‘Penjani Mtende Ndipo Urondezgani’

“Usange ndimo kungaŵira, muŵe na mtende na ŵantu ŵose, kwakuyana na umo mungamanyira.”—ŴAROMA 12:18.

1, 2. Ncifukwa wuli mtende uwo muntu wakupanga ukuŵa wambura kukhaliska?

 AGHANAGHANANI za nyumba iyo yili na lufula lwambura kukhora, mphanda nzakufufurwa, mtenji nawo wakhala pacoko kubwantukira pasi. Kasi mungatemwa kusamira mu nyumba iyi na kukhala mwenemumo nyengo zose? Kuyowoya unenesko mungatemwa yayi. Nyumba iyi nanga ŵangayiphaka penti wakutowa, kweni yingasinta cara kuti yiŵe yiwemi. Nyumba iyi yingabwanganduka nyengo yiliyose.

² Mtende wuliwose wakufuma ku caru ici ukuyana waka na nyumba ya nga ni iyi. Mtende uwu ukuzengeka pa lufura lwambura kukhora—malayizgano na ntowa za muntu, ‘mweneuyo wangaponoska umoyo cara.’ (Salmo 146:3, NW) Mdauko wazura na mpindano za pakati pa mitundu na mafuko. Mbunenesko kuti paŵa nyengo yicoko ya mtende, kweni kasi mtende uwu ngwa mtundu wuli? Para vyaru viŵiri vikutimbana ndipo pamanyuma pake ŵakuti pali mtende, nyengo zinyake ncifukwa cakuti caru cimoza cathera panji ncifukwa cakuti vyaru vyose viŵiri vyaleka kutimbana, kasi ni mtende wa mtundu wuli uwu? Kutinkana, kukayikirana, na sanje, ivyo vikambiska nkondo iyo vikuŵa vicali waka. Mtende uwo ukuŵa wapacanya-canya, wautesi—enya, ukuŵa weneco yayi.—Ezekiel 13:10.

3. Ncifukwa wuli mtende wa pakati pa ŵantu ŵa Ciuta ukupambana na mtende wakupangika na ŵantu?

³ Nangauli vili ntena, kweni mtende weneco wulipo mu caru ici cakuzura na nkondo. Kasi wuli nku mtende uwu? Wuli pakati pa ŵarondezgi ŵa Yesu Kristu, iwo Mbakristu ŵeneco awo ŵakupulikira mazgu gha Yesu na kurondezga ciyerezgero cake. (1 Ŵakorinte 11:1; 1 Petros 2:21) Mtende wa pakati pa Ŵakristu ŵeneco—ŵakufumira mu mitundu, mu mafuko, na mu vyaru vyakupambana-pambana—ni mtende weneco nadi cifukwa ŵali na ubwezi uwemi na Ciuta ndiposo cifukwa cakuti ŵali na cigomezgo mu sembe yakuwombora ya Yesu Kristu. Mtende wawo ncawanangwa cakufuma kwa Ciuta, ncintu cakucitika na ŵantu cara. (Ŵaroma 15:33; Ŵaefeso 6:23, 24) Mtende uwu wulipo cifukwa cakuti ŵakujilambika kwa “Karonga wa Cimango,” Yesu Kristu, ndiposo ŵakusopa Yehova, “Ciuta wa kutemwa na mtende.”—Yesaya 9:6; 2 Ŵakorinte 13:11.

4. Ni mwauli umo Mkristu ‘wakurondezgera’ mtende?

⁴ Mtende ukwiza wekha cara ku ŵantu ŵakwananga. Ndico cifukwa cake Petros wakayowoya kuti Mkristu waliyose wakwenera ‘kupenja mtende ndipo waurondezge.’ (1 Petros 3:11) Kasi tingacita wuli ici? Ucimi wakale ukuzgora fumbo ili. Yehova wakayowoya kwizira mwa Yesaya kuti: ‘Ŵose ŵana ŵako tiŵasambizgike na Yehova, [mtende, NW] wa ŵana ŵanarumi uŵenge ukuru.’ (Yesaya 54:13; Ŵafilipi 4:9) Enya, mtende weneco ukwiza pa ŵantu awo ŵakupulikira ivyo Yehova wakusambizga. Mwakusazgirapo, mtende, pamoza na ‘citemwa, cimwemwe . . . kuzizipizga, wezi, uwemi, magomezgeko, kuzika, kujikora,’ ni vipambi vya mzimu utuŵa wa Ciuta. (Ŵagalatiya 5:22, 23) Muntu uyo ngwankaza, wambura cimwemwe, wambura kuzika, wambura lusungu, wambura kugomezgeka, muheni, mukari, panji wambura kujikora wangaŵa na mtende cara.

