Londezgani Ulongozgi wa Ciuta Wamoyo
Londezgani Ulongozgi wa Ciuta Wamoyo
‘Ng’anamukirani kwa Ciuta wamoyo, mweneuyo wakata mtambo na caru na nyanja na vyose ivyo vili mumo.’—MILIMO 14:15.
1, 2. Cifukwa wuli nchakwenelera kuyowoya kuti Yehova ni “Ciuta wamoyo”?
PAMANYUMA pakuti mpositole Paulosi na Barnaba ŵacizga munthu, Paulosi wakaphalira ŵanthu awo ŵakawonanga kuti: “Ise nase tili ŵanthu ŵa makhaliro ghamoza na imwe, ta ŵakumupharazgirani makani ghawemi, kuti mufumeko ku vya waka vyeneivi, na kung’anamukira kwa Ciuta wamoyo, mweneuyo wakata mtambo na caru na nyanja na vyose ivyo vili mumo.”—Milimo 14:15.
2 Mbunenesko nadi kuti Yehova nchikozgo cambura umoyo yayi, kweni ni “Ciuta wamoyo”! (Yeremiya 10:10; 1 Ŵatesalonika 1:9, 10) Kusazgapo pa kuŵa wamoyo, Yehova ndiyo walikutipa umoyo. “Wakupa ku wose umoyo na muvuci na vinthu vyose.” (Milimo 17:25) Wakukhumba kuti tikondwenge na umoyo wasono na wa munthazi. Paulosi wakasazgirapo kuti Ciuta “wali kujisida wambura ukaboni cara, uku wakucita uwemi na kumupani vura ya kucanya, na nyengo za vipambi, wakuzuzga mitima yinu na vyakurya na cimwemwe.”—Milimo 14:17.
3. Cifukwa wuli tingagomezga ulongozgi uwo Ciuta wakupeleka?
3 Cifukwa cakuti Ciuta wakutikhumbira umoyo uwemi, ipo nchamahara kugomezga ulongozgi wake. (Salmo 147:8; Mateyu 5:45) Ŵanyake ŵangakana kulondezga Baibolo usange muli dango linyake ilo ŵakutondeka kulipulikiska panji likuwoneka nga likukhwimiska vinthu. Ndipouli, kwawoneka kuti nchamahara kugomezga ulongozgi uwo Yehova wakupeleka. Mwaciyelezgero: Nangauli Muisrayeli munyake wakapulikiskanga yayi cifukwa ico dango likakaniranga kukhwaska citanda, kweni wakapinduranga para walilondezga. Cakwamba, kupulikira kukamupangiskanga kuti waŵe paubwezi na Ciuta wamoyo; caciŵiri, kukamovwiranga kuti waleke kutora matenda.—Leviticus 5:2; 11:24.
4, 5. (a) Pambere Cikhristu cindize, kasi Yehova wakapeleka ulongozgi wuli wakukhwaskana na ndopa? (b) Tikumanya wuli kuti dango la Ciuta lakukhwaskana na ndopa likukhwaskaso Ŵakhristu?
4 Ndimo viliriso na ulongozgi wa Ciuta wakukhwaskana na ndopa. Iyo wakaphalira Nowa kuti ŵanthu ŵangaryanga ndopa yayi. Ndipo Dango ilo Ciuta wakapeleka, likayowoya kuti ndopa zikwenera kugwiliskirika nchito pa jochero pera, kuti ŵanthu wagowokereke zakwananga. Kwizira mu ulongozgi uwu, Ciuta wakaŵika lufura lwapacanya lwa umo ndopa zizamugwilira nchito ya kuponoska umoyo wa ŵanthu kwizira mu sembe ya Yesu. (Ŵahebere 9:14) Enya, ulongozgi wa Ciuta ukalongora kuti wakughanaghanira umoyo withu. Pakuyowoya za lemba la Genesis 9:4, munthu wakusambira comene mdauko wa Baibolo Adam Clarke wakalemba kuti: “Ŵakhristu ŵa mu vyaru vya kumafumiro gha dazi ŵacali kulondezga comene Dango ili [ilo Ciuta wakapeleka kwa Nowa] . . . Kale, dango likakananga kurya ndopa cifukwa zikayimiranga ndopa izo zizamuthiskika mwakuti ŵanthu wose ŵagowokereke zakwananga; ndipo mu nyengo ya Ŵakhristu, ndopa zikwenera kuryeka yayi, cifukwa nyengo zose ŵakwenera kuziwona kuti zikwimira ndopa izo zili kuthiskika kuti zakwananga zigowokereke.”
