Cifukwa Wuli Mukwenera Kubapatizika?
Cifukwa Wuli Mukwenera Kubapatizika?
“Rutaninge mukasambizge mitundu yose, mukaŵabapatize.”—Mateyu 28:19.
1, 2. (a) Kasi ubapatizo unyake ukucitika wuli? (b) Ni mafumbo wuli agho ghakufumbika ghakukhwaskana na ubapatizo?
CHARLEMAGNE, Themba la Ŵafranki, likacicizga Ŵasaxon awo likaŵathereska mu nkondo kuti ŵabapatizike mu virimika vya 775-77 C.E. Nkhwanta yakumanya mdauko John Lord yikalemba kuti: “Iye wakaŵacicizganga kuti ŵaŵe Ŵakristu.” Mwakuyana waka pakutora mwana wa murara wa cisopo ca Greek Orthodox mu cirimika ca 987 C.E., murongozgi wa ku Russia Vladimir 1 wakaghanaghana kuti ŵantu wose awo ŵali pasi pa urongozgi wake ŵakenera kuŵa “Ŵakristu.” Iye wakalangura kuti ŵantu ŵake wose ŵabapatizike, kwali ŵakukhumba panji cara, ndipo awo ŵakakana wakaŵawofyanga kuti ŵakomekenge!
2 Kasi ubapatizo wa nga ni uwu ngwakwenerera? Kasi wuli na ng’anamuro? Kasi waliyose wakwenera kubapatizika?
Ubapatizo—Mwauli?
3, 4. Ncifukwa wuli ubapatizo wakumijira panji kuthiririra maji pa mutu ngwambura kwenelera ku Ŵakristu?
3 Penepapo Charlemagne na Vladimir 1 ŵakacicizganga ŵantu kuti ŵabapatizike, iwo ŵakacitanga vintu vyambura kukolerana na Mazgu gha Ciuta. Palije candulo cilicose para ubapatizo ngwakucita kuthirira waka maji pa mutu, nanga kungaŵa kubizga m’maji muntu uyo wandasambizgike unenesko wa Mazgu gha Ciuta.
4 Ghanaghanirani ivyo vikacitika penepapo Yesu wa ku Nazarete wakaruta kwa Yohane Mbapatizi mu cirimika ca 29 C.E. Yohane wakabapatizanga ŵantu mu Mronga wa Yorodani. Ŵantu ŵakizanga kwa iye kwambura kucicizgika kuti ŵabapatizike. Kasi iye wakaŵaphaliranga ŵantu ŵara kuti ŵimirire mu Mronga na kuŵathirira maji pa mitu yawo, panji kuŵamijira waka? Ncivici ico cikacitika penepapo Yohane wakabapatizanga Yesu? Mateyu wakuyowoya kuti panyuma pa kubapatizika, ‘Yesu wakazuwuka mu maji.’ (Mateyu 3:16) Iye wakafuma mu maji, wakabizgika mu Mronga wa Yorodani. Mwakuyana waka, nthunguli ya ku Etiyopiya yikabapatizika mu “maji.” Maji ghanandi ghakakukhumbikwanga cifukwa pa ubapatizo wa Yesu na ŵarondezgi ŵake ŵakabizganga muntu yose nkanira mu maji.—Milimo 8:36.
5. Ni mwauli umo Ŵakristu ŵakudanga ŵakabapatiziranga ŵantu?
5 Lizgu la Cigiriki ilo likung’anamurika kuti “kubapatiza,” “ubapatizo,” likung’anamura kubizgika panji kuzuŵika mu maji. Smith’s Bible Dictionary likuyowoya kuti: “Ubapatizo weneco ni uwo muntu wakubizgika mu maji.” Mu Mabaibolo ghanyake Yohane Mbapatizi wakumanyikwa na zina lakuti “Yohane M’bizga Ŵantu” na “Yohane M’zuŵika Ŵantu.” (Mateyu 3:1, Rotherham, Diaglott, Interlinear) Buku la Augustus Neander History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries likuti: “Kwambira kale muntu wakabizgikanga mu maji para wakubapatizika.” Muntu munyake wakumanyikwa wa ku France wakayowoya kuti: “Ŵakristu ŵakudanga ŵakabapatizanga ŵantu palipose apo ŵasanga maji ghanandi.” Kweniso The New Catholic Encyclopedia yikuyowoya kuti: “Ncakuwonekerathu kuti pa ubapatizo wa Ŵakristu ŵakudanga muntu wakabizgikanga mu maji.” (1967, Voliyumu 11, peji 56) Mazuŵa ghano, ubapatizo uwo ŵakucita Ŵakaboni ŵa Yehova, ŵantu ŵakucita kujipereka na kubizgika nkanira mu maji.