 ‘Kuŵa na Mtende na Ŵantu Ŵose’

5, 6. (a) Kasi pali mpambano wuli pakati pa kuŵa wamtende na kuŵa wakutuniska? (b) Kasi Ŵakristu ŵakwenera kupanga mtende na ŵanjani?

⁵ Lizgu lakuti mtende likung’anamura “ukhaliro wapheee panji wakufwasa.” Enya, lizgu ili likugwira ncito palipose apo palije mpindano. Nanga ni muntu wakufwa nayo wakuŵa mu ukhaliro wapheee. Mwanteura, kuti muntu waŵe na mtende weneco, iye wakwenera kucita vinandi kuruska kuŵa waka wakufwasa. Apo wakapharazgiranga ŵantu pa Phiri, Yesu wakayowoya kuti: “Mba mwaŵi aŵo ŵakutuniska: pakuti ŵati ŵacemekenge ŵana ŵa Ciuta.” (Mateyu 5:9) Yesu wakayowoyanga kwa ŵantu awo ŵakaŵa na mwaŵi wakuŵa ŵana ŵauzimu ŵa Ciuta na kupokera umoyo wambura kufwa kucanya. (Yohane 1:12; Ŵaroma 8:14-17) Pamanyuma pake, ŵantu wose ŵakupulikira awo ŵaŵenge na umoyo pacaru capasi ŵazamunjira mu “wanangwa wa ucindami wa ŵana ŵa Ciuta.” (Ŵaroma 8:21) Ŵantu ŵekha awo mbamtende ndiwo ŵali na cilindizga ici. Mu Cigiriki, lizgu lakuti ‘kutuniska’ likung’anamura kupanga mtende na munyako. Pali mpambano pakati pa kuŵa wamtende, kuŵa pa mtende, na kuŵa wakutuniska. Mu Baibolo, lizgu lakuti kutuniska likung’anamura kufwilirapo kupanga mtende, kuŵika mtende apo panguŵavya.

⁶ Pakumanya za ici, awonani ivyo mpostole Paulos wakayowoya ku Ŵaroma: “Usange ndimo kungaŵira, muŵe na mtende na ŵantu ŵose, kwakuyana na umo mungamanyira.” (Ŵaroma 12:18) Pakuyowoya mazgu agha, Paulos wakaphaliranga Ŵaroma kuti ŵaŵe waka na mukhaliro ŵakufwasa yayi, nangauli mukhaliro uwu ukaŵa wakukhumbikwa. Kweni wakaŵaciska kuti ŵapangenge mtende. Ŵapangenge mtende na njani? Na “ŵantu ŵose”—ŵa pa mbumba, Ŵakristu ŵanyawo, inya, nanga ni awo ŵakaŵa Ŵakristu cara. Paulos wakaciska Ŵaroma kuti ŵapangenge mtende na ŵanyawo ‘kwakuyana na umo ŵakamanyira.’ Paulos wakaphaliranga Ŵakristu kuti ŵaleke vigomezgo vyawo cara cifukwa ca kupanga mtende na ŵanyawo. Kweni, mu malo mwa kuwona ŵanyawo na jiso laukari, iwo ŵakeneranga kuyowoya nawo mwamtende. Ŵakristu ŵakeneranga kucita ici pakucezga na ŵanyawo ŵa mukati panji kuwaro kwa mpingo. (Ŵagalatiya 6:10) Mwakukolerana na fundo iyi, Paulos wakalemba kuti: “Mazuŵa ghose murondezge ico nciweme, na ku ŵanyinu na ku ŵantu ŵose.”—1 Ŵatesalonika 5:15.

7, 8. Ni mwauli ndiposo ncifukwa wuli Ŵakristu ŵakupanga mtende na ŵantu awo ŵakupambana nawo vigomezgo?

