Kasi ‘Mungapatula Ciweme na Ciheni’?

‘Musandenge ico cikukondweska Fumu.’—ŴAEFESO 5:10.

1. Ni mwauli umo umoyo ungaŵira wakusuzga mazuŵa ghano, ndipo ncifukwa wuli?

 “A YEHOVA, nkumanya kuti ntowa ya muntu kuti yiri mwa iye yeka cara, kuti nkwa muntu uyo wakwenda cara kurunjika mendero ghake.” (Yeremiya 10:23) Fundo yamahara ya Yeremiya iyi, njakuzirwa comene nkanira kwa ise lero. Cifukwa wuli? Cifukwa tikukhala mu “nyengo zinonono” izo Baibolo likayowoyerathu. (2 Timote 3:1) Nyengo na nyengo tikuŵa mu mikhaliro yakusuzga iyo yikukhumbikwira kucitapo kantu mwamahara. Kwali ico ticitenge ciŵenge cakuzirwa panji yayi, kweni cingakhwaska umoyo withu—wauzimu, wakuthupi, ndiposo kaghanaghaniro kithu.

2. Nkusanka wuli uko kungawoneka nga kuti kulije ncito, kweni Ŵakristu ŵakujipatulira ŵakwenera kuyiwona wuli nkani iyi?

² Kanandi tikusanka vintu mu umoyo withu wa zuŵa na zuŵa, kusanka uku nyengo zinandi kungawoneka nga kuti kulije ncito. Mwaciyerezgero, zuŵa lirilose tikusanka malaya agho tingavwara, cakurya ico tingarya, tikusanka ŵantu awo tingenda nawo, na vintu vinyake. Kanandi tikusanka waka bweka, tikuŵikako maghanoghano ghacoko comene. Kweni kasi kusanka uku kulije ncito? Kuyana na Ŵakristu ŵakujipatulira, iyi ni nkani iyo tikwenera kuyipwererera comene—para tikusanka malaya, para tikurya, para tikumwa, para tikuyowoya na ŵanyithu—enya, nkaro yithu nyengo zose yikwenera kurongora kuti ndise ŵateŵeti ŵa Ciuta Wapacanya-nkanira, Yehova. Mpostole Paulos wakutikumbuska kuti: “Manyi mukurya, manyi mukumwa, manyi mukucita kantu uli, citirani vyose ku ucindami wa Ciuta.”—1 Ŵakorinte 10:31; Ŵakolose 4:6; 1 Timote 2:9, 10.

3. Kasi nkusanka wuli uko tikwenera kupwererera comene nkanira?

³ Paliso kusanka uko tikwenera kupwererera comene nkanira. Mwaciyerezgero, kusanka kutora panji kuleka kutora, ni nkani iyo yili na vyakufumapo vikuru ndiposo vyakukhalirira pa umoyo wa muntu. Kuyowoya unenesko, kusanka muntu wakwenelera wakuti utorane nayo na kukhala nayo umoyo wako wose, ni nkani yamaseŵera yayi. a (Zintharika 18:22) Mwakusazgirapo, kusanka ŵabwezi awo tingenda nawo pa sukulu, pa ncito, na ku maseŵero, kungasinta umoyo withu wauzimu—enya, umoyo withu wamuyirayira nawo ungakhwaskika.—Ŵaroma 13:13, 14; Ŵaefeso 5:3, 4.

4. (a) Ni mahara wuli agho ngakukhumbikwa comene? (b) Ni mafumbo nga agho tikwenera kughazgora?

⁴ Pakuwona mikhaliro yose iyi, ncakuzirwa  nadi kwa ise kuti tiŵe na mahara ghakupambaniskira ciwemi na ciheni, ico cikuwoneka nga nciwemi na ico nciwemi nadi. Baibolo likuticenjezga kuti: “Yiriko ntowa iyo yikuwoneka ngati njakunyoroka ku muntu, kweni umariro wake ndi ntowa ya nyifwa.” (Zintharika 14:12) Tingafumba kuti: ‘Ni mwauli umo tingaŵira na mahara ghakupambaniskira ciwemi na ciheni? Ni nku uko tingasangako urongozgi mwakuti ticite makora milimo yithu? Kasi ŵantu mu nyengo yakale na yasono ŵacita wuli pa nkani iyi, ndipo cakufumapo cake ncivici?’