5 Munthu uyu wakwenera kuti wakanenanga cisambizgo cikuru ca Ŵakhristu ico cikujintha pa Yesu. Ici cikusazgapo ico Ciuta wakacita pa kutitumira Mwana wake kuti wazakatifwire, kuthiska ndopa zake mwakuti tiŵe na umoyo wamuyirayira. (Mateyu 20:28; Yohane 3:16; Ŵaroma 5:8, 9) Ivyo munthu uyu wakayowoya vikasazgaposo dango ilo likiza pamanyuma pake, lakuti awo ŵakulondezga Khristu ŵaziŵizge ndopa.
6. Kasi ni ulongozgi wuli wakukhwaskana na ndopa uwo ukapelekeka kwa Ŵakhristu, ndipo cifukwa wuli?
6 Mukumanya kuti Ciuta wakapeleka malango ghanandi ku Ŵaisrayeli. Yesu wati wafwa, ŵasambiri ŵake ŵakeneranga kusunga malango ghose yayi. (Ŵaroma 7:4, 6, Ŵakolose 2:13, 14, 17; Ŵahebere 8:6, 13) Ndipouli, pakati pajumpha nyengo yicoko waka, pakaŵa fumbo lakuzirwa lakukhwaskana na ukotoli. Kasi ŵanthu awo ŵakaŵa Ŵayuda yayi kweni ŵakazgoka Ŵakhristu, ŵakeneranga kukotoleka dankha, kulongora kuti ŵakaŵa pasi pa dango? Mu cilimika ca 49 C.E., wupu wakulongozga wa Ŵakhristu ukamazga nkhani iyi. (Milimo cipaturo 15) Mwakovwirika na mzimu wa Ciuta, ŵapositole na ŵanalume ŵalara ŵakawona kuti Dango la ukotoli likamara. Ndipouli, Ŵakhristu ŵakeneranga kulutilira kulondezga malango ghanyake gha Ciuta. Mu kalata iyo wupu wakulongozga ukalembera mipingo, mukaŵa mazgu ghakuti: ‘Kukapimika kuwemi na mzimu utuŵa, na ise wuwo, kuleka kumuthwikani nthundu yinyake yakujumpha izi zakwenelera; zakuti muziŵizge sembe zakukomekera vikozgo, na ndopa, na vyakunyonga, na uzaghali; pa kujisungilira ku vyeneivi, muti mucite makora.’—Milimo 15:28, 29.
7. Cifukwa wuli nchakukhumbikwa kuti Ŵakhristu ‘ŵaziŵizge ndopa’?
7 Nchakuwonekerathu kuti wupu wakulongozga ukawona kuti ‘kuziŵizga ndopa’ nkhwakuzirwa comene nga ni umo kuliri kuziŵizga uzaghali panji kusopa vikozgo. Ici cikulongora kuti dango la kuziŵizga ndopa tikwenera kulipepuska yayi. Ŵakhristu awo ŵakulutilira kusopa vikozgo panji kucita uzaghali kwambura kulapa ‘ŵangahara yayi Ufumu wa Ciuta,’ kweni “cigaŵa cawo citi ciŵenge . . . nyifwa yaciŵiri.” (1 Ŵakorinte 6:9, 10; Civumbuzi 21:8; 22:15) Wonani mphambano yake: Para munthu wakuzerezga ulongozgi wa Ciuta wakukhwaskana na ndopa, wazamupokera cilango ca nyifwa yamuyirayira. Para munthu wakucindika sembe ya Yesu wazamupokera umoyo wamuyirayira.