Cifukwa Cinyake Casono ca Kubapatizikira
6, 7. (a) Kasi Yohane wakabapatizanga ŵantu na cilato wuli? (b) Ncivici ico cikaŵa cacilendo mu ubapatizo wa ŵarondezgi wa Yesu?
6 Ubapatizo uwo Yohane wakacitanga ukaŵa wakupambana na uwo ŵakacitanga ŵarondezgi ŵa Yesu. (Yohane 4:1, 2) Yohane wakabapatizanga ŵantu kuŵa cimanyikwiro cakuti ŵantu ŵarapa zakwananga zawo izo ŵakanangira Dango. a (Luka 3:3) Kweni cintu cinyake cipya cikanjizgikamo mu ubapatizo wa ŵarondezgi ŵa Yesu. Pa Pentekoste wa 33 C.E, mpostole Petros wakaciska ŵategherezgi ŵake kuti: “Ng’anamukani, ndipo mubapatizike muntu yose wa imwe mu zina la Yesu Kristu kuti viheni vyinu vigowokereke.” (Milimo 2:37-41) Nangauli wakaphaliranga Ŵayuda na ŵantu ŵa mitundu yinyake, Petros wakang’anamuranga kuti ubapatizo ncimanyikwiro ca kurapa zakwananga izo ŵakanangira Dango cara; ndiposo, wakang’anamuranga kuti ubapatizo wa Yesu ncimanyikwiro ca kugowokereka kwa zakwananga cara.—Milimo 2:10.
7 Pa cakucitika ici, Petros wakagwiriskira ncito cimoza mwa “vijuriro vya Ufumu wa kucanya.” Na cilato wuli? Kuti wamanyiske ŵategherezgi ŵake za mwaŵi wa kunjira mu Ufumu wa kucanya. (Mateyu 16:19) Pakuti Ŵayuda ŵakamukana Yesu nga ni Mesiya, kurapa na kugomezga mwa iye cikaŵa cintu cipya ndiposo cakuzirwa kuti zakwananga zawo zigowokereke na Ciuta. Ŵakenera kurongora ukaboni wa cipulikano ici mwa kubizgika mu maji mu zina la Yesu Kristu. Mwa ntowa iyi, ŵakarongora kuti ŵajipatulira kwa Ciuta kwizira mwa Kristu. Wose awo ŵakukhumba kuti ŵazomerezgeke na Ciuta ŵakwenera kuŵa na cipulikano cakuyana waka, kujipereka iwoŵene kwa Yehova Ciuta, na kubapatizika nga ncimanyikwiro cakuti ŵajipereka kwa Ciuta Wapacanya Nkanira.
Cimanyisko Cakufikapo Ncakukhumbikwa
8. Ncifukwa wuli Ŵakristu ŵakubapatiza bweka cara ŵantu?
8 Ŵakristu ŵakubapatiza bweka cara ŵantu. Yesu wakalangura ŵarondezgi ŵake kuti: ‘Rutaninge mukasambizge mitundu yose, mukaŵabapatize mu zina la Ŵawiske na la Mwana na la mzimu utuŵa: muŵasambizge kukoreska vyose ivyo ndamulangulirani.’ (Mateyu 28:19, 20) Pambere ŵantu ŵandabapatizike ŵakwenera ‘kusambizgika kukoreska vintu vyose ivyo Yesu wakalangura ŵasambiri ŵake.’ Mwanteura, kucicizga ŵantu awo ŵalije cimanyisko cakufikapo ca Mazgu gha Ciuta kuti ŵabapatizike kulije candulo ndipo kukupambana na mulimo uwo Yesu wakapereka ku ŵarondezgi ŵake ŵaunenesko.—Ŵahebere 11:6.