‘Vinjeru na Kupusika’ kwa Caru Ici

5. Kasi Ŵakristu ŵakwambilira ŵakakhalanga mu caru ca mtundu wuli?

⁵ Ŵakristu ŵa mu virimika vya handiredi lakwamba ŵakakhalanga mu caru ico cikazura na vinjeru na maluso gha Ŵagiriki na Ŵaroma. Unenesko ngwakuti mu caru ici mukaŵa umoyo wakutemwa cuma na vyakusekereska, ndipo ŵanandi ŵakadokeranga. Kulwande linyake, ŵantu ŵavinjeru ŵakasekelera umo Plato na Aristotle ŵakasambizgiranga, enya, ŵakakondwaso kusambira masambiro ghapya gha Ŵaepikuro na Ŵastoiki. Apo mpostole Paulos wakafika mu Athen, iye wakakumana na ŵafilosofi Ŵaepikuro na Ŵastoiki, ŵantu ŵa vinjeru vya caru ŵeneawo ŵakajiwona kuti mbamahara kuruska Paulos uyo ŵakatenge ‘wakubwetura.’—Milimo 17:18.

6. (a) Kasi Ŵakristu ŵanyake ŵakwambilira ŵakayezgeka kucitaci? (b) Ni mazgu wuli ghakucenjezga agho Paulos wakayowoya?

⁶ Ncakuziziswa yayi kumanya kuti Ŵakristu ŵanyake ŵakwambilira ŵakanyengeka na maluso na kacitiro ka ŵantu ŵa mu caru ico ŵakakhalanga. (2 Timote 4:10) Ŵakristu awo ŵakarondezganga maluso gha caru, ŵakawonanga kuti ŵakandulanga comene, ndipo umo ŵakacitiranga vintu ŵakawonanga nga kuti ŵakacitanga mwakwenelera. Caru cikawonekanga kuti cili na vintu viwemi ivyo awo ŵakalondezganga umoyo Wacikristu ŵakaŵavye. Ndipouli, mpostole Paulos wakacenjezga kuti: “Cenjerani mzire waŵepo muntu uyo wangamukorani mikoli na kutemwa-vinjeru kwake na kupusika kwa waka, kwakulingana na maluso gha ŵantu, kwakulingana na vyamtendeko vya caru, kwambura kuyana na Kristu.” (Ŵakolose 2:8) Ncifukwa wuli Paulos wakayowoya ntena?

7. Kasi mahara gha caru ghakuyana waka na vici?

⁷ Paulos wakayowoya mazgu ghakucenjezga agha cifukwa wakawona urwani uwo ukaŵapo kwa awo ŵakanyengeka na caru. Mazgu agho wakayowoya ghakuti “kutemwa-vinjeru” na “kupusika kwa waka” ghali na ng’anamuro lakuzirwa comene. Lizgu lakuti “kutemwa-vinjeru” likung’anamura “kudokera na kupenja-penja mahara.” Kacitiro aka nkakukanizgika cara. Baibolo, comene-comene buku la Zintharika, likuticiska kuti tipenje cimanyisko cakwenelera na mahara. (Zintharika 1:1-7; 3:13-18) Kweni Paulos wakayowoya kuti “kutemwa-vinjeru” kukuyana na “kupusika kwa waka.” Mu kayowoyero kanyake, Paulos wakawona mahara gha caru kuti ngawaka na ghakupusika. Nga ni umo cibaluni cikuŵira, caru cikawonekanga nga cili na vintu viwemi, kweni pakaŵavye kantu kawemi. Cikatenge ciŵenge cintu cawakawaka na cakupweteka kugwiriskira ncito ‘vinjeru’ vya caru ici kupambaniskira ciwemi na ciheni.

Awo Ŵakuti ‘Uheni Ndiwo Uwemi na Uwemi Ndiwo Uheni’

8. (a) Kasi ŵantu ŵakufumba urongozgi ku ŵantu wuli? (b) Kasi mburongozgi wa mtundu wuli uwo ukuperekeka?

