Fundo Zikuru za m’Buku la Genesis—II
Mazgu gha Ciuta Ngamoyo
Fundo Zikuru za m’Buku la Genesis—II
KUFUMA pa nyengo iyo Adamu wakalengekera, kufika apo mwana mwanalume wa Yakobe, Yosefe wakafwira, buku la Genesis liri na mbiri ya ŵanthu ya vilimika 2,369. Vipaturo 10 vyakwambilira, na mavesi 9 gha cipaturo 11 Genesis 1:1–11:9, kusazgapo nkhani ya kulenga vinthu kweniso cigongwe ca Babele, vikalongosoreka kale mu magazini iyo yajumpha. a Nkhani iyi sono yilongosorenge fundo izo zikakhalako mu Genesis kuyana na umo Ciuta wakacitira na Abrahamu, Yisake, Yakobe, na Yosefe.
ABRAHAMU WAZGOKA MUBWEZI WA CIUTA
Vilimika 350 pamanyuma pa Cigumula, munthu wakutemweka comene na Ciuta wababika mu fuko la Shemu, mwana wa Nowa. Zina lake ni Abramu, kweni nyengo yati yalutapo, zina lake likusintha kuŵa Abrahamu. Wati waphalirika na Ciuta, Abramu wakufumamo mu msumba wa Ŵakalidi wa Uri na kukakhala mu mahema mu caru ico Yehova wakulayizga kuti wapelekenge kwa iyo na ŵana ŵake. Cifukwa ca kupulikira kweniso cipulikano, Abrahamu wakucemeka “mubwezi wa Ciuta.”—Yakobe 2:23.
Yehova wakulanga ŵanthu ŵaheni mu Sodomu na mizi yinyake yapafupi, kweni wakuthaska Loti na ŵana ŵake ŵasungwana. Layizgo la Ciuta likufiskika apo Yisake, mwana wa Abrahamu wakubabika. Nyengo yati yalutapo, cipulikano ca Abrahamu cikuyezgeka apo Yehova wakumuphalira kuti wapeleke sembe mwana wake. Abrahamu wazomera kweni mungelo wamukanizga. Nchakuwonekerathu kuti Abrahamu ni munthu uyo wali na cipulikano, lekani wakuphalirika kuti kwizira mu mphapu yake, mitundu yose yitumbikikenge. Abrahamu wali na citima cikuru cifukwa muwoli wake Sara wapotera.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
12:1-3—Kasi mphawuli apo phangano la Abrahamu likamba kugwira nchito, ndipo mupaka pawuli? Phangano la Yehova kwa Abramu lakuti ‘mbumba zose za pa caru zitumbikikenge’ likamba kugwira nchito apo Abramu wakambuka dambo la Yufurate pa ulendo wa ku Kenani. Pakwenera kuti pakaŵa pa Nisani 14, 1943 B.C.E.—vilimika 430 pambere Ŵaisrayeli ŵandafume mu wuzga ku Egupto. (Exodus 12:2, 6, 7, 40, 41) Phangano la Abrahamu ni “phangano la muyirayira.” Licali waka mupaka mbumba za caru zizakatumbikike, nakuti ŵalwani wose ŵa Ciuta ŵamare dankha petu!—Genesis 17:7; 1 Ŵakorinte 15:23-26.
15:13—Kasi vilimika 400 ivyo vikayowoyeka kuti mphapu ya Abramu yizamusuzgika vikamara pawuli? Nyengo ya kusuzgika yikamba mu 1913 B.C.E. apo Yisake, mwana wa Abrahamu wakaleka bele pa vilimika 5, ndipo mukuru wake Ishumayeli wa vilimika 19, ‘wakamusuzganga.’ (Genesis 21:8-14, NW; Ŵagalatiya 4:29) Nyengo iyi yikamara apo Ŵaisrayeli ŵakafuma mu wuzga ku Egupto mu 1513 B.C.E.
16:2—Kasi cikaŵa cakwenelera kuti Sarai watore mteŵetikazi wake Hagara na kumupa Abramu kuŵa muwoli wake? Sarai wakacita nthena mwakuyana na kaluso ka mu nyengo yira. Kale kukaŵa kaluso kakuti mwanakazi uyo ni cumba wakwenera kumupa mufumu wake mteŵetikazi mwakuti wamubabire muhaliri. Mitala yikamba na ŵana ŵa Kayini. Nyengo yikati yalutapo, kaluso aka kakawanda mu ŵanthu ŵanandi ndipo nanga ni awo ŵakasopanga Yehova nawoso ŵakamba kucita nthena. (Genesis 4:17-19; 16:1-3; 29:21-28) Ndipouli, nga umo vinthu vikaŵira pakwamba peneco, Yehova wandazomerezge kutora mitala. (Genesis 2:21, 22) Apo Ciuta wakawerezga mazgu kwa Nowa na ŵana ŵake ŵanalume ghakuti “babanani, mwandane, muzuzge caru,” waliyose wakwenera kuti wakaŵa na mwanakazi yumoza. (Genesis 7:7; 9:1; 2 Petros 2:5) Yesu Khristu wakawerezgapo dango la kutora mwanakazi yumoza.—Mateyu 19:4-8; 1 Timote 3:2, 12.
