu zikumalira pa kupenja vintu vinandi vyakuthupi. Namwe mungazomerezga kuti kuŵa na vintu vyakuthupi na ndarama nkhwakuzirwa comene, ndipo nyengo zinandi ŵantu ŵakuyezgayezga kughanaghanira za umoyo wa mazuŵa ghano.

Kweni kasi ŵantu mbacimwemwe? Pakuzgora fumbo ili, Solomoni, Themba lisambazi ndiposo lavinjeru likalemba nteura virimika 3,000 ivyo vyajumpa, Ilo likati: ‘Uyo wakutemwa ndarama kuti wakhutiskikenge na ndarama cara; nanga ndi uyo wakutemwa usambazi, na candulo: ici nacoso ncawaka.’ (Mupharazgi 5:10) Masambiro gha mazuŵa ghano ghakukhwaskana na za kakhaliro nagho ghakupereka zgoro lakuyana waka.

Ndarama na Cimwemwe

Cintu cinyake cakuziziswa comene ico casangika pakuyowoya za ukhaliro wa ŵantu ncakuti ndarama panji vintu vyakuthupi vingapereka umoyo wakukhorweska na wacimwemwe yayi. Ŵantu awo ŵakucita kafukufuku ŵakuyowoya kuti para muntu wafika pa msinku unyake umoyo wake ukuthemba pa vintu ivyo wali navyo.

Kupenjerezga ndarama na vintu vinyake vyakuthupi kukupangiska ŵantu kufumba  kuti, ‘Tikuwona kuti tikusangwa zuŵa lirilose na vintu vipya ivyo tikugura; kweni ncifukwa wuli vintu vyakusanguruska ivi vikukhorweska cara umoyo wa muntu?’

Mu buku lakuti Happy People, mulembi wake Jonathan Freedman wakalemba kuti: “Para ndarama zicoko waka zasangika, cimwemwe naco cikuŵa cicoko. Pakuyowoya za ukavu, pali kukolerana kucoko comene pakati pa ndarama na cimwemwe.” Ŵantu sono ŵamanya kuti ico cikukhumbikwa kuti muntu waŵe na cimwemwe ndico kuŵa na cuma cauzimu, ceneico ncacandulo mu umoyo, ndiposo ncakugomezgeka. Kuŵa na ubwezi uwemi na ŵantu ncintu cakuzirwa comene ceneico cikumazga mpindano izo zingatitondeska kusangwa na ivyo tili navyo.

Ŵanandi ŵakumanya kuti ivyo vikwambiska masuzgo gha kakhaliro nkugwiriskira ncito vyuma kumazgira masuzgo gha maghanoghano. Ŵantu ŵanyake ŵakumanya za kakhaliro ŵakuyowoya kuti ŵantu mbakufipa mtima ndiposo mbakukhorwa cara na ivyo ŵali navyo. Iwo ŵakuti ŵantu mu vyaru visambazi ŵali na ntowa zinandi zakumazgira masuzgo ghawo mwakuti ŵaŵe na umoyo wa candulo na cimwemwe mu maghanoghano. Iwo ŵakufumba covwiro kufuma ku ŵarara ŵa cisopo cawo, na mawupu agho ghakumazga masuzgo gha ŵantu. Ici cikurongora nadi kuti vintu vyakuthupi vingapereka cara umoyo wacimwemwe.

Nkongono na Kuŵavya Nkongono kwa Ndarama

Kuyowoya unenesko ndarama zili na nkongono. Izo zingagura nyumba ziweme comene, vintu vyakukondweska ivyo mukukhumba, zingamucitiskaniso kuŵa na mabwezi ghanandi ghakanyengo kacoko. Izi ndizo nkongono za ndarama. Vintu ivyo tikuvikhumba comene nga ndi mtende wa maghanoghano na cisangulusko cakufumira pasi pa mtima munyengo ya suzgo, ndarama zingagura yayi. Ndipo ku ŵantu awo ŵakupwererera ubwezi wawo na Mlengi, ndarama zingapangiska cara kuti ŵaŵe ŵakuzomerezgeka na Ciuta.

Themba Solomoni leneilo likaŵa na vintu vyakukondweska ivyo ndarama zikatenge zigurenge mu nyengo yake, likamanya kuti kugomezga comene vintu vyakuthupi kukwiziska cimwemwe camuyirayira cara. (Mupharazgi 5:12-15) Para nkongono ya ndarama yakhira, iyo yikuŵa yambura candulo. Munda ungaparanyika na vimpupulu vya nkongono. Nangauli ŵa inishuwaransi ŵakuwezgerapo vintu vyakwanangika kweni ŵangawezgerapo cara kwanangika kwa maghanoghano. Ndarama zingaŵa zambura candulo mwamabuci. Nanga yingaŵa ncito iyo mukupokera ndarama zinandi yingamara mwamabuci.

Anteura, kasi tikwenera kuziwona wuli ndarama? Kasi ndarama zingagwira ncito wuli mu umoyo withu? Ŵazgani nkani yakurondezgapo kuti muwone umo mungaŵira na cintu ico ncakuzirwa nadi—‘umoyo weneco.’

[Cithuzithuzi pa peji 4]

Vintu vyakuthupi vingiziska cara cimwemwe cambura kumara