9. Kasi cikung’anamuraci kubapatizika “mu zina la Ŵawiske”?
9 Kasi cikung’anamuraci kubapatizika “mu zina la Ŵawiske”? Cikung’anamura kuti uyo wakukhumba kubapatizika wakwenera kumanya mazaza gha Ŵadada ŵithu ŵakucanya. Wakwenera kuzomerezga kuti Yehova Ciuta ni Mlengi withu, “Wapacanyapose mu vyaru vyose,” ndiposo Fumunkuru.—Salmo 83:18; Yesaya 40:28; Milimo 4:24.
10. Kasi cikung’anamuraci kubapatizika ‘mu zina la Mwana’?
10 Kubapatizika ‘mu zina la Mwana’ kukung’anamura kumanya ncito na mazaza gha Yesu nga ni Mwana wakutemweka yekha wa Ciuta. (1 Yohane 4:9) Awo ŵakufiska viyeneresko vya ubapatizo ŵakuzomerezga kuti Yesu wakatumika na Ciuta kuŵa “thumba la kuwombora ŵanandi.” (Mateyu 20:28; 1 Timothy 2:5, 6) Ŵantu awo ŵakukhumba kubapatizika ŵakwenera kumanya Malo ghapacanya agho Ciuta wali kumuŵikapo Mwana wake.—Ŵafilipi 2:8-11; Civumbuzi 19:16.
11. Kasi kukung’anamuraci kubapatizika ‘mu zina la mzimu utuŵa’?
11 Kasi kubapatizika ‘mu zina la mzimu utuŵa kukung’anamuraci? Ici cikurongora kuti ŵantu awo ŵakukhumba kubapatizika ŵakwenera kumanya kuti mzimu utuŵa ni nkongono iyo Yehova wakugwiriskira ncito mu ntowa zakupambana-pambana mwakukolerana na khumbo lake. (Genesis 1:2; 2 Samuel 23:1, 2; 2 Petros 1:21) Ŵantu awo ŵafiska viyeneresko vya ubapatizo ŵakumanya kuti mzimu utuŵa ukuŵawovwira kupulikiska ‘vintu vya ndimba vya Ciuta,’ kuti ŵacite makora uteŵeti wakupharazga za Ufumu, nakuti ŵarongore vipasi vya mzimu nga ni ‘citemwa, cimwemwe, mtende, kuzizipizga, wezi, uweme, magomezgeko, kuzika na kujikora.’—1 Ŵakorinte 2:10; Ŵagalatiya 5:22, 23; Joel 2:28, 29.
Kuzirwa kwa Kurapa na Kung’anamuka
12. Kasi ubapatizo Wacikristu ukukolerana wuli na kurapa?
12 Kulekapo ubapatizo wa Yesu kristu wekha, muntu wambura kwananga, ubapatizo ncimanyikwiro cakurongora kuti muntu warapa. Para tarapa, tikuŵeya, panji kuphepiska cifukwa ca ivyo tacita panji ivyo tatondeka kucita. Ŵayuda ŵakutendekera awo ŵakakhumbanga kukondweska Ciuta ŵakenera kurapa zakwananga zawo kuti ŵaŵe na kimiro kawemi na Kristu. (Milimo 3:11-19) Ŵantu ŵa ku Korinte ŵakarapa na kuleka uzaghali, kusopa vikozgo, kwiba, na zakwananga zinyake zikuru. Cifukwa ca kurapa kwawo, iwo ‘ŵakasambiskika na kutuŵiskika’ mu ndopa za Yesu. “Ŵakatuŵiskika,” panji kupatulika kuti ŵacite uteŵeti ŵa Ciuta, ndipo ‘ŵakarunjiskika’ mu zina la Kristu na mzimu utuŵa wa Ciuta. (1 Ŵakorinte 6:9-11) Kurapa ncintu cakukhumbikwa comene kuti tiŵe na njuŵi yiwemi mwakuti Ciuta watipumuzge ku zakwananga.—1 Petros 3:21.