8. Nchivici cikulongora kuti Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakazirwiskanga ulongozgi wa Ciuta wakukhwaskana na ndopa?
8 Kasi Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakayiwonanga wuli nkhani yakukhwaskana na ndopa, ndipo ŵakacitanga wuli? Kumbukani mazgu gha Clarke ghakuti: “Mu nyengo ya Ŵakhristu, ndopa zikwenera kuryeka yayi, cifukwa nyengo zose ŵakwenera kuziwona kuti zikwimira ndopa izo zili kuthiskika kuti zakwananga zigowokereke.” Mbiri yikulongora kuti Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakazirwiskanga nkhani iyi. Tertullian wakalemba kuti: “Ghanaghanirani za ŵanthu awo cifukwa ca kusotoka ŵakumwa ndopa za ŵakayidi mu malo gha maseŵero. . . na kuyeghako zinyake kuti ŵakamwenge nga ni munkhwara wa vizirisi.” Nangauli ŵanthu ŵambura kusopa ŵakaryanga ndopa, Tertullian wakayowoya kuti kweni Ŵakhristu “ŵakuŵikapo ndopa yayi pa cakurya [cawo], nanga zingaŵa ndopa za nyama . . . Pa nyengo ya kweruzga Ŵakhristu, mukuŵapa masoseji gha ndopa. Mukucita nthena uku mukumanya kale kuti dango likuŵakanira.” Enya, Ŵakhristu ŵakaryanga yayi ndopa, nanga ŵangakhumba kuŵakoma. Ulongozgi wa Ciuta ukaŵa wakuzirwa comene kwa iwo.
9. Padera pa kuleka kurya ndopa mwakudunjika, kasi kuziŵizga ndopa kukasazgaposo vici?
9 Ŵanyake ŵangaghanaghana kuti wupu wakulongozga ukang’anamuranga kuti Ŵakhristu ŵaleke kurya panji kumwa ndopa mwakudunjika, nesi kurya nyama yambura kucinja panji cakurya cakusazgako ndopa. Mbunenesko kuti dango ilo Ciuta wakapeleka kwa Nowa ndivyo likang’anamuranga. Ndipo ŵapositole ŵakaphalira nadi Ŵakhristu kuti ‘ŵajisungilire ku vyakunyonga,’ nyama yambura kucinja. (Genesis 9:3, 4; Milimo 21:25) Ndipouli, Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakamanya kuti ici cikusazgapo vinandi. Nyengo zinyake ŵanthu ŵakamwanga ndopa nga ni munkhwara. Tertullian wakawona kuti ŵanthu ŵanyake ŵambura kusopa ŵakamwanga ndopa mwakuti ŵacizge vizirisi. Ndipo ŵanyakeso ŵakagwiliskiranga nchito ndopa kucizgira matenda panji kuti ŵaleke kulwaralwara. Mwantheura, ku Ŵakhristu, kuziŵizga ndopa kukasazgapo kuleka kurya panji kumwa nga ni “munkhwara.” Ŵakapulikira dango ili nanga ni para kucita nthena kukaŵikanga umoyo wawo pa ngozi.