⁷ Kasi tingapanga wuli mtende na ŵantu awo tikupambana nawo vigomezgo ndiposo awo ŵakutitinka? Ntowa yimoza iyo tingapangira mtende ndiyo kuleka kujikuzga. Mwaciyerezgero, kungaŵa kupanga mtende cara kuyowoya mazgu ghakudelera ŵanyithu. Yehova weruzgenge magulu gha visopo, kweni ise tilije wenelero wa kuyowoyera uheni muntu waliyose nga kuti muntu uyo weruzgika kale. Kuyowoya unenesko, ise tikweruzga ŵanyithu cara, nanga ŵangaŵa awo ŵakutitinka. Pamanyuma pa kuyowoya na Tito kuti wapereke urongozgi ku Ŵakristu ŵa ku Krete kuti ŵayowoyenge makora ku ŵamazaza, Paulos wakaphalira Tito kuti wakumbuske Ŵakristu aŵa kuti “ŵareke kunena . . . muntu, panji nesi kupindikana, kweni ŵaŵe ŵakuzika, ndipo ŵarongore mtima wakuzika ku ŵantu ŵose.”—Tito 3:1, 2.

 ⁸ Ncintu ciwemi comene kupanga mtende na awo tikupambana nawo vigomezgo cifukwa kuŵapangiskenge kumanya uwo mbunenesko. Kweni tikukhumba cara kukorana nawo ubwezi uwo ‘ukwananga mikhaliro yiwemi.’ (1 Ŵakorinte 15:33) Enya, tikwenera kucenjera kweniso tikwenera kucita vintu mwancindi na mwalusungu ku ŵantu wose. Petros wakalemba kuti: ‘Muŵe na kakhaliro kakutowa mu ŵamitundu; mwakuti ŵamucindike Ciuta mu zuŵa la kuyezgekera, cifukwa ca milimo yinu yiwemi iyo ŵakuyiwona, nanga ŵakumunenani kuti muli ŵakucita uheni.’—1 Petros 2:12.

Kupanga Mtende mu Uteŵeti

9, 10. Nciyerezgero wuli ico mpostole Paulos walikuŵika pa nkani ya kuyowoya mwamtende na ŵantu ŵambura kumanya unenesko?

⁹ Ŵakristu ŵakwambilira ŵakamanyikwanga na cikanga ico ŵakaŵa naco. Iwo ŵakawelera nyuma cara pa kupharazga uthenga uwo ŵakaŵa nawo, ndipo para ŵakumana na suzgo, ŵakakhwima mtima kupulikira Ciuta nga ni muwusi kuruska ŵantu. (Milimo 4:29; 5:29) Ndipouli, ŵakapambaniska pakati pa cikanga na mtafu. Wonani umo Paulos wakayowoyera pakuvikilira cigomezgo cake pa maso pa Fumu Herode Agripa II. Herode Agripa wakacita uzaghali na mudumbu wake, Bernike. Nangauli vikaŵa ntena, kweni Paulos wakamba kumucenya yayi Agripa nyengo yeneiyo za ico wakacita. Mu malo mwake, wakayowoya fundo izo wose ŵakakolerana, Paulos wakamupa ncindi Agripa cifukwa wakaŵa muntu  wakumanya mitheto ya Ŵayuda ndiposo wakagomezganga ŵaprofeti.—Milimo 26:2, 3, 27.

¹⁰ Kasi Paulos wakanyengeleranga Herode kuti wamupe wanangwa? Yayi. Paulos wakarondezga ivyo wakasambira ndipo wakayowoya nayo unenesko. Pakaŵavya ico wakayowoya kwa Herode Agripa ico cikaŵa cautesi. (Ŵaefeso 4:15) Paulos wakaŵa muntu wakupanga mtende ndipo wakamanya umo wangacitira vintu ku “ŵantu ŵose.” (1 Ŵakorinte 9:22) Khumbo lake likaŵa lakuti wavikilire wanangwa wake wa kupharazga za Yesu. Pakuti wakaŵa musambizgi waluso, iye wakamba kuzunura cintu ico iye na Agripa ŵakatenge ŵakoleranengeko. Umu ndimo Paulos wakawovwilira fumu yizaghali yira kumanya makora za Cikristu.—Milimo 26:28-31.

