Fundo Zikuru za m’Buku la Exodus
Mazgu gha Yehova Ngamoyo
Fundo Zikuru za m’Buku la Exodus
BUKU la Exodus ni nkhani yaunenesko ya kuwombokwa kwa ŵanthu awo ‘ŵakaŵateŵetiska milimo yinonono.’ (Exodus 1:13) Kweniso ni nkhani yakukondweska ya kubabika kwa mtundu. Pa vinthu vinyake vyakukondweska, pali minthondwe, malango ghapacanya, na kuzengeka kwa cihema. Mwakudumura, ivi ndivyo vili mu buku la Baibolo la Exodus.
Exodus, buku lakulembeka na mprofeti wa Cihebere Mozesi, likulongosora ivyo vikacitikira Ŵaisrayeli mu vilimika 145—kufuma pa nyifwa ya Yosefe mu 1657 B.C.E. mupaka kumalizgika kwa cihema mu 1512 B.C.E. Ndipo mbu, nkhani iyi kuti ni mdauko waka yayi. Ni mazgu gha Ciuta, panji uthenga ku ŵanthu. Antheura, ‘ngamoyo ndiposo ngankhongono.’ (Ŵahebere 4:12) Ipo buku la Exodus ndacandulo nadi kwa ise.
“CIUTA WAKAPULIKA KUTAMPHA KWAWO”
Ŵana ŵa Yakobe awo ŵakukhala mu Eguputo ŵandana comene mwakuti fumu yalangura kuti ŵaŵe ŵazga. Faro walanguraso kuti ŵabonda ŵasepuka wose ŵa Israyeli ŵakomeke. Uyo wapona cipiyoyo ici ni mwana wa myezi yitatu, Mozesi, uyo wakusungika na mwana msungwana wa Faro. Nangauli wakulelekera mu mbumba yacifumu, pa msinkhu wa vilimika 40, Mozesi wakuvikilira ŵanthu ŵa kwake ndipo wakoma Mueguputo. (Milimo 7:23, 24) Wati wacimbizgika, wakuluta ku Midiyani. Wacali kwenekuko, wakutora mwanakazi na kwamba kuliska viŵeto. Pa civwati ico cikugolera mwakuzizwiska, Yehova wakuphalira Mozesi kuti wawelere ku Eguputo kuti wakalongozge Ŵaisrayeli kufuma mu wuzga. Mukuru wake Aroni ndiyo wasoleka kuŵa wakumuyowoyera.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
3:1—Kasi Yetero wakaŵa musofi wa mtundu wuli? Mu nyengo zakale, dada ndiyo wakaŵanga musofi wa mbumba yake. Yetero wakwenera kuti ŵakaŵa mulongozgi wa fuko la Ŵamidiyani. Pakuti Ŵamidiyani ŵakaŵa ŵana ŵa Abrahamu mwa Ketura, mutepanji ŵakamanyanga nthowa yakusopera Yehova.—Genesis 25:1, 2.
4:11—Kasi Yehova wakuzgora wuli ŵanthu ‘kuŵa ŵambuwu, ŵakumangwa, na ŵacibulumutira’? Nangauli nyengo zinyake Yehova wapangiskapo ŵanthu kuŵa ŵacibulumutira na ŵambuwu, kweni ndiyo wakupangiska kuti ŵanthu ŵapendelenge nthena yayi. (Genesis 19:11; Luka 1:20-22, 62-64) Vyose ivi vikucitika cifukwa ca kwananga uko tili kuhalira. (Job 14:4; Ŵaroma 5:12) Ndipouli, pakuti Ciuta wazomerezga kuti ukhaliro uwu uŵepo, lekani wangayowoya kuti ndiyo ‘wakuzgora’ ŵanthu kuŵa ŵambuwu, ŵakumangwa, kweniso ŵacibulumutira.
4:16—Ni mwauli umo Mozesi wakaŵira ‘nga ni Ciuta’ kwa Aroni? Mozesi wakaŵa mwimiliri wa Ciuta. Lekani wakaŵa ‘nga ni Ciuta’ kwa Aroni, uyo wakaŵa wakumuyowoyera.
Ivyo Tikusambirapo:
1:7, 14. Yehova wakavikilira ŵanthu ŵake apo ŵakayuzgikanga mu Eguputo. Ndimo wakucitiraso na Ŵakaboni ŵake lero, nanga ni para ŵakutambuzgika.
1:17-21. Yehova wakutikumbuka makora.—Nehemiya 13:31.