Kugwiliskira Nchito Ndopa Nga ni Munkhwara
10. Kasi ni mu nthowa zini izo ndopa zikupelekekera ku ŵalwari, ndipo ni mafumbo wuli agho ghakuŵapo?
10 Kupeleka ndopa ku ŵalwari kwazara comene mazuŵa ghano. Pakwambilira, ŵalwari panji awo ŵakapwetekeka ku nkhondo ŵakapokeranga ndopa izo zikatorekanga kwa munthu na kuzisunga. Mukuluta kwa nyengo, madokotala ghakasambira kusuja ndopa kuti ziŵe mu vigaŵa vicokovicoko. Mwakugwiliskira nchito vigaŵa ivi, madokotala ghangapeleka ndopa za munthu yumoza kwa ŵalwari ŵanandi, mutepanji kupeleka pulazima (maji gha mu ndopa) kwa munthu uyo wapwetekeka, na kupeleka maselo ghaswesi agho ghakupangiska kuti ndopa ziŵe ziswesi kwa munthu munyakeso. Kafukufuku uyo wakalutilira kucitika wakalongora kuti cigaŵa ca ndopa, nga ni pulazima, cingasujikaso na kupanga tuvigaŵa tunyake uto tungapelekekaso ku ŵalwari ŵanyake. Mu ndopa ŵacali kutoramo tuvigaŵa tunandi, ndipo sono kukupulikikwa nthowa ziphya za kugwiliskira nchito tuvigaŵa utu. Kasi Mkhristu wakwenera kucita wuli? Tiyelezgere kuti munthu wakanirathu kupokera ndopa, kweni dokotara wakumukoserezga kuti wapokere waka cigaŵa cakufuma ku ndopa, mutepanji maselo ghaswesi. Panji wakuti wamupenge kacigaŵa ako katoleka ku vigaŵa vicokovicoko vya ndopa. Kasi muteŵeti wa Ciuta wangacita wuli pa nkhani iyi, uku wakukumbukira kuti ndopa ni zakupatulika, ndiposo kuti ndopa za Khristu ndizo zikuponoska umoyo?
11. Kasi ni fundo wuli zaunenesko zakukhwaskana na ndopa izo Ŵakaboni ŵakulondezga kwambira kale?
11 Vilimika vinandi ivyo vyajumpha, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakayowoya mwakupulikwa makora cigomezgo cawo. Mwaciyelezgero, ŵakalemba nkhani iyo yikaŵikika mu magazini ya The Journal of the American Medical Association (ya Novemba 27, 1981; ndipo yili kulembekaso mu brosha la Ciceŵa la Kodi Mwazi Ungapulumutse Motani Moyo Wanu? mapeji 27-29). * Mu nkhani iyi muli malemba ghakufuma mu Genesis, Leviticus, na Milimo. Nkhani iyi yikati: “Nangauli mavesi agha ghakuyowoya za mukhwara yayi, kweni Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakughawona kuti ghakukana kupokera ndopa zose, maselo ghaswesi (red blood cells), pulazima (plasma), maselo ghatuŵa (white blood cells), panji platelets (cigaŵa ico cikovwira kuti para munthu wapwetekeka ndopa zikhomenge).” Kabuku ka Emergency Care ka cilimika ca 2001, pa mutu wakuti “Composition of the Blood” (Ivyo Vili mu Ndopa) kakayowoya kuti: “Mu ndopa muli vinthu vinandi: muli pulazima, maselo ghaswesi, maselo ghatuŵa, na platelets.” Mwantheura, mwakuyana na fundo zakukhwaskana na ndopa izo madokotala ghakumanya, Ŵakaboni ŵakukana kupokera ndopa, nesi cigaŵa cilicose mwa vigaŵa vinayi ivyo vikusujika ku ndopa.
12. (a) Ni fundo wuli izo zalongosoreka pakuyowoya za kupokera tuvigaŵa tucokotucoko twakufuma ku vigaŵa vya ndopa? (b) Kasi fundo zinyake tingazisanga nkhu?
12 Nkhani iyi yikalutilira kuti: “Umo Ŵakaboni ŵakuwonera, palije dango lakukanizga kupokera tuvigaŵa tunyake twa ndopa nga ni mapulotini, tunthu twa mu ndopa uto tukutivikilira ku matenda, na uto tukovwira kuti ndopa zileke kufuma comene para munthu wapwetekeka. Kweni Kaboni waliyose wakwenera kusankha yekha usange wangapokera vinthu ivi panji yayi.” Kwambira mu 1981, tuvigaŵa tunandi uto tukusujika ku vigaŵa vicokovicoko vya ndopa tukugwiliskika nchito. Pa nkhani iyi, Gongwe la Mulinda la Ciceŵa la Juni 15, 2000, likapeleka fundo zakovwira mu mutu wakuti “Mafunso Ochokera kwa Oŵerenga.” Mu mutu uwu mukaŵa fundo zakupulikikwa makora, ndipouli, muwonenge kuti ivyo ukuyowoya vikukolerana na ivyo vikaŵa mu nkhani iyo yikalembeka mu 1981.