19:8—Kasi Loti wakabuda yayi pakupeleka ŵana ŵake ŵasungwana ku ŵanthu ŵa mu Sodomu? Kuyana na kaluso ka ŵanthu ŵa ku mafumiro gha dazi, yikaŵa nchito ya mweneko nyumba kuvikilira ŵalendo, nyengo zinyake na kufwirapo wuwo usange vyasuzga comene. Loti wakaŵa wakunozgeka kucita ici. Na cikanga cose, wakafumira kuwaro, kujarako ku muryango, na kuyowoya nalo yekha maso na maso genge lira. Apo Loti wakapelekanga ŵana ŵake ŵasungwana, panyake wakamanya kuti ŵalendo ŵara ghakaŵa mathenga gha Ciuta. Nakuti panji wakaghanaghana kuti Ciuta wathaskenge ŵana ŵake nga umo wakathaskira Sara ku Egupto. (Genesis 12:17-20) Ndivyo vikacitika nadi, Loti na ŵana ŵake ŵasungwana ŵakavikilirika.
19:30-38—Kasi ndikuti Yehova wakazomerezga kuti Loti waloŵere na kubaba ŵana mu ŵana ŵake ŵasungwana? Yehova wakukanirathu nkhanira kutorana pa ubali kweniso uloŵevu. (Leviticus 18:6, 7, 29; 1 Ŵakorinte 6:9, 10) Nakuti Loti wakaŵa munthu uyo wakadandauranga na “milimo ya . . . ucikana malango” ya ŵanthu mu Sodomu. (2 Petros 2:6-8) Pakuti ŵasungwana ŵara ŵakamuloŵezga dankha Loti, nchakuwonekerathu kuti ŵakamanya kuti dada wawo wakatenge wazomerenge yayi kuŵagona usange wandaloŵere. Kweni pakuti ŵakaŵa ŵalendo mu caru, ŵasungwana ŵara ŵakawona kuti iyi ndiyo yikaŵa nthowa yekha yakuti mphapu ya Loti yileke kuzimwa. Nkhani iyi yili kulembeka mu Baibolo kuti yilongore ubali pakati pa Ŵamoabu (kwizira mwa Moabu) na Ŵaamoni (kwizira mwa Benami) na Ŵaisrayeli, ŵana ŵa Abrahamu.
Ivyo Tikusambirapo:
13:8, 9. Abrahamu wali kutipa ciyelezgero ciwemi para taŵanthu tapambana mu kayowoyero. Tingayezganga cara napacoko kunanga mtende uwo tili nawo na ŵanyithu cifukwa ca ndarama, ivyo tikukhumba, panji cifukwa ca kujitemwa.
15:5, 6. Apo Abrahamu wakacekuranga kwambura mwana, wakayowoya na Ciuta wake nkhani iyi. Yehova wakamuzgora na kumukhozga. Cakulondezgapo? Abrahamu “wakapulikana na Yehova.” Usange tirombenge kwa Yehova, kumuphalira ivyo vili mu mtima withu, kugomezga ivyo wakutiphalira mu Baibolo, na kumupulikira, mbwenu tiŵenge na cipulikano cakukhora.
15:16. Yehova wakakorako ceruzgo cake pa Ŵaamori (panji Ŵakenani) mupaka ŵazukuru ŵakababa na ŵazukuru. Cifukwa? Cifukwa Ciuta ngwakuzizipizga. Wakalindilira kuti panji vinthu visinthenge kweni mbwenu ha. Nase tikwenera kuzizipizga nga umo Yehova wakacitira.
18:23-33. Yehova wakukoma bweka yayi. Wakuthaska ŵarunji.
19:16. Loti “wakazinazina,” nakuti ŵangelo ndiwo ŵakacita kumukora iyo pa woko na mbumba yake na kuluta nawo kuwaro kwa Sodomu. Ise tingacita makora kuŵa maso apo tikulindilira umaliro wa caru ciheni ici.
19:26. Ungaŵa ucindere comene usange tingatoleka mtima panji kudokera vinthu ivyo tavileka ku caru.