13. Pakuyowoya za ubapatizo, kasi kung’anamuka kukusazgapo vici?
13 Nga Mbakaboni ŵa Yehova, tikwenera kung’anamuka ku viheni pambere tindabapatizike. Muntu uyo wakukhumba kurondezga Yesu Kristu wakwenera kung’anamuka kufumira pasi pa mtima. Ŵantu ŵa nga ni aŵa ŵakuleka mikhaliro yawo yiheni na kwamba kucita vintu ivyo Ciuta wakukondwa navyo. Mwakuyana na Malemba gha Cihebere na Cigiriki, usange muntu wacita nteura cikurongora kuti wang’anamuka, panji kuti wawerako. Kacitiro aka kakurongora kuti muntu wawerera kwa Ciuta ndipo waleka milimo yose yiheni. (1 Mathemba 8:33, 34) Kurapa kukwendezgana na “milimo yakwenerera kung’anamuka.” (Milimo 26:20) Ici cikukhumbikwira kulekerathu cisopo cautesi, kucita vintu mwakukolerana na marango gha Ciuta, na kuteŵetera Yehova na mtima wose. (Deuteronomy 30:2, 8-10; 1 Samuel 7:3) Kung’anamuka kukusinta kaghanaghaniro, vilato na wuntu withu. (Ezekiel 18:31) ‘Tikung’anamuka’ para tavwara wuntu upya na kuleka mikhaliro iyo Ciuta wakutinka.—Milimo 3:19; Ŵaefeso 4:20-24; Ŵakolose 3:5-14.
Kujipereka na Mtima Wose Nkhwakuzirwa
14. Kasi ubapatizo wa ŵarondezgi ŵa Yesu ukung’anamuraci?
14 Ubapatizo wa ŵarondezgi wa Yesu ukwenera kucitika mwakujipereka na mtima wose kwa Ciuta. Kujipatulira kukung’anamura kujipatula cifukwa ca uteŵeti wakupatulika. Cakusanka ici ca kumuteŵetera iye kwamuyirayira ncakuzirwa comene ndipo tikwenera kumuphalira Yehova mu pempero. (Deuteronomy 5:9) Enya, tili kujipatulira kuti titeŵetere Ciuta yekha.
15. Ncifukwa wuli ŵantu awo ŵakukhumba kubapatizika ŵakubizgika mu maji?
15 Para tajipatulira kwa Ciuta kwizira mwa Kristu, tikusanka kuti titeŵeterenge Ciuta na umoyo withu wose nga ni umo vili kulembekera mu Malemba. Nga ncimanyikwiro, ŵantu awo ŵakukhumba kubapatizika ŵakubizgika mu maji, mwakuyana na umo Yesu wakabapatizikira mu Mronga wa Yorodani kurongora kuti wajipereka kwa Ciuta. (Mateyu 3:13) Pa cakucitika cakuzirwa ici Yesu wakapempera.—Luka 3:21, 22.
16. Tingarongora wuli cimwemwe para tikuwonelera ŵantu awo ŵakubapatizika?
16 Cikaŵa cakucitika cakukondweska ndiposo cakuzirwa apo Yesu wakabapatizikanga. Ndimo viliriso na Ŵakristu mazuŵa ghano. Penepapo tikuwona ŵantu ŵakujipereka kwa Ciuta, tikurongora cimwemwe cithu mwa kukuŵa mawoko mwancindi na kuŵawonga. Kweni pa cakucitika cakupatulika ici tikwenera kutceŵa kuhoyelera na kucemerezga, kulizga lunkhweru na vintu vinyake vyakuyana waka. Tirongore cimwemwe cithu mwancindi.
17, 18. Ncici ico cikovwira kumanya usange muntu ngwakwenerera kubapatizika?
17 Mwakupambana na awo ŵakumijira waka maji ŵabonda panji kucicizga ŵantu kuti ŵabapatizike pambere ŵandasambizgike Baibolo, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakucicizga ŵantu cara kuti ŵabapatizike. Iwo ŵakubapatiza cara ŵantu awo ŵandafiske viyeneresko vya malemba. Pambere muntu wandaŵe mupharazgi wambura kubapatizika wa makani ghaweme, ŵarara ŵa mpingo Wacikristu ŵakuwoneseska kuti muntu uyo wakumanya visambizgo vyakwambilira vya Baibolo ndipo wakuvirondezga. Iye wakwenera kuzgora na cisimikizgo fumbo la nga ni ili, “Kasi ukukhumba nadi kuti uŵe yumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova?”