Nchito ya Njuŵi Yinu
13, 14. (a) Kasi njuŵi ni vici, ndipo yikugwira wuli nchito pa nkhani ya ndopa? (b) Ni ulongozgi wuli wakukhwaskana na ndopa uwo Ciuta wakapeleka kwa Ŵaisrayeli, kweni ni mafumbo wuli agho ghakwenera kuti ghakaŵapo?
13 Nkhani zanthena izi zikukhumba kuti njuŵi yigwirenge nchito. Cifukwa wuli? Ŵakhristu ŵakulondezga ulongozgi uwo Baibolo likupeleka, kweni mu vinthu vinyake, munthu wakusankha yekha cakucita ndipo njuŵi yikugwira nchito. Njuŵi nkhanthu ako munthu wakubabika nako ndipo kakumovwira kuwona usange nchiwemi kucita cinthu cinyake panji yayi. (Ŵaroma 2:14, 15) Ndipouli, mukumanya kuti njuŵi zikupambana. * Baibolo likuyowoya kuti ŵanyake ŵali na njuŵi zakulopwa, ico cikulongora kuti ŵanyake ni zankhongono. (1 Ŵakorinte 8:12) Ŵakhristu ŵakukura mwakupambana mwauzimu para ŵakusambira ivyo Ciuta wakukhumba, umo ŵakumanyira maghanoghano ghake, na umo ŵakughagwiliskilira nchito para ŵakukhumba kucita vinthu vinyake. Tingayaniska fundo iyi na nkhani ya Ŵayuda na kurya nyama.
14 Baibolo likuyowoya mwakupulikwa makora kuti munthu uyo wakupulikira Ciuta wangarya yayi nyama yambura kucinja. Dango ili likaŵa lakuzirwa comene kwakuti nanga pangaŵa pa nyengo iyo vinthu vyasuzga, usange ŵasilikari ŵa Ŵaisrayeli ŵarya nyama yambura kucinja ŵakaŵanga na zakwananga zikuru. (Duteronome 12:15, 16; 1 Samuel 14:31-35) Kweni mafumbo ghakaŵangapo. Usange Muisrayeli wakukhumba kukoma mberere, kasi pakeneranga kujumpha nyengo yitali wuli kuti wamare kucinja? Kasi wakeneranga kuceka pasingo? Kasi wakakhumbikwiranga kukaka malundi ghakumanyuma na kuyipayika mu khuni mwakuti ndopa zisulure? Kasi wakeneranga kucita nthena kwautali wuli? Kasi wakatenge wacitenge wuli na ng’ombe yikuru? Nanga ndopa zingasulura, kweni mu nyama mungaŵavwirathu ndopa yayi. Kasi wangarya nyama iyi? Ninjani wamusankhirenge cakucita?