11. Ni mwauli umo tingapangira mtende mu uteŵeti withu?

¹¹ Ni mwauli umo tingapangira mtende mu uteŵeti withu? Nga ni Paulos, tileke kupindana na ŵantu. Nyengo zinyake tikwenera “kuyowoya mazgu gha Ciuta kwambura wofi,” inya, kuvikilira cigomezgo cithu. (Ŵafilipi 1:14) Kweni nyengo zose khumbo lithu likuru liŵe la kupharazga makani ghawemi. (Mateyu 24:14) Usange muntu wamanya unenesko wakukhwaskana na khumbo la Ciuta, wakwamba kuleka visambizgo vya cisopo cautesi na kuleka mitheto yawakawaka. Mulimose umo tingacitira, kweni nciwemi kuyowoya vintu ivyo vingakondweska ŵapulikizgi ŵithu, kwamba kuzunura vintu ivyo tose tingakolerana. Cingaŵa cintu cambura kwenelera kukhuŵazga muntu uyo watenge wapulikizgenge uthenga withu usange tatenge timutorenge makora.—2 Ŵakorinte 6:3.

Kupanga Mtende mu Mbumba

12. Ni mwauli umo tingaŵira ŵakupanga mtende mu mbumba?

¹² Paulos wakati awo ŵakutora panji kutengwa “ŵaŵenge na suzgo mu thupi.” (1 Ŵakorinte 7:28) Mu ntengwa muli masuzgo ghakupambana-pambana. Suzgo yinyake njakuti nyengo na nyengo, ŵantu ŵakutorana ŵakupambana mu kayowoyero. Kasi iwo ŵakwenera kuyowoyeskana mwauli kuti suzgo iyi yimare? Ŵayowoyeskane mwamtende. Muntu wakutemwa mtende wakuyezgayezga kuzimwa mpindano pambere yindakure. Mwauli? Cakwamba, mwa kukora lulimi lwake. Usange lulimi lukugwiriskirika ncito kuyowoyera mazgu ghakunyoza na ghakutuka, kaciŵaro aka kangaŵa nadi ‘kantu kaheni . . . kakukoma.’ (Yakobe 3:8) Muntu wakutemwa mtende wakugwiriskira ncito lulimi lwake kukhozgera ŵanyake na kuleka kukhuŵazga ŵanji.—Zintharika 12:18.

13, 14. Ni mwauli umo tingapangira mtende usange tabuda mu kayowoyero panji usange munyithu wakaripa?

¹³ Cifukwa cakuti tose tili ŵakwananga, nyengo na nyengo tikuyowoya mazgu agho pamanyuma tikuzakakumbuka kuti tayowoya uheni. Usange tacita ici, timupepeske mwaluŵiro muntu uyo tamunangira—enya, tipange mtende. (Zintharika 19:11; Ŵakolose 3:13) Lekani kunjira mu “masuskano gha mazgu” na “masuskano gha ŵantu.” (1 Timote 6:4, 5) Mu malo mwake, wonani ivyo vili pasi pamtima ndipo manyani ivyo munyinu wa mu ntengwa wakughanaghana. Usange munyinu wamuyowoyerani mazgu ghaheni, lekani kumuwezgera. Kumbukani kuti “zgoro lakuzika likuwezga ukari.”—Zintharika 15:1.

¹⁴ Nyengo zinyake mungacita makora kurondezga urongozgi wa pa Zintharika 17:14 uwo ukuti: “Reka makani, yindayambe mpindano.” Fumanipo para mpindano yamba. Pamanyuma pake, usange ukari wagowoka, mungamazga mwamtende mpindano iyo yilipo. Nyengo zinyake usange mpindano njikuru, nciwemi kupempa wovwiri kwa Mkristu wakukhwima mu mpingo. Ŵakristu ŵacimanyisko na ŵalusungu ŵa nga ni aŵa ŵangaŵa malo ghakubisamapo usange mtende wasuzga mu ntengwa.—Yesaya 32:1, 2.

Kupanga Mtende mu Mpingo

15. Kuyana na Yakobe, kasi ni mzimu wuli uheni uwo ukaŵa na Ŵakristu ŵanyake, ndipo ncifukwa wuli mzimu uwu ngwa “caru,” ngwa “ucinyama,” ndiposo ngwa “mzimu uheni”?