⁸ Umo vintu vikaŵira mu nyengo yakale ndimo viliriso na nyengo yasono. Mu vyakucitika vinandi muli ŵantu ŵa vinjeru vya caru. Ŵarongozgi ŵa nkani za ntengwa, ŵalembi ŵa magazini, ŵadokotara, ŵamanyi-nyenyezi, ng’anga, na ŵanyake—iwo ŵakutemwa kupereka urongozgi pekha para pali malipiro. Kweni kasi ni urongozgi wa mtundu wuli uwo ŵakupereka? Kanandi mikhaliro iyo Baibolo likusambizga ŵakuyisezgera kumphepete mwakuti ŵasambizge mikhaliro iyo ŵakuti njipya. Mwaciyerezgero, nga ni umo boma likukanizgira kulembeska “ntengwa ya ŵantu ŵakuyana viŵaro,” magazini yakumanyikwa comene ya The Globe and Mail, mulembi wake wa ku Canada wakati: “Mu cirimika ca 2000, ncintu cambura kupulikikwa  kukanizga ntengwa ya ŵantu ŵakuyana viŵaro, malinga iwo ŵapulikana na kutemwana.” Mukhaliro uwo wulipo lero ngwakurekelera vintu, ŵantu ŵakughanaghanira cara za uwemi na uheni wake. Mu caru ici, cilicose cikuwoneka nga nciwemi; palije dango lakuŵikika la ciwemi na ciheni, muntu wakucita vintu umo iye wakuwonera.—Salmo 10:3, 4.

9. Kasi ŵantu ŵakukhupuka na ŵakumanyikwa kanandi ŵakucitapo vici pa mikhaliro yiwemi?

⁹ Ŵantu ŵanyake ŵakufumba urongozgi ku ŵantu ŵakukhupuka na ŵakumanyikwa kuti ŵaŵaphalire umo ŵangacitira vintu. Nangauli ŵakukhupuka na ŵakumanyikwa mbantu ŵakucindikika, kweni ŵakucitapo kantu cara pakuyowoya za mikhaliro yiwemi ya nga ni kugomezgeka na kupulikira. Cifukwa cakuti ŵali maso kupenja usambazi na mazaza, ŵanandi ŵakuzerezga kurondezga marango gha kendeskero ka vintu, ŵakuleka kupulikira marango gha kakhaliro. Kuti ŵamanyikwe comene, ŵanyake ŵakuswira dara mikhaliro yiwemi na vipimo vyakuŵikika na kwamba kucita vintu ivyo nvyaukazuzi. Cakufumapo cake caŵa cakuti muntu waliyose wakucita vintu umo wakhumbira, waliyose wali na kaghanaghaniro kakuti “Cilicose ncakuzomerezgeka.” Kasi ncakuziziswa kuwona kuti ŵantu ŵahangayika pakuyowoya za kupatula ico nciwemi na ciheni?—Luka 6:39.

10. Kasi mazgu gha Yesaya ghakuyowoya za ciwemi na ciheni ghakukwaniriskika wuli?

¹⁰ Lero, palipose tikuwona vyakufumapo viheni vya kusanka kwambura mahara nga ni uroŵevu, ucigeŵenga, uzaghali, matenda ghakupirana mwa kugonana, kumara kwa zintengwa, na vinyake. Usange ŵantu ŵakuleka kupulikira marango ghakuŵikika panji kuleka kukolerana, kasi mukughanaghana kuti vintu vingaŵa makora pa nkani ya kupatula ciwemi na ciheni? (Ŵaroma 1:28-32) Ncimi Yesaya yikayowoya kuti: ‘Soka kwa aŵo ŵakuti uheni ndiwo uweme na uweme ndiwo uheni, aŵo ŵakuŵika mdima mu malo gha kungweruka na kungweruka mu malo gha mdima, aŵo ŵakuŵika vyakuŵaŵa mu malo gha vyakunowa na vyakunowa mu malo gha vyakuŵaŵa! Soka kwa aŵo ŵakujipima ŵekha kuti mbavinjeru aŵo mbakucenjera mu kujipima kwaŵo!’—Yesaya 5:20, 21.