3:7-10. Yehova wakupulika kutengera kwa ŵanthu ŵake.
3:14. Yehova wakufiska vilato vyake kwambura kutondeka. Ipo tingaŵa na cigomezgo kuti wazamufiska malayizgo gha mu Baibolo agho tikulindilira.
4:10, 13. Mozesi wakajikayikira comene pa kayowoyero kake mwakuti nanga ni apo Ciuta wakamupanikizgira kuti ŵaŵenge nayo, iye wakapempha Ciuta kuti watume munthu munyake wakayowoye na Faro. Ndipouli, Yehova wakamutuma Mozesi na kumupa vinjeru kweniso nkhongono zakuti wacitire mulimo wake. M’malo mwa kughanaghanira comene pa ivyo tikutondeka, mphanyi tagomezga Yehova na kucita mulimo withu wa kupharazga na kusambizga mwakugomezgeka.—Mateyu 24:14; 28:19, 20.
MINTHONDWE YAWOMBORA ŴANTHU
Mozesi na Aroni ŵakwiza pamaso pa Faro, kupempha kuti Ŵaisrayeli ŵalute ŵakacite ciphikiro kwa Yehova mu mapopa. Fumu ya Eguputo yikukana mwamtonyoro. Yehova kwizira mwa Mozesi wiza na masuzgo ghakofya. Faro wakuzomerezga Ŵaisrayeli kuti ŵalutenge pamanyuma pa cilengo ca khumi. Ndipouli, nakalinga Faro na ŵankhondo ŵake ŵakuŵalondezga mumanyuma uku ŵakalipa uheni. Kweni Yehova wakujura nthowa pa Nyanja Yiswesi na kuwombora ŵanthu ŵake. Ŵaeguputo awo ŵaŵalondezganga ŵabira mu nyanja.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
6:3—Kasi zina la Ciuta likaleka wuli kumanyikwa kwa Abrahamu, Yisake, na Yakobe? Ŵanthu aŵa ŵakazunulanga zina la Ciuta na kupokera malayizgo kufuma kwa Yehova. Ndipouli, ŵakamanyanga yayi nesi kuwona kuti Yehova ndiyo wakafiskanga malayizgo agha.—Genesis 12:1, 2; 15:7, 13-16; 26:24; 28:10-15.
7:1—Kasi Mozesi ŵakaŵa wuli “Ciuta kwa Faro”? Mozesi wakapokera nkhongono na mazaza kufuma kwa Ciuta zakuyowoyera na Faro. Lekani pakaŵavya cifukwa cakuti wawopere fumu yira.
7:22—Kasi ŵasofi ŵa ku Eguputo ŵakaghasanga nkhu maji ghambura ndopa? Ŵakwenera kuti ŵakaŵa na maji agho ŵakanegha mu Mlonga wa Nile pambere cilengo ici cindacitike. Panji maji ghawemi ŵakaghasanga mwa kufura mithombo mumphepete mwa Mlonga wa Nile.—Exodus 7:24.
8:26, 27—Cifukwa wuli Mozesi wakati sembe za Ŵaisrayeli ‘mbukazuzi kwa Ŵaeguputo’? Ŵaeguputo ŵakasopanga vinyama vyakupambanapambana. Antheura, apo Mozesi wakazunulanga sembe wakakhumbanga kukopa Ŵaeguputo kuti ŵazomerezge luŵiro kuti Ŵaisrayeli ŵalute ŵakapeleke sembe kwa Yehova.
12:29—Mbanjani ŵakaŵa ŵana ŵakudanga? Ŵana ŵakudanga ŵakaŵanga ŵanalume pera. (Maŵazgo 3:40-51) Faro wakaŵa wakudanga, kweni wakakomeka yayi. Cifukwa wakaŵa na mbumba yake. Cilengo ca khumi cikakomanga mutu wa mbumba yayi, kweni ŵana ŵakudanga mu mbumba.
12:40—Kasi Ŵaisrayeli ŵakakhala mu caru ca Eguputo vilimika vilinga? Vilimika 430 ivyo vyazunulika pano ni nyengo iyo ŵana Ŵaisrayeli ŵakakhala ‘mu caru ca Eguputo na mu caru ca Kenani.’ Mu 1943 B.C.E., apo Abrahamu wakaŵa na vilimika 75, wakambuka Mlonga wa Yufurate pakuya ku Kenani. (Genesis 12:4) Kufuma nyengo iyo mupaka apo Yakobe wa vilimika 130 wakanjilanga mu Eguputo pakajumpha vilimika 215. (Genesis 21:5; 25:26; 47:9) Ici cikulongora kuti Ŵaisrayeli ŵakakhalaso vilimika vinyake 215 mu Eguputo.