18 Kanandi para ŵantu ŵakutoramo cigaŵa mu mulimo wakupharazga makani ghawemi na kurongora kuti ŵakukhumba kubapatizika, ŵarara ŵa Cikristu ŵakudumbiskana nawo kuti ŵasimikizgire usange ŵajipereka nadi kwa Yehova ndipo ŵakufiska viyeneresko ivyo vikukhumbikwa kuti ŵabapatizike. (Milimo 4:4; 18:8) Kuzgora mafumbo 100 gha visambizgo vya Baibolo kukovwira ŵarara kumanya usange ŵantu awo ŵakufiska viyeneresko vya mu Malemba kuti ŵabapatizike. Awo ŵakufiska cara ŵakubapatizika cara.
Ncivici ico Cikumutondeskani?
19. Mwakuyana na Yohane 6:44, mbanjani awo ŵazamuwusa lumoza na Yesu?
19 Ŵantu ŵanandi awo ŵali kubapatizika mwakucicizgika, mutepanyake ŵalikuphalirika kuti ŵazamuruta kucanya para ŵapotera. Kweni Yesu wakaphalira ŵarondezgi ŵake kuti: “Palive muntu wakumanya kwiza kwa Ine, kwambura kuti Ŵadada aŵo ŵakandituma ŵamuguze.” (Yohane 6:44) Yehova wali kuguzira kwa Kristu ŵantu ŵakukwana 144,000, ŵeneawo ŵazamuwusa lumoza na Yesu mu Ufumu wa kucanya. Ndipo awo ŵakubapatizika mwakucicizgika, palije uyo wali kupika mwaŵi wapacanya uwu mu manozgero gha Ciuta.—Ŵaroma 8:14-17; 2 Ŵatesalonika 2:13; Civumbuzi 14:1.
20. Ncivici ico cingawovwira ŵantu awo ŵandabapatizike?
20 Kwambira mukati-kati mwa 1930, ŵantu ŵanandi awo ŵali na cilindizga ca kupona “suzgo yikuru” na kuzakakhala pa caru capasi kwamuyirayira, sono ŵakukolerana na “mberere zinyake” za Yesu. (Civumbuzi 7:9, 14; Yohane 10:16) Iwo ŵakufiska viyeneresko vya ubapatizo cifukwa ŵakucita vintu mwakukolerana na Mazgu gha Ciuta na kutemwa Ciuta na ‘mtima wawo wose na umoyo, nkongono na vinjeru.’ (Luka 10:25-28) Nangauli ŵantu ŵanyake ŵakumanya kuti Ŵakaboni ŵa Yehova ‘ŵakusopa Ciuta mu mzimu na unenesko,’ kweni ŵandambepo cara kurondezga ciyerezgero ca Yesu mwakurongora kuti ŵakumutemwa comene na kujipereka kwa Yehova mwakubapatizika. (Yohane 4:23, 24; Deuteronomy 2:24; Marko 1:9-11) Kupereka pempero lakudunjika lakufumira pasi pa mtima cifukwa ca cakucitika cakuzirwa ici kungaŵatuma na kuŵakhozga kuti ŵacite vintu mwakukolerana ndendende na Mazgu gha Ciuta, kujipereka kwa Yehova Ciuta na mtima wose na kubapatizika.
21, 22. Ni vifukwa wuli ivyo vikutondeska ŵanji kujipatulira na kubapatizika?
21 Ŵanji ŵakuzina-zina kuti ŵabapatizike cifukwa ŵakutemweseska vintu vya caru panji kupenjisiska usambazi ndipo ŵali na nyengo yicoko yakucitira vintu vyauzimu. (Mateyu 13:22; 1 Yohane 2:15-17) Mwee, naco ncimwemwe ico ŵangaŵa naco usange ŵangasinta maghanoghano ghawo na vilato vyawo! Kusenderera kwa Yehova kungaŵakhozga mwauzimu, kungawovwira kumazga kwenjerwa, ndipo ŵangaŵa na mtende, na kukhorwa cifukwa ca kucita khumbo la Ciuta.—Salmo 16:11; 40:8; Zintharika 10:22; Ŵafilipi 4:6, 7.
