Lutani apo pali nkhani

Lutani apo pali mitu ya nkhani

Ŵakatonda apo Ŵakasuzgikanga

Ŵakatonda apo Ŵakasuzgikanga

Ŵakatonda apo Ŵakasuzgikanga

FRIEDA JESS wakababikira ku Denmark mu 1911, ndipo iye na ŵapapi ŵake ŵakasamukira ku Husum, ku mpoto kwa Germany. Virimika vikati vyajumpapo, wakasanga ncito ku Magdeburg, ndipo mu 1930 wakabapatizika na kuŵa Musambiri wa Baibolo, zina ilo Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakamanyikwanga nalo pa nyengo iyo. Hitler wakamba kuwusa mu 1933, ndipo muwuso wake ukapangiska kuti Frieda wasuzgike kwa virimika 23 pasi pa boma lankaza limoza pera yayi, kweni ghaŵiri.

Mu March 1933 boma la German likacitiska visanko. Dr. Detlef Garbe, murara wa pa Neuengamme Concentration Camp Memorial pafupi na Hamburg, wakurongosora kuti: “Cipani ca National Socialists cikakhumbanga kucicizga ŵantu ŵanandi kuti ŵavotere murongozgi wawo, Adolf Hitler.” Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakarondezga urongozgi wa Yesu wakuti ŵareke kunjira mu ndyari na kureka ‘kuŵa ŵa caru,’ mwanteura ŵakavotako yayi. Cakufumapo cake? Ncito ya Ŵakaboni yikakanizgika.​—⁠Yohane 17:⁠16.

Frieda wakarutilira kucita ncito zake za Cikristu mwakubisirizga, ndipo wakawovwiranga nanga nkusindikizga magazini gha Gongwe la Mulinda. “Magazini ghanyake ghakatumizgikanga mwakubisirizga kwa Ŵakristu ŵanyithu mu misasa yakusuzgikirako,” ndimo wakuyowoyera. Wakakakika mu 1940 na kufumbika mafumbo na mupolisi murara, ndipo pamanyuma pake wakakhala myezi yinandi mu jere layekha. Kasi wakazizipizga wuli? Iye wakuti: “Lurombo ndilo lukanovwira. Nkamba kuromba namulenji-lenji ndipo nkarombanga mwakuwerezga-werezga pa zuŵa. Lurombo lukanipa nkongono na kunovwira kuti nileke kufipa mtima comene.”​—⁠Ŵafilipi 4:​6, 7.

Frieda wakasuturika, kweni mu 1944 ŵapolisi ŵakamukakaso. Nyengo iyi wakajalirika mu jere ku Waldheim kwa virimika vinkondi na viŵiri. Frieda wakurutilira kuti: “Ŵalonda ŵa Jere ŵakanipa ncito ya kucapa na kukoropa mu vimbuzi pamoza na ŵanakazi ŵanyane. Kanandi nkaŵanga lumoza na kayidi munyane wa ku Czechoslovakia, mwanteura nkadumbiskananga nayo comene za Yehova na vigomezgo vyane. Ici cikanikhozganga comene.”

Kufumiskika Kweni kwa Nyengo Yifupi Waka

Ŵantu awo ŵakaŵa mu jere la Waldheim ŵakawomboleka na Ŵasirikari ŵa ku Soviet mu May 1945, ndipo Frieda wakaŵa mwanangwa kuwelera ku Magdeburg kukarutizga uteŵeti wake kweni kwa nyengo yifupi waka. Ŵakaboni ŵakambaso kutombozgeka, pa nyengo iyi ŵakatombozgekanga na ŵarara ŵa malo agho ghakaŵa mu mawoko gha ŵasirikari ŵa ku Soviet. Gerald Hacke wa pa Hannah-Arendt-Institute for Research Into Totalitarianism wakalemba kuti: “Ŵakaboni ŵa Yehova mbamoza ŵa magulu ghacoko agho ghakatambuzgika kwa nyengo yitali na maboma ghose ghankaza ku German.”

Cifukwa wuli Ŵakaboni ŵakambaso kutambuzgika? Cifukwa cikuru cikaŵaso cakuti ŵakakana kunjira mu ndyari. Mu 1948, boma la East Germany likacitiska visanko kuti ŵantu ŵavote, ndipo Hacke wakurongosora kuti: “Cifukwa cikuru ico cikapangiska kuti Ŵakaboni ŵasuzgike ncakuti ŵakavotako yayi.” Mu August 1950, ncito ya Ŵakaboni ŵa Yehova yikakanizgika ku East Germany. Ŵakaboni ŵanandi ŵakaŵikika mu jere, kusazgapo Frieda.