11. Cifukwa wuli ncambura kwenelera kuthemba mahara ghithu para tikupatula ciwemi na ciheni?

¹¹ Nga ni umo Ciuta wakalangira Ŵayuda ŵakale awo ‘ŵakajipima ŵekha ŵavinjeru,’ ise nase tikucenjezgeka kuleka kuthemba mahara ghithu para tikupatula ciwemi na ciheni. Ŵanandi lero ŵakurondezga ivyo ŵantu ŵakuyowoya kuti “pulikira ivyo mtima wako ukukuphalira,” panji “cita waka ico ukughanaghana kuti nciwemi.” Kasi ncakwenelera nadi kupulikira ivyo mtima wako ukuyowoya? Yayi. Baibolo likuyowoya makora kuti: “Mtima ngwakupusika kwakuruska vyose, nguheni wambura kulorako; ndinjani wangaumanya?” (Yeremiya 17:9) Kasi mungamuthemba muntu wakupusika na wambura kugomezgeka kuti wamurongozgani mu milimo yinu? Napacoko-pose. Unenesko ngwakuti imwe mucitenge vintu mwakupambana  na ivyo wakumuphalirani. Ndico cifukwa cake Baibolo likutikumbuska kuti: ‘Uyo wakutamira mtima wake-na-wake ncindere, kweni uyo wakwenda mu vinjeru tiwathaskike.’—Zintharika 3:5-7; 28:26.

Timanye Ico Cikukondweska Ciuta

12. Cifukwa wuli tikwenera kumanyisiska ilo ni “khumbo la Ciuta”?

¹² Pakuti ncambura kwenelera kuthemba mahara ghithu panji kuthemba vinjeru vya caru ici kupatulira ciwemi na ciheni, ipo tingacitaci? Pulikizgani urongozgi uwemi na wakupulikikwa makora wa mpostole Paulos, iye wakuti: “Mungalinganizgikanga na caru cino, kweni musanduke mu kuwereramo kupya kwa mano ghinu, mwakuti mupimiske ico ndi khumbo la Ciuta, ciweme na cakukondweska, na cakufikapo.” (Ŵaroma 12:2) Cifukwa wuli tikwenera kumanyisiska ilo ni khumbo la Ciuta? Yehova wakuzgora fumbo ili kwizira mu Baibolo, wakuti: “Umo mitambo yiriri kucanya ku caru, nteura ndimo ziriri ntowa zane kucanya kwakuruska zinu na maghanoghano ghane kwakuruska ghinu.” (Yesaya 55:9) Pa cifukwa ici, mu malo mwa kuthemba vinjeru vithu panji kuthemba ivyo tikughanaghana kuti viwemi, tikuphalirika kuti ‘tisande ico cikukondweska Fumu.’—Ŵaefeso 5:10.

13. Kasi mazgu gha Yesu gha pa Yohane 17:3 ghakuciska wuli za kukhumbikwa kwa kumanya ico ncakukondweska Ciuta?

¹³ Yesu wakayowoya za ico tikwenera kucita apo wakati: ‘Uwu mbumoyo wa muyirayira, kuti ŵamumanyani imwe, Ciuta mweneco yekha, na Yesu Kristu, mweneuyo mukamutuma.’ (Yohane 17:3) Lizgu la Cigiriki ilo likung’anamurika kuti “ŵamumanyani” liri na ng’anamuro likuru. Kuyana na Vine’s Expository Dictionary, lizgu lakuti “ŵamumanyani” “likurongora ubwezi wa pakati pa ŵantu ŵaŵiri; ndipo muntu uyo wamanyikwa wakuŵa wakuzirwa ku muntu uyo wamumanya, ndico cifukwa cake ubwezi uwo ukuŵapo ukuŵa wamtengo wapatali ku yumoza na munyake.” Kukorana ubwezi na muntu munyake pakukhumbikwira vinandi kuruska waka kumanya umo muntu uyo waliri panji kumanya waka zina lake. Kukusazgapo kumanya ivyo wakutemwa na ivyo wakutinka, kumanya mikhaliro yake na marango ghake na kugharondezga.—1 Yohane 2:3; 4:8.