15:8—Kasi maji ghakuwunjikana gha mu Nyanja Yiswesi ghakaŵa ghakukhoma nadi? Lizgu la Cihebere lakuti ‘kukhoma’ likung’anamura kukwinyana. Pa lemba la Job 10:10, lizgu ili likugwiliskirika nchito pakukhwaskana na masi. Ntheura maji agha ghakaŵa ghakukhoma nadi yayi. Usange “mphepo yankhongono ya ku mafumiro gha dazi” iyo yikuzunulika pa Exodus 14:21 yikaŵa yakuzizima comene na kukhomeska maji, kwambura kukayika mphanyi tikupulika kuti kukazizima comene. Cifukwa cakuti pakaŵavya ico cikakora maji, lekani ghakawonekanga ngati ngakukhoma.
Ivyo Tikusambirapo:
7:14–12:30. Vilengo Khumi vikatenge vicitikenge nakale yayi. Vikayowoyeka kale ndipo vikacitika umo vikayowoyekera. Vilengo ivi vikulongora kuti Mlengi wali na mazaza pa maji, zuŵa, vibenene, vinyama, na ŵanthu! Vilengo ivi vikulongoraso kuti Ciuta wangakhizgira soka pa ŵalwani ŵake na kuvikilira awo ŵakumusopa.
11:2; 12:36. Yehova wakutumbika ŵanthu ŵake. Wakawoneseska kuti Ŵaisrayeli sono ŵapokera njombe zawo pa nchito iyo ŵakagwiranga ku Eguputo. Ŵakaŵa ŵanangwa pakunjira mu Eguputo, ŵakaŵa ŵazga ŵakukoleka pankhondo yayi.
14:30. Tikugomezga kuti pa “suzgo yikuru” iyo yikwiza Yehova wazamuthaska awo ŵakumusopa.—Mateyu 24:20-22; Civumbuzi 7:9, 14.
YEHOVA WAKUPANGA MTUNDU WAKUWUSIKA NA IYO
Mu mwezi wacitatu panyuma pa kuwombokwa ku Eguputo, Ŵaisrayeli ŵakuzenga misasa musi mwa Phiri la Sinayi. Apa ŵakupokera Malango Khumi na malango ghanyake, ŵakunjira mu phangano na Yehova, na kuzgoka mtundu wakuwusika na iyo. Mozesi wakukhala mazuŵa 40 ku phiri, uko wakapokeranga ulongozgi wakukhwaskana na kusopa kwaunenesko kweniso umo ŵangazengera cihema ca Yehova, tempele lakuti lingayegheka para ŵakusamuka. Uku wacali ku phiri, Ŵaisrayeli ŵakupanga tholi la golide na kulisopa. Peneapo Mozesi wakukhira kufuma ku phiri, wakuwona ivyo vikucitika ndipo wakwiya comene na kuswa malibwe ghaŵiri agho Ciuta wakamupa. Pamanyuma pakuti awo ŵabuda ŵapokera cilango, wakuweleraso ku phiri, kukapokaso malibwe ghanyake. Mozesi wati wawelako ku phiri, nchito ya kuzenga cihema yikwamba. Kuumaliro wa cilimika cakwamba, ico Israyeli wakhala mwawanangwa, cihema capacanya ici cikumara na kwimikika. Ndipo Yehova wazuzga cihema na ucindami wake.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
20:5—Kasi Yehova ‘wakulanga wuli mafuko gha kunthazi cifukwa ca ŵawiskewo’? Munthu waliyose para wakura, wakweluzgika cifukwa ca nkharo yake. Kweni apo mtundu wa Israyeli ukamba kusopa vikozgo, ŵana ŵawo nawo ŵakasuzgika cifukwa ca mphuvya za ŵapapi. Nanga Mbaisrayeli ŵakugomezgeka ŵakakhwaskika cifukwa cakuti kuswa malango kwa mtundu wawo kukaŵatondeskanga kuti ŵakhalilire pa nthowa ya urunji.
23:19; 34:26—Kasi languro lakuti ungaphikanga kana ka mbuzi mu suru (mkaka) wa nyina likang’anamulangaci? Kuphika kana ka mbuzi panji nyama yiliyose mu mkaka wa nyina ŵakuti yikaŵa nthowa yakucemera vura ya ŵanthu ŵambura kusopa. Kweniso, pakuti mkaka ngwakuti nyina walelere mwana, kuphikamo mwana wake yingaŵa nkhaza yikuru. Dango ili likawovwira ŵanthu ŵa Ciuta kumanya kuti ŵakwenera kuŵa ŵalusungu.
