Ŵakavu Ŵakukavukira-Kavukira

“Palije caru ico cingenda makora usange ŵantu ŵanandi mu caru ico mbakavu ndipo ŵalije pakukora.”

MUNTU wakumanya za kendero ka cuma Adam Smith wakayowoya mazgu agha m’ma 1700. Ŵanandi ŵakuzomerezga kuti ivyo wakayowoya ni vyaunenesko comene mazuŵa ghano. Mphambano pakati pa ŵakavu na ŵasambazi yakura comene. Ku Philippines, ŵantu ŵanandi ŵakugwiriskira ncito ndarama yakucepera pa dola yimoza (ya ku U.S.) zuŵa lirilose—ndarama iyo mu vyaru visambazi ŵakuyisanga pa maminiti waka. Lipoti la 2002 la United Nations Human Development likayowoya kuti “ndarama za ŵantu ŵakavu comene pacaru capasi zikunjiramo 114 mu ndarama izo ŵasambazi comene ŵali nazo.”

Nangauli ŵantu ŵanyake ŵakusangako makora, kweni ŵantu ŵanandi ŵakukhala mu tuvidimbo, ŵakuzenga tuvisakasa palipose apo ŵawona. Ŵanyake ŵakusuzgika comene, ŵakukhala na kugona mu misewu, kugona pa makatoni panji mapepala gha plastiki. Ŵanandi mwa iwo ŵakuyezga ntowa iyi na iyi kuti ŵaŵe na umoyo, nga ni kurya vya mu nkando na mu mabini, kugwira ganyu wa kunyamura katundu muzito, panji kusora mabotolo ghakugwiriskira kale ncito na kuguriska.

Mphambano pakati pa ŵasambazi na ŵakavu yili mu vyaru vikavu pera yayi, kweni nga ni umo World Bank (Banki la Caru Cose) likuyowoyera, “‘ukavu’ wuli mu vyaru vyose.” Kufuma ku Bangladesh mupaka ku United States, mwambura kupwererako kantu kuti ŵanyake ŵakusanga makora, pali ŵanji awo ŵakusanga cakurya na nyumba mwakusuzgikira. Magazini ya The New York Times yikayowoya ivyo kalembera wa ku U.S. uyo wakacitika mu 2001 wakarongora, kuti mpambano pakati pa ŵasambazi na ŵakavu yikurutilira kukura mu United States. Magazini iyi yikati: “Cirimika camara ŵantu ŵasambazi comene ku United States ŵakapokera hafu ya ndarama zose za mu caru ico . . . Ŵakavu comene ŵakapokera tundarama tucoko waka. Ndimo vintu viliriso mu vyaru vinyake, panji kujumphaso na apa. Lipoti la World Bank likarongora kuti 57 peresenti ya ŵantu, ŵakugwiriskira ncito ndarama yakucepera pa madola ghaŵiri gha ku United States zuŵa lirilose.

Kuti vintu vihenipirethu, mu cirimika ca 2002, ŵantu ŵanandi ŵakayima mitu apo ŵakapulika malipoti ghakuyowoya za mabwana agho ghakasambazga  mwakukayikiska. Nanga kungaŵa kuti palije katangali uyo ŵarara aŵa wakacita, ndipouli, ŵanandi ŵakuwona kuti “ŵakasambazganga mwakujumpa cipimo, mwakukayikiska ndiposo mwambura kughanaghanira ŵanyawo” nga ni umo magazini ya Fortune yikuyowoyera. Pakuwona ivyo vikucitika mu caru, ŵanyake ŵakuzizwa usange kuŵa na ndarama zinandi kwa ntena uku tingayowoya kuti nkuweme waka apo ŵantu ŵanandi ukavu ukukoma.

Kasi Ukavu Uŵengepo Kwamuyirayira?

Ici kuti cikung’anamura kuti palije waliyose uyo wakucitapo kantu kuti wawovwire ŵakavu yayi. Ŵantu ŵa mitima yiweme mu boma na mawupu ghanyake ŵakuyezgayezga comene kuti vintu visinte. Ndipouli, vyakufumapo vyake ni vyakugulura nkongono. Lipoti la mu 2002 la Human Development likuyowoya kuti “vyaru vinandi ni vikavu comene kuruska umo vikaŵira virimika 10, 20, panji 30 ivyo vyajumpa,”nangauli pali kuyezgayezga kukuru kuti vintu visinte.

Kasi ici cikung’anamura kuti ŵakavu vintu vizamuŵaŵirapo makora yayi? Tikumupempani kuti muŵazge mutu wakurondezgapo kuti muwone mahara agho ghangamovwirani panyengo ya sono, na vintu ivyo vizamupangiska kuti ukavu umare, vyakuti mundaghanaghanepo nakale.