Tisambizge Nkongono Yithu ya Kaghanaghaniro

14. Ni mpambano wuli yikuru iyo Paulos wakayowoya pakati pa ŵabonda mwauzimu na ŵarara mwauzimu?

¹⁴ Kasi tingasanga wuli mahara ghakupambaniskira ciwemi na ciheni? Zgoro liri mu mazgu gha Paulos agho wakalembera Ŵakristu Ŵacihebere mu virimika vya handiredi lakwamba. Wakalemba kuti: ‘Yose uyo wakumwa mukaka walive vinjeru mu mazgu gha urunji; cifukwa ndi bonda. Kweni cakurya cakukhoma nca aŵo ŵali kufikapo pa urara, aŵo ŵakumanya kupatula uwemi na uheni, cifukwa kamanyiro kaŵo  kali kuzgoŵera.’ Apa, Paulos wakupambaniska pakati pa ‘mukaka’ uwo wakuyowoya mu vesi la pamanyuma kuti ni ‘vintu vya mitendeko ya mavumbuliro gha Ciuta,’ na “cakurya cakukhoma,” ico nca ‘aŵo ŵakumanya kupatula uwemi na uheni, cifukwa kamanyiro kaŵo kali kuzgoŵera.’—Ŵahebere 5:12-14.

15. Cifukwa wuli pakukhumbikwira kufwilirapo kuti tiŵe na cimanyisko cakufikapo ca Ciuta?

¹⁵ Ici cikung’anamura kuti cakwamba tikwenera kufwilirapo kuti tiŵe na cimanyisko cakufikapo, kumanyisiska mikhaliro ya Ciuta iyo yili mu Mazgu ghake, Baibolo. Kuti tikukhumba kuŵa na mundandanda wa marango kuti timanye ivyo tikwenera kucita panji ivyo tikwenera kuleka kucita, yayi. Baibolo ndimo liriri cara. Mu malo mwake, Paulos wakalongosora kuti: “Malembo ghose ghakuperekeka na Ciuta ghakwanduliraso kusambizga, na kucenya, na kunozga, na kulanga uko kuli mu urunji; mwakuti muntu wa Ciuta waŵenge wakufikapo, wakunozgekera nkanira milimo yose yiweme.” (2 Timote 3:16, 17) Kuti tandule na kusambizga, kucenya, kunozga, na kulanga, tikwenera kugwiriskira ncito nkongono yithu ya kaghanaghaniro. Ici cikukhumbikwira citatata, kweni pali candulo ciwemi comene—tiŵenge ‘ŵakunozgekera nkanira milimo yose yiwemi.’—Zintharika 2:3-6.

16. Kasi cikung’anamuraci kuzoŵezga kamanyiro kithu?

¹⁶ Nga ni umo Paulos wakayowoyera, ŵantu ŵarara mwauzimu ‘ŵakumanya kupatula uwemi na uheni, cifukwa kamanyiro kaŵo kali kuzgoŵera.’ Apa tafika pa fundo yakuzirwa nkanira. Mazgu ghakuti ‘kamanyiro kaŵo kali kuzgoŵera’ ghakung’anamura “kuzoŵezga viŵaro vya thupi (nga ni muntu uyo wakucita maseŵero).” (Kingdom Interlinear Translation) Muntu uyo wakucita maseŵero nyengo na nyengo wakumanya makora umo wangacitira na viŵaro vya thupi lake, wakumanyisiska nkanira umo wangadukira na kugadabuka makoraghene mu seŵero lake. Vyose ivi kuti vicitike ncifukwa cakuti wazoŵezga thupi lake ndipo wakucita seŵero ilo kwambura kuleka.