23:20-23—Kasi mungelo uyo wakuyowoyeka pano ninjani, ndipo zina la Yehova likaŵa wuli “mwa iye”? Mungelo uyu wakwenera kuti ni Yesu apo wakaŵa wandaŵe munthu. Wakalongozganga Ŵaisrayeli pakuya ku Caru ca Layizgano. (1 Ŵakorinte 10:1-4) Zina la Yehova liri “mwa iye” cifukwa cakuti Yesu ndiyo wali panthazi kucindika na kutuŵiska zina la Ŵawiske.
32:1-8, 25-35—Cifukwa wuli Aroni wakalangika yayi apo wakapanga tholi la golide? Aroni wakazomerezga na mtima wose yayi kusopa cikozgo cira. Paumaliro, wakaŵa pamoza na Ŵalevi ŵanyake awo ŵakimilira ku cigaŵa ca Ciuta ndipo wakasuska awo ŵakimikana na Mozesi. Pamanyuma pakuti ŵakwananga ŵakomeka, Mozesi wakakumbuska ŵanthu kuti ŵakananga comene, kulongora kuti ŵanyake padera pa Aroni nawoso Yehova wakaŵalengera lusungu.
33:11, 20—Kasi Ciuta wakayowoya wuli kwa Mozesi “cisko na cisko”? Lizgu ili likulongora kudumbiskana kwa citemwa mu nthowa ziŵiri. Mozesi wakayowoya na mungelo wa Ciuta ndipo wakapokera ulongozgi wa pa mlomo kufuma kwa Yehova kwizira mwa iyo. Kweni Mozesi wakamuwona Yehova yayi, cifukwa ‘palije munthu wakuwona Ciuta na kukhala na umoyo.’ Nakwenenako, Yehova wakayowoya yekha kwa Mozesi yayi. Pa Ŵagalatiya 3:19, pakuti malango “ghakimikika na ŵangelo na woko la muphemaniski.”
Ivyo Tikusambirapo
15:25; 16:12. Yehova wakupwelelera makora ŵanthu ŵake.
18:21. Ŵanalume awo ŵakupika maudindo mu mpingo Wacikhristu nawo ŵakwenera kuŵa ŵakukwana, ŵakopa Ciuta, ŵakugomezgeka, ndiposo ŵambura uryezi.
20:1–23:33. Yehova ndiyo wakupeleka Malango. Apo Ŵaisrayeli ŵakapulikiranga, malango ghake ghakaŵavwiranga kuti ŵamusope mu nthowa yiwemi kweniso mwacimwemwe. Yehova wali na gulu ilo wakulongozga lero. Para tingakolerana nalo tiŵenge ŵacimwemwe kweniso ŵakuvikilirika.
Ng’anamuro Leneco kwa Ise
Kasi buku la Exodus likuvumburaci pakuyowoya za Yehova? Likukonkhoska kuti iyo ni Mupi wacitemwa, Muwomboli wambura kuyelezgereka, na Wakufiska vilato vyake. Ni Ciuta uyo wakuwunganya ŵanthu ŵake na kuŵalongozga.
Peneapo mukuŵazga Baibolo sabata yiliyose kunozgekera Sukulu ya Uteŵeti wa Ciuta, kwambura kukayika muzamucontheka comene na ivyo mukusambira mu buku la Exodus. Apo mukughanaghanira pa ivyo vyalongosoreka pa cigaŵa ca “Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka,” muzamumanya vinandi comene pa mazgu ghanyake gha mu Malemba. Fundo izo zili pa “Ivyo Tikusambirapo” zimulongolaninge umo mungasangira candulo pakuŵazga Baibolo sabata iyo.
[Cithuzithuzi pa peji 8, 9]
Yehova wakamupa Mozesi munthu wakuzika nchito ya kulongozga Ŵaisrayeli kufuma mu wuzga
[Cithuzithuzi pa peji 9]
Vilengo Khumi vikalongora kuti Mlengi wali na mazaza pa maji, zuŵa, vibenene, vinyama, na ŵanthu
[Cithuzithuzi pa peji 10, 11]
Kwizira mwa Mozesi, Yehova wakawunganya Ŵaisrayeli kuŵa mtundu wakuwusika na iyo