15. Kasi Ŵayuda ŵanyake ŵakacita wuli pa nkhani ya kurya nyama, kweni Ciuta wakapeleka ulongozgi wuli?
15 Ghanaghanani kuti Muyuda wakugomezgeka wakujifumba mafumbo agha. Wangawona kuti nthowa yiwemi ya kujivikilira ni kuleka waka kurya nyama izo ŵanthu ŵakuguliska mu misika, nga ni umo Muyuda munyakeso wangalekera kurya nyama iyo yangupelekeka ku cikozgo. Ŵayuda ŵanyake ŵakwenera kuti ŵakaryanga nyama kwekha usange ŵalondezga ndondomeko ya kufumyamo ndopa. * (Mateyu 23:23, 24) Kasi mukughawona wuli maghanoghano ghakupambana agha? Kusazgaso apa, pakuti Ciuta wakayowoyapo kalikose yayi kakukhwaskana na mafumbo agha, kasi cikatenge ciŵenge cakwenelera kuti Muyuda wakafumbe kwa Ŵarabi kuti ŵamuphalire cakucita pa fumbo lililose? Nangauli Ŵayuda ŵanandi ndivyo ŵakacitanga, kweni tingaŵa ŵakukondwa kuti pa nkhani ya ndopa, Yehova wakaphalira ŵasopi ŵaunenesko kuti ŵafumbenge kwa ŵanyawo yayi. Ciuta wakapeleka ulongozgi wa umo ŵangakomera nyama izo zikaŵa zakurya na kuwuskamo ndopa zake, kweni wakayowoya vinandi yayi.—Yohane 8:32.
16. Cifukwa wuli Ŵakhristu ŵangaŵa na maghanoghano ghakupambana pakuyowoya za kupokera tuvigaŵa uto tukusujika ku vigaŵa vicokovicoko vya ndopa?
16 Nga ni umo tawonera mu ndime 11 na 12, Ŵakaboni ŵa Yehova wakupokera yayi ndopa panji nesi vigaŵa vinayi ivyo vili mu ndopa, nga ni pulazima, maselo ghaswesi, maselo ghatuŵa, ndiposo mapulateleti. Wuli pakuyowoya za tuvigaŵa tucokotucoko uto twasujika ku vigaŵa ivi, mwaciyelezgero, maji gha mu ndopa agho ghali na nkhongono yakulimbana na matenda panji poyizoni wa njoka? (Wonani peji 30, ndime 4.) Ŵanyake ŵakughanaghana kuti tuvigaŵa utu tingatiso ni ndopa yayi, mwantheura tukukhwaskika yayi na dango la ‘kuziŵizga ndopa.’ (Milimo 15:29; 21:25; peji 31, ndime 1) Ici nchakusankha cawo ndipo ŵazamweruzgika kuyana na umo ŵasankhira. Ŵanyake njuŵi zawo zikuŵakanizga kupokera kanthu kalikose kakufuma ku ndopa (za nyama panji za munthu), kwali kaŵe kacoko wuli. * Paliso ŵanyake awo ŵangapokera mapulotini gha mu pulazima, agho ghakovwira kulimbana na matenda panji kulimbana na poyizoni wa njoka, ŵangakana kupokera vigaŵa vinyake vya ndopa. Kusazgapo apa, vinthu vinyake ivyo vikufuma ku cimoza mwa vigaŵa vinayi vya mu ndopa vingagwira nchito yakuyana waka na iyo cigaŵa ico cikugwira mu thupi la munthu kwakuti Ŵakhristu ŵanandi ŵangawona kuti nchiwemi yayi kupokera vigaŵa ivi.
17. (a) Kasi njuŵi yithu yingatovwira wuli pa nkhani ya kupokera tuvigaŵa twa ndopa? (b) Cifukwa wuli ivyo tikusankha pa nkhani iyi ni vyamaseŵera yayi?