YAKOBE WALI NA ŴANA 12
Abrahamu wakunozgekera nthengwa ya Yisake, uyo watolanenge na Rabeka, mwanakazi wa cipulikano mwa Yehova. Mwanakazi uyu wakubaba ŵana ŵamileza, Esau na Yakobe. Esau walije nawo nchito ulara ndipo wakuguliska kwa Yakobe, mweneuyo nyengo yati yalutapo, wakupokera vitumbiko kwa adada ŵake. Yakobe wakucimbilira ku Padan-aramu, kwenekuko wakutora Leya na Rakelo na kwamba kuliska viŵeto vya wiskevyara vilimika 20 pambere ŵandalekane na mbumba yawo. Mwa Leya, Rakelo, na ŵateŵetikazi ŵawo ŵaŵiri, Yakobe wakubaba ŵana ŵanalume 12 na ŵasungwana. Yakobe wakujunthana na mungelo ndipo wakupokera vitumbiko, nakuti zina lake likusintha kuŵa Israyeli.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
28:12, 13—Kasi “makwelero” agho Yakobe wakawona mu maloto ghakung’anamuraci? “Makwelero,” agho panji ghakaŵa nga ni matanda, ghakulongora kuti Ciuta wakuyowoya na ŵanthu pano pasi. Apo ŵangelo ŵakakweranga na kukhira cikalongora kuti ŵangelo ŵakucita nchito yakuzirwa comene pakati pa Yehova na ŵanthu awo wakuŵatemwa.—Yohane 1:51.
30:14, 15—Cifukwa wuli apo Rakelo wakatora cipasi ca mandileki, wakapeleka mwaŵi ku muwolimwa munyake kuti wagone na mufumu wake? Mu nyengo yakale, cipasi ca mandileki ukaŵa munkhwara wa kugoneka tulo kweniso kuti munthu waleke kupulika vilaso. Cipasi ici cikagwirangaso nchito kuti munthu waŵe na khumbo la kugonana, kuwuska mphapu panji kovwira mwanakazi kuti watore pathupi. (Sumu ya Solomon 7:13) Nangauli Baibolo likuyowoyapo yayi ivyo Rakelo wakakhumbanga pakutora mandileki, kweni pakuti wakaŵa cumba, wakwenera kuti wakamanya kuti cipasi ici cimovwilenge kuti watore pathupi mwakuti wapumule kuneneka. Kweni vilimika vikati vyajumphapo ndipo Yehova ‘wakajura nthumbo yake.’—Genesis 30:22-24.
Ivyo Tikusambirapo:
25:23. Yehova wali na nkhongono za kuwona kalengekero ka munthu uyo wandababike na kusankha uyo wakukhumba kuti wacite khumbo lake. Ndipouli, wakulemberathu yayi ivyo vizamucitika mu umoyo wa munthu.—Hoseya 12:3; Ŵaroma 9:10-12.
25:32, 33; 32:24-29. Yakobe wakaŵa na citatata kuti wagule ulara kweniso kujunthana na mungelo usiku wose kuti wapokeko vitumbiko, ici cikulongora kuti wakacindika vinthu vyakupatulika. Yehova watipa vinthu vinandi vyakupatulika, vinyake mwa ivyo ni ubwezi uwo tili nawo na iyo na gulu lake, sembe yakuwombora, Baibolo, na cilindizga ca Ufumu. Mphanyi nase taŵa nga ni Yakobe, kucindika vinthu vyakupatulika.
34:1, 30. ‘Suzgo’ iyo yikiza pa Yakobe wakacita kuyisokora ni Dina cifukwa ca kwendezgana na ŵanthu ŵambura kutemwa Yehova. Tikwenera kusankha mwamahara ŵabwezi ŵithu.