¹⁵ Ncacitima kuwona kuti Ŵakristu ŵanyake ŵakwambilira ŵakaŵa na mzimu wasanje na wambembe—mikhaliro iyo yikupambana na mtende. Yakobe wakati: “Ivi kuti ndi vinjeru vyakufuma kucanya cara, kweni nvya caru, nvya [“ucinyama,” NW], nvya mzimu uheni. Cifukwa apo pali bina na mpindano, ndipo pali citimbaheti na milimo yose yiheni.” (Yakobe 3:14-16)  Ŵantu ŵanyake ŵakugomezga kuti lizgu la Cigiriki lakung’anamurika “mpindano” likukhwaskana na kujitemwa, kulimbana cifukwa ca udindo. Pali cifukwa cakupulikikwa ico Yakobe wakayowoyera kuti ni vinjeru ‘vya caru, nvya ucinyama, nvya mzimu uheni.’ Mu mdauko wose, mafumu gha caru ghacita vintu mwampindano, ŵatimbana yumoza na munyake nga ni umo vinyama vya mu thengere vikucitira. Kuyowoya unenesko, mpindano ni mukhaliro ‘wacaru’ na ‘waucinyama.’ Ndiposo ni mukhaliro wa “mzimu uheni.” Mukhaliro uheni uwu ukambika na mungelo uyo wakadokera mazaza, mweneuyo wakalimbana na Yehova Ciuta na kuzgoka Satana, sekuru wa mizimu yiheni.

16. Ni mwauli umo Ŵakristu ŵakwambilira ŵakarongolera mzimu wa nga ngwa Satana?

¹⁶ Yakobe wakaphalira Ŵakristu kuti ŵaleke kuŵa na mzimu wakupindana, cifukwa apo pali mpindano, palije mtende. Iye wakalemba kuti: ‘Nkondo na zawe zikufumanku mwa imwe? Asi zikufuma ku vyakukondweska ivyo vikukomana mu viŵaro vinu?’ (Yakobe 4:1) Apa, “vyakukondweska” nkudokera cuma panji kukhumba kumanyikwa, panji mazaza. Nga ni umo Satana wakacitira, ŵanyake mu mpingo ŵakakhumbanga kuti ŵawoneke ŵakuzirwa mu malo mwa kuŵa ‘ŵacoko’ nga ni umo Yesu wakayowoyera kuti ŵarondezgi ŵake ŵakwenera kujicepeska. (Luka 9:48) Mzimu wa nga ni uwu ungazimwa mtende wa mpingo.

17. Ni mwauli umo Ŵakristu lero ŵangapangira mtende mu mpingo?

¹⁷ Lero, nase tikwenera kuleka kuŵika mtima pa cuma, kucita sanje, ndiposo kujitemwa. Usange ndise nadi ŵantu ŵakutemwa mtende, mbwenu tikwenyelerenge yayi usange ŵanyithu mu mpingo ŵali na luso comene pakucita milimo yinyake kuruska ise, ndiposo tiŵayowoyerenge uheni yayi pamaso pa ŵanyithu mwa kukayikira milimo yawo. Usange ise tili na luso lunyake, tijitukumurenge yayi kuti tiwoneke nga kuti tili na vinjeru kuruska ŵanji, panji nga kuti mpingo uyenge pantazi comene cifukwa ca luso ulo tili nalo. Mzimu uwu ukucitiska ŵabali kuti ŵagaŵikane mu mpingo; ukupereka mtende cara. Awo ŵakutemwa mtende ŵakujirongora cara kuti mbavinjeru, kweni ŵakugwiriskira ncito vinjeru vyawo mwakujicepeska kuteŵetera ŵabali ŵawo na kupereka ncindi kwa Yehova. Iwo ŵakumanya makora kuti Ŵakristu ŵaunenesko ŵakumanyikwa cifukwa ca citemwa, kuti ŵakumanyikwa na vinjeru cara.—Yohane 13:35; 1 Ŵakorinte 13:1-3.