Frieda wakaŵaso mu khoti ndipo ŵakadumura kuti wakhale mu jere virimika vinkondi na cimoza. “Pa nyengo iyi nkaŵa na Ŵakristu ŵanyane, ndipo kucezga nawo kukaŵa kwakovwira comene.” Wakati wafumiskika mu 1956, wakasamukira ku West Germany. Pa nyengo yasono Frieda wali na virimika 90, wakukhala ku Husum, ndipo wacali kuteŵetera Ciuta waunenesko, Yehova.

Frieda wakatambuzgika kwa virimika 23 na maboma ghaŵiri ghankaza. “Cipani ca Nazi cikayezga kuti cipweteke thupi lane, ndipo Cikomyunizimu cikayezga kunigongoweska. Kasi nkongono nkazitora nku? Sambiro liweme la Baibolo pa nyengo ya mtende, kuromba para nili pandekha, kucezga na Ŵakristu ŵanyane para pali mupata, na kuphalirako ŵanji vigomezgo vyane pa mupata wuliwose.”

Muwuso Wankaza na wa Sanko ku Hungary

Kunyake uko Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakazizipizga kwa virimika vinandi nku Hungary. Ŵanyake ŵakatambuzgika na maboma ghankaza ghaŵiri pera yayi, kweni ghatatu. Ciyerezgero cimoza ni Ádám Szinger. Ádám wakababikira ku Paks, Hungary, mu 1922, ndipo wakakulira mu cisopo ca Ciprotesitanti. Mu 1937 Ŵasambiri ŵa Baibolo ŵakiza pa nyumba yake ndipo pa nyengo yeneyiyo wakanweka na uthenga wawo. Ivyo wakasambira mu Baibolo vikamukhorweska kuti visambizgo vya ku tcharitchi lake vikaŵa vya mu Baibolo yayi. Mwanteura, wakaleka tcharitchi la Ciprotesitanti na kwamba kupharazgira lumoza na Ŵasambiri ŵa Baibolo.

Muwuso wa sanko ukakura mu Hungary. Nyengo zinandi, ŵapolisi ŵakawonanga Ádám wakupharazga ku nyumba na nyumba ndipo ŵakamukora kuti wakafumbike mafumbo. Kusuzga Ŵakaboni kukakura, ndipo mu 1939 ncito yawo yikakanizgika. Mu 1942, Ádám wakakakika na kuŵikika mu jere, ndipo wakatimbika comene. Kasi ncivici cikamovwira kuti wazizipizge mu myezi yose iyo wakaŵa mu jere nangauli wakaŵa na virimika 19 pera? “Apo nkaŵa kunyumba, nkasambira Baibolo mwakupwererera na kupulikiska makora khumbo la Yehova.” Ádám wakabapatizika kuŵa Kaboni wa Yehova wakati wafuma mu jere. Wakabapatizika nausiku, mu August 1942, mu mronga wa pafupi na nyumba yake.

Kuŵikika mu Jere ku Hungary, na mu Msasa ku Serbia

Mukati mwa nkondo yaciŵiri ya caru cose, caru ca Hungary cikakolerana na ca Germany pakulimbana na Soviet Union, ndipo kufika mu 1942, Ádám wakatoreka kuti waŵe msilikari. Iye wakuti: “Nkaŵaphalira kuti ningagwira yayi ncito ya usilikari cifukwa ca ivyo nili kusambira mu Baibolo. Nkarongosora kuti nkunjira yayi mu ndyari za caru.” Wakaphalirika kuti wakhale mu jere virimika 11. Kweni Ádám wakakhaliska yayi ku Hungary.

Mu 1943 Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakukwana 160 ŵakatoreka mu malo ghakupambana-pambana na kuŵakwezga maboti, kwambuka nawo mronga wa Danube na kuruta nawo ku Serbia. Ádám nayo wakaŵa mu gulu ili. Ku Serbia, ŵakayidi aŵa sono ŵakaŵa pasi pa muwuso wankaza wa Hitler. Ŵakaŵaŵika pa msasa wakulangirako ŵantu wa Bor na kuŵacicizga kugwira ncito mu mgodi wa copper. Pakati pajumpa cirimika cimoza, ŵakaŵawezgeraso ku Hungary, uko Ádám wakawomboreka na ŵasirikari ŵa ku Soviet mu 1945.