22 Ŵanji ŵakuyowoya kuti ŵakutemwa Yehova kweni ŵakujipatulira na kubapatizika cara cifukwa ŵakughanaghana kuti Ciuta waŵayeruzgenge cara. Kweni waliyose wa ise wazamujipataulira mrandu kwa Ciuta. Udindo wuli pa ise kufuma apo tamanya waka mazgu gha Yehova. (Ezekiel 33:7-9; Ŵaroma 14:12) Nga ni ‘ŵantu ŵakusankika,’ Ŵaisrayeli ŵakale ŵakaŵa ŵakujipatulira kwa Yehova, mwanteura iwo ŵakaŵa na udindo wakumuteŵetera mwakugomezgeka mwakuyana na marango ghake. (Deuteronomy 7:6, 11) Mazuŵa ghano palije uyo wakubabika wali kale muteŵeti wa Ciuta, kweni para tasambira urongozgi wakufikapo wa mu Malemba, tikwenera kuwugwiriskira ncito.
23, 24. Ni wofi wuli uwo ukwenera cara kutondeska ŵantu kuti ŵabapatizike?
23 Ŵanji ŵakuzina-zina kuti ŵabapatizike cifukwa ŵakughanaghana kuti ŵali na cimanyisko cicoko. Kweni, pali vintu vinandi vyakuti tose tisambire, cifukwa ‘ŵantu ŵangamanyisiska cara milimo yose iyo Ciuta waunenesko wacita kwamba ku jando kufikira ku umaliro.’ (Mupharazgi 3:11) Aghanaghanirani za nthunguli ya ku Etiyopiya. Yikaŵa na cimanyisko ca Mazgu gha Ciuta, kweni yikazgora mafumbo ghose cara ghakukhwaskana na khumbo la Ciuta. Panyuma pa kusambira za manozgero gha Yehova gha ciponosko kwizira mu sembe ya ciwombolero ya Yesu, mwaluŵiro, nthunguli yikabapatizika.—Milimo 8:26-38.
24 Ŵanji ŵakucedwa kuti ŵajipereke kwa Ciuta cifukwa ŵakopa kuti wangatondeka kufiska vintu ivyo vikukhumbikwa. “Nkakhumbanga cara kuti nibapatizike cifukwa nkawopanga kuti nifiskenge cara kucita vintu mwakuyana na kujipatulira kwane,” wakayowoya nteura Monique msungwana wa virimika 17. Usange tikugomezga mwa Yehova na mtima withu wose, iye ‘wazamunyoroska mendero ghithu.’ Wazamutovwira kuti ‘tiyende mu unenesko’ nga mbateŵeti ŵake ŵakujipatulira.—Zintharika 3:5, 6; 3 Yohane 4.
25. Kasi ni fumbo wuli ilo tikwenera kulighanaghanira makora?
25 Cifukwa ca kugomezga mwa Yehova na kumutemwa na mtima wose, cirimika cilicose ŵantu ŵanandi ŵakujipatulira kwa iye mwa kubapatizika. Ndipo ŵateŵeti wose ŵa Ciuta ŵakukhumba kuti ŵaŵe ŵakugomezgeka kwa iye. Tikukhala mu mazuŵa gha umariro, ndipo cipulikano cithu cikuyezgeka mu ntowa zinandi. (2 Timote 3:1-5) Kasi tingacitaci kuti ticitenge vintu mwakuyana na kujipatulira kwithu kwa Yehova? Tizamusambira nkani iyi mu sambiro lakurondezgapo.
[Mazgu ghamusi]
a Cifukwa cakuti Yesu wakaŵa wambura kwananga, ubapatizo wake kuti ukaŵa cimanyikwiro ca kurapa zakwananga cara. Ubapatizo wake ukarongora kuti wajipereka kwa Ciuta kuti wacitenge khumbo la Ŵadada ŵake.—Ŵahebere 7:26; 10:5-10.
Kasi Mukukumbuka?
• Kasi ubapatizo Wacikristu ukucitika wuli?
• Kasi muntu wakwenera kumanya vici kuti wabapatizike?
• Kasi ni masitepu wuli agho ghakurongozgera ku ubapatizo wa Ŵakristu ŵaunenesko?
• Ncifukwa wuli ŵantu ŵanyake ŵakukhumba cara kubapatizika, ndipo ŵangawovwirika wuli?
[Mafumbo]
[Cithuzithuzi pa peji 24]
Kasi mukumanya ico cikung’anamura kubapatizika ‘mu zina la Ŵawiske, Mwana, na mzimu utuŵa’?