‘Ŵakuru Ŵinu Ŵaŵenge Ŵacimango’

18. Ni mwauli umo ŵarara ŵa mu mpingo ŵakupangira mtende pakati pawo?

¹⁸ Ŵarara ŵa mu mpingo ndiwo ŵali pantazi pankani ya kupanga mtende mu mpingo. Kuyana na ŵantu ŵake, Yehova wakayowoyerathu kuti: “Ŵakuru ŵinu tiŵaŵenge ŵacimango na ŵakapitao ŵinu ŵaurunji.” (Yesaya 60:17) Mwakukolerana na mazgu ghaucimi agha, awo ŵakuteŵetera nga mbarongozgi Ŵacikristu ŵakulimbikira kupanga mtende pakati pawo ndiposo pakati pa mberere. Ŵarara ŵa mu mpingo ŵangaŵa na mtende pakati pawo mwa kuŵa ŵakuzika na ŵakufwasa, ivyo ni ‘vinjeru vyakucanya.’ (Yakobe 3:17) Cifukwa cakuti ŵali na mikhaliro na maluso ghakupambana mu umoyo wawo, ŵarara ŵa mu mpingo nyengo zinyake ŵangaŵa na kaghanaghaniro kakupambana. Kasi ici cikung’anamura kuti ŵalije mtende? Usange nkani yiliyose iyo yingaŵapo ŵakuyimazga makora, ndikuti ŵali na mtende. Awo ŵakutemwa mtende ŵakuperekapo maghanoghano ghawo mwakujicepeska ndiposo ŵakupulikizga mwakufwasa ivyo ŵanyawo ŵakuyowoya. Mu malo mwakuti vintu vicitike umo iye wakukhumbira pera, muntu uyo wakutemwa mtende wakugwiriskira ncito pempero, na kughanaghanira ivyo mbali wake wakuyowoya. Palije cakunangika para pali maghanoghano ghakupambana-pambana malinga usange ŵakurondezga  ivyo Baibolo likuyowoya. Usange ŵanyake ŵakukolerana nayo cara, uyo wakutemwa mtende wakujilambika na kukolerana na ivyo ŵabali ŵake ŵanandi ŵakuyowoya. Mwanteura iye wawonekenge kuti ngwamahara. (1 Timote 3:2, 3) Mulaŵiliri wavinjeru wakumanya kuti kuŵa na mtende ncintu cakuzirwa comene kuruska kucita vintu umo iye mweneko wakumanyira.

19. Nga mbantu ŵakutemwa mtende, kasi ŵarara ŵakucita wuli mu mpingo?

¹⁹ Ŵarara ŵa mpingo ŵakupanga mtende na ŵabali mu mpingo mwa kuŵawovwira ndiposo kuleka kudelera milimo yawo. Enya, nyengo zinyake ŵarara ŵangakhumbikwira kucenya awo ŵabuda. (Ŵagalatiya 6:1) Kweni ncito ya mulaŵiliri Wacikristu kuti nkucenya pera cara. Nyengo zinandi iye wakwenera kurumba para ŵabali ŵacita makora. Ŵarara ŵacitemwa ŵakumanya kuti ŵanyawo ŵacitenge makora vintu. Ŵalaŵiliri ŵakuwonga ncito iyo Ŵakristu ŵanyawo ŵakugwira mwakulimbikira, ndipo ŵalaŵiliri aŵa ŵakugomezga kuti ŵabali ŵawo ŵakucita mulimo na nkongono zawo zose.—2 Ŵakorinte 2:3, 4.

20. Ni mwauli umo mpingo ukwandulira para tose tili ŵamtende?

²⁰ Mwanteura, tikuyezga kuŵa ŵamtende, inya, kupanga mtende mu mbumba, mu mpingo, na para tikuyowoya na awo tikupambana nawo cigomezgo. Usange tifwilirengepo kukuliska mtende, mbwenu tipangiskenge cimwemwe ca mpingo kuti cisazgikireko. Panyengo yeneyiyo pera, tiŵenge ŵakuvikilirika na ŵakukhozgeka mu ntowa zinandi, nga ni umo tiwonerenge mu nkani yakurondezgapo.

Kasi Mukukumbuka?

• Kasi kuŵa wamtende kukung’anamuraci?

• Kasi tingaŵa wuli ŵamtende para tikuyowoya na awo Mbakaboni cara?

• Ni mwauli umo tingapangira mtende mu mbumba?

• Kasi ŵarara ŵangacita wuli kuti mu mpingo muŵe mtende?

[Mafumbo]

[Cithuzithuzi pa peji 23]

Awo ŵakutemwa mtende ŵakuŵavya mukhaliro wakujikuzga

[Vithuzithuzi pa peji 24]

Ŵakristu ŵakupanga mtende mu uteŵeti, mu mbumba, na mu mpingo