YEHOVA WATUMBIKA YOSEFE MU EGUPTO
Cifukwa ca sanje, ŵana ŵa Yakobe ŵapangana kuti ŵaguliske munung’una wawo Yosefe ku wuzga. Mu Egupto, Yosefe waponyeka mu jere cifukwa ca kugomezgeka kweniso cikanga pakulondezga ivyo Ciuta wakukhumba. Nyengo yati yalutapo, ŵamufumiska mu jere kuti wapataule maloto gha Faro. Maloto agha ngakuti kuŵenge vilimika 7 vya vyakurya na vinyake 7 vya njara yakutaya mafiya. Nyengo yeneyiyo, Yosefe wakupika nchito ya kulaŵilira vyakurya mu Egupto. Ŵakuru ŵake ŵakwiza ku Egupto kuzakapenja cakurya cifukwa kwawa gwang’wang’wa muheni. Mbumba yawo yikukumanaso na kukhala pamoza mu malo gha vundira gha Gosheni. Wali pafupi kufwa, Yakobe wakutumbika ŵana ŵake kweniso kuyowoya ucimi wa vitumbiko vikuru mu nyengo ya kunthazi. Thupi la Yakobe likutoleka kuya ku Kenani kuti likasungike mu dindi. Yosefe wati wafwa pa vilimika 110, thupi lake likuphakika munkhwara kuti lileke kuvunda mwakuti linyamulike lilute ku Caru ca Layizgano.—Exodus 13:19.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
43:32—Cifukwa wuli Ŵaegupto ŵakaselukanga kurya pamoza na Ŵahebere? Ici comene cikacitikanga cifukwa ca kupambana cisopo panji kujitemwa. Ŵaegupto ŵakatinkhangaso ŵaliska. (Genesis 46:34) Cifukwa? Ŵaliska ŵakaŵa ŵanthu ŵapasi comene mu caru ca Egupto. Cifukwa cakuti malo ghakacepa gha kulimapo, panji lekani Ŵaegupto ŵakakwenyeleranga na awo ŵakizanga kuzakapenja malo ghakuliskako viŵeto.
44:5—Kasi ndikuti Yosefe wakagwiliskiranga nadi nchito nkhombo (kapu) pakupataula maloto? Nkhombo ya siliva, kweniso ivyo vikayowoyeka kuyana na nkhombo, vyose ivi vikaŵa waka pulani panji njomba. Yosefe wakasopanga Yehova mwakugomezgeka. Pakupataula maloto wakagwiliskiranga nadi nkhombo yayi, nga umo Benjamini wakibira nadi yayi.
49:10—Kasi “Nthonga ya ufumu” na “nthonga ya kazembe” yikung’anamuraci? Apa, nthonga ya ufumu yikwimira mazaza gha ufumu. Ndipo nthonga ya kazembe yikwimira nkhongono za kuwusira. Apo Yakobe wakazunuranga ivi wakang’anamuranga kuti mazaza na nkhongono viŵenge pa fuko la Yuda mupaka Shilo wize. Mphapu iyi ya Yuda ni Yesu Khristu, mweneuyo Yehova wamupa ufumu wakucanya. Khristu wali na mazaza gha ufumu na nkhongono za kuwusira.—Salmo 2:8, 9; Yesaya 55:4; Daniel 7:13, 14.
Ivyo Tikusambirapo:
38:26. Yuda wakabuda umo wakacitira na mkamwana wake Tamara, uyo wakaŵa cokoro. Ndipouli, wakati wamanya kuti ndiyo wamupa pathupi, Yuda wakajiyuyura na kuzomera ubudi wake. Nase tikwenera kuzomera luŵiro para tabuda.
39:9. Zgoro la Yosefe kwa muwoli wa Potifara likulongora kuti kaghanaghaniro kake kakakolerana na ivyo Ciuta wakukhumba nakuti njuŵi yake yikalongozgekanga na malango Ghake. Kasi nase tikwenera kucita nthena yayi apo tikusambira unenesko?
41:14-16, 39, 40. Yehova wangazgora vinthu kuti viŵe makora kwa awo ŵakumopa. Para masoka ghakutiwira, nchiwemi kugomezga Yehova na kuŵa wakugomezgeka kwa iyo.
Ŵakaŵa na Cipulikano Cakukhora
Abrahamu, Yisake, Yakobe, na Yosefe ŵakaŵa nadi ŵanalume ŵakopa Ciuta kweniso ŵa cipulikano. Ivyo ŵakacita mu umoyo wawo vili kulembeka mu buku la Genesis, ndipo ni vyakukhozga nadi cipulikano nakuti vikutisambizga vinthu vyakuzirwa comene.
Nkhani iyi yimovwilaninge apo mukuŵazga Baibolo sabata na sabata mu Sukulu ya Uteŵeti wa Ciuta. Kusambira fundo izi kupangiskenge kuti nkhani yiŵe yamoyo.
[Mazgu ghamusi]
a Wonani “Mazgu gha Ciuta Ngamoyo—Fundo Zikuru za m’Buku la Genesis—I” mu Gongwe la Mulinda la Janyuwale 1, 2004.
[Cithuzithuzi pa peji 15]
Abrahamu wakaŵa mwanalume wa cipulikano
[Cithuzithuzi pa peji 15]
Yehova wakutumbika Yosefe
[Cithuzithuzi pa peji 15]
Munthu murunji Loti na ŵana ŵake ŵasungwana ŵakavikilirika
[Cithuzithuzi pa peji 17]
Yakobe wakacindika vinthu vyakupatulika. Imwe ke?