17. Ni mwauli umo tingaŵira nga ni muntu uyo wakucita seŵero la kapingizgori?

¹⁷ Usange tikukhumba kumanya kuti ivyo tikucita nvyakwenelera nyengo zose, nase tikwenera kujizoŵezga mwauzimu nga ni umo muntu wa maseŵero wakucitira. Nyengo zose tikwenera kujikora mu kaghanaghaniro kithu na viŵaro vya thupi lithu. (Mateyu 5:29, 30; Ŵakolose 3:5-10) Mwaciyerezgero, kasi mukukanizga maso ghinu kuleka kulaŵiska vithuzithuzi vyawakawaka panji kukanizga makutu ghinu kuleka kupulika sumu ziheni na kayowoyero kose kaheni? Palipose apo tikukhala pali vintu viheni pera. Kweni ndipouli, kusanka nkhwithu kwali tikukhumba kuti vitore malo mu mtima withu panji cara. Tingacita makora kurondezga wamasalmo uyo wakimba kuti: “Tindiŵike cara kantu ako nkaheni pantazi pa maso ghane. Nkutinka mlimo wa aŵo ŵapatukira padera; kuti undidemererenge cara. . . . Palije yumo uyo wakuyowoya mautesi tiwakhaliskengepo pamaso pane.”—Salmo 101:3, 7.

Gwiriskirani Ncito Kamanyiro Kinu

18. Kasi mazgu ghakuti ‘kugwiriskira ncito’ ghakung’anamuraci mu ndime iyi pakuyowoya za kuzoŵezga kamanyiro kithu?

¹⁸ Kuti tipatule ciwemi na ciheni tikwenera ‘kugwiriskira ncito’ kamanyiro kithu. Nyengo zose para takumana na vyakucita vyakusuzga, tikwenera kugwiriskira ncito nkongono yithu ya kaghanaghaniro, enya, kumanya ivyo Baibolo  likuyowoya pa nkani iyo, na kumanya umo tingacitira. Tiŵe na kaluso ka kucita kafukufuku mu mabuku ghakusambizga Baibolo ghakupharazgika na “muzga wa magomezgeko na wa vinjeru.” (Mateyu 24:45) Tipempe covwiro kwa Ŵakristu ŵakukhwima mu mpingo. Enya nadi, para tifwilirengepo kucita kafukufuku mu Mazgu gha Ciuta, kuromba urongozgi wa Yehova na mzimu wake, tiŵenge na vitumbiko vinandi comene mu umoyo withu.—Ŵaefeso 3:14-19.

19. Kasi tiŵenge na vitumbiko wuli usange nyengo na nyengo tigwiriskirenge ncito kamanyiro kithu?

¹⁹ Para tigwiriskirenge ncito kamanyiro kithu nyengo na nyengo, mbwenu ‘tirekenge kuŵa ŵanici, ŵakuyungwa-yungwa, ŵakupungwa-pungwa mu mpepo yose ya cisambizgo, na vibizi vya ŵantu, mu ucenjezi, kwakuyana na uryarya wa usovyi.’ (Ŵaefeso 4:14) Para tiŵenge na cimanyisko cakufikapo na kumanyisiska ico cikukondweska Ciuta, mbwenu ticitenge vintu mwamahara, mu tuntu tucoko na vikuru wuwo, vyeneivyo viŵenge vyacandulo kwa ise na ŵasopi ŵanyithu, ndipo kuruska vyose Dada withu wakucanya wakondwenge comene. (Zintharika 27:11) Mwee nako nkuvikilirika na kutumbikika mu nyengo zinonono izi!

[Mazgu ghamusi]

Kasi Mungalongosora?

• Ni mahara wuli ghakukhumbikwa mwakuti ticite vintu mwakwenelera?

• Cifukwa wuli ncambura kwenelera kuthemba ŵantu ŵakutcuka panji kugomezga mahara ghithu para tikupatula ciwemi na ciheni?

• Cifukwa wuli tikwenera kumanyisiska ico cikukondweska Ciuta para tikucita vintu, ndipo ni mwauli umo tingacitira ici?

• Kasi cikung’anamuraci ‘kuzoŵezga kamanyiro kithu’?

[Mafumbo]

[Cithuzithuzi pa peji 20]

Ncambura candulo kuthemba urongozgi wa ŵantu ŵakukhupuka na ŵakumanyikwa

[Cithuzithuzi pa peji 21]

Nga ni umo muntu wa maseŵero wakucitira, ise nase tikwenera kujikora mu kaghanaghaniro kithu na viŵaro vya thupi lithu