Hungary mu Boma la Mazaza pa Cilicose

Mtende ukarutilira yayi. Kuumaliro wa 1940, ŵarara ŵa boma la Cikomyunizimu ku Hungary ŵakakanizga milimo ya Ŵakaboni ŵa Yehova, nga ni umo likacitira boma la sanko pambere nkondo yindayambe. Mu 1952, Ádám, uyo pa nyengo iyi wakaŵa na virimika 29 ndipo wakaŵa na mwanakazi na ŵana ŵaŵiri, wakakakika na kweruzgika apo wakakanaso kunjira usilikari. Ádám wakaphalira khoti kuti: “Aka nkakwamba yayi kuti nikane kunjira usilikari. Mukati mwa nkondo, nkaŵikika mu jere na kutumizgika ku Serbia pa cifukwa cakuyana waka. Nkukana kunjira usilikari cifukwa ca njuŵi yane. Ndine Kaboni wa Yehova, ndipo nkunjira mu ndyari yayi.” Ŵakadumura kuti Ádám wakhale mu jere virimika vinkonde na vitatu, ndipo pamanyuma pake ŵakacepeskako, ŵakati wakhale virimika vinayi.

Ádám wakarutilira kutambuzgika mupaka mukatikati mwa 1970, virimika vyakujumpa 35 vya masuzgo kufumira apo Ŵasambiri ŵa Baibolo ŵakiza pa nyumba yake. Mukati mwa nyengo yose iyi, wakakhala mu jere virimika 23 na kweruzgika na makhoti ghankondi na limoza, ndipo wakakhala mu majere na mu misasa yakukwana 10. Wakazizipizga suzgo kwa nyengo yitali pasi pa maboma ghatatu​—⁠Boma la sanko la ku Hungary ilo likaŵako pambere nkondo yaciŵiri ya caru cose yindambe, boma la cipani ca German National Socialists ku Serbia, na boma la Cikomyunizimu ku Hungary.

Ádám wacali kukhala mu msumba wa kukwake wa Paks ndipo wakuteŵetera Ciuta mwakugomezgeka. Kasi wali na nkongono zapadera izo zikamovwira kuzizipizga na kutonda masuzgo ghose agha? Yayi. Iye wakurongosora kuti:

“Sambiro la Baibolo, lurombo, na kucezga na Ŵakristu ŵanyane ndivyo vikanovwira. Kweni nkukhumba kuzunura vintu vinyakeso viŵiri. Cakwamba, nkongono zose zili mwa Yehova. Kuŵa paubwezi uweme na iye ndiko kukanovwira kuti nizizipizge. Ndipo caciŵiri, nkakumbukanga lemba la Ŵaroma cipaturo 12, ilo likuti: ‘Lekani kuwezgera nduzga.’ Mwanteura, nkafinganga muntu yayi. Nyengo zinandi nkaŵanga na mupata wakuti ningawezgera awo ŵakanisuzganga, kweni nkawezgeranga yayi. Nkongono izo Yehova wakutipa tikwenera kuzigwiriskira ncito kuwezgera uheni pa uheni yayi.”

Umaliro wa Masuzgo Ghose

Pa nyengo yasono Frieda na Ádám ŵakusopa Yehova mwambura kusuzgikira. Kweni kasi vintu vya nga ni ivyo ŵakakumana navyo vikutiphaliraci pakuyowoya za kusuzgika mu zina la cisopo? Vikutiphalira kuti ntambuzgo ya mtundu uwu yikuŵavya nkongono yiliyose​—⁠comene-comene para yikuwira Ŵakristu ŵaunenesko. Peneapo kutombozga Ŵakaboni ŵa Yehova kukumara nyengo na ndarama, na kupangiska masuzgo ghanandi, kukutondeka kufiska vilato vyake. Pa nyengo yasono, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵali bweka-bweka ku Europe, uko maboma ghankaza ghakajinta misisi.

Kasi Ŵakaboni ŵakacita wuli apo ŵakasuzgikanga? Kuyana na umo nkani ya Frieda na Ádám yikurongolera, ŵakarondezga urongozgi wa mu Baibolo wakuti: “Ungatondekanga na uheni, kweni uheni uwutondere na uweme.” (Ŵaroma 12:21) Kasi uweme ungatonda nadi uheni? Enya, usange muntu wali na cipulikano cankongono mwa Ciuta. Kutonda kwa Ŵakaboni ŵa Yehova ku Europe kukaŵa kutonda kwa mzimu wa Ciuta. Ncirongorero ca nkongono za kucita uweme, izo zikwiza cifukwa ca cipulikano ico mzimu utuŵa ukupereka kwa Ŵakristu ŵakujicepeska. (Ŵagalatiya 5:​22, 23) Mu caru ici ca mbembe, ili ni sambiro ilo waliyose wangatorapo.

[Pictures on Page 5]

Frieda Jess (uyo sono ni Thiele) pa nyengo ya kukakika kwake na pa nyengo yasono

[Vithuzithuzi pa peji 7]

Ádám Szinger pa nyengo iyo wakaŵa mu jere na pa nyengo yasono