17 Ivyo Baibolo likuyowoya pakukhwaskana na njuŵi ni vyakovwira comene pa nkhani iyi. Cakwamba tikwenera kusambira dankha ivyo Mazgu gha Ciuta ghakuyowoya na kuyezgayezga kuwumba nagho njuŵi yithu. Ici cimovwiraninge kuti ivyo mukusankha vikolerane na ulongozgi wa Ciuta, m’malo mwa kufumba munthu munyake kuti wamuphalirani cakucita. (Salmo 25:4, 5) Pa nkhani ya kupokera tuvigaŵa twa ndopa, ŵanyake ŵakughanaghana kuti: ‘Iyi ni nkhani yicoko, waliyose wakusankha kuyana na njuŵi yake.’ Uku nkhughanaghana kuheni. Para munthu wakusankha cinthu kuyana na njuŵi yake, kuti cikung’anamura kuti ni nkhani yicoko yayi. Cakusankha cithu cingaŵa cakofya. Cifukwa cinyake nchakuti cingakhwaskaso ŵanthu awo njuŵi zawo zikupambana na zithu. Fundo iyi tikuyiwona mu ulongozgi uwo Paulosi wakapeleka, wakukhwaskana na kurya nyama iyo pakwamba yikapelekeka ku vikozgo ndipo pamanyuma pake yikaguliskika pa musika. Mkhristu wakwenera kupwelelera kuti waleke ‘kulasa njuŵi izo ni zakutepwa.’ Usange wakukhuŵazga ŵanji, ‘wangapalanya mbali wake uyo Khristu wakamufwira,’ na kunangira Khristu. Mwantheura, nangauli munthu wakwenera kusankha yekha usange wangapokera tuvigaŵa tucoko twa ndopa panji yayi, kweni wakwenera kuwona nkhani iyi kuŵa yikuru comene.—1 Ŵakorinte 8:8, 11-13; 10:25-31.
18. Ni mwauli umo Mkhristu wangacheŵera kuti njuŵi yake yileke kuŵa yakufwa pa nkhani ya ndopa?
18 Pali fundo yinyake iyo yikulongora kuti ivyo tikusankha pa nkhani ya ndopa ni vyamaseŵera yayi. Fundo iyi nja umo imwe mujipulikirenge na ico mwasankha. Usange mukuwona kuti para mungapokera kacigaŵa ka ndopa mbwenu njuŵi yinu yakusambizgika na Baibolo yimusuzganinge, mbwenu lekani kuzerezga ivyo njuŵi yikumuphalirani. Ndipo lekani kuzerezga ivyo njuŵi yinu yikumuphalirani cifukwa cakuti munthu munyake wamuphalirani kuti, “nchiheni yayi kupokera kacigaŵa aka, ŵanthu ŵanandi ŵakupoka.” Kumbukirani kuti ŵanthu ŵanandi mazuŵa ghano ŵakuzerezga ivyo njuŵi yawo yikuŵakanira, ndipo mukuluta kwa nyengo, njuŵi yawo yikufwa, yikuŵazomerezga kuteta panji kucita vinthu viheni. Kweni nchakuwonekerathu kuti Ŵakhristu ŵakucheŵa kuzerezga ivyo njuŵi yawo yikuŵaphalira.—2 Samuel 24:10; 1 Timote 4:1, 2.
19. Para tikusankha munkhwara panji cinthu cinyake cakukhwaskana na ndopa, kasi ni fundo wuli yakuzirwa comene iyo tikwenera kukumbukira?
19 Kuumaliro, nkhani ya mu “Mafunso Ochokera kwa Oŵerenga” yikuyowoya kuti: “Cifukwa cakuti ŵanthu ŵakupambana maghanoghano, kasi ici cikung’anamura kuti nkhani iyi njicoko? Yayi. Ni nkhani yamaseŵera yayi.” Nkhani iyi njikuru comene cifukwa yikukhwaska ubwezi winu na “Ciuta wamoyo.” Ubwezi uwu ndiwo wekha uzamupangiska kuti munthu wazakasange umoyo wamuyirayira, kwizira mu ndopa izo Yesu wakathiska. Cindikani comene ndopa cifukwa ca ivyo Ciuta wakucita nazo—kuponoskera umoyo. Paulosi wakaneneska apo wakalemba kuti: ‘Mukaŵa ŵambura cigomezgo, na ŵambura Ciuta mu caru. Kweni sono mwa Khristu Yesu imwe kale mukaŵa kutali muli kusendezgeka pafupi mu ndopa za Khristu.’—Ŵaefeso 2:12, 13.
[Mazgu ghamusi]
^ ndime 11 Lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
^ ndime 13 Pa nyengo yinyake, Paulosi na Ŵakhristu ŵanyake ŵanayi, ŵakaluta ku tempele kukajitozga mwakuyana na mudauko wa mu cigaŵa ico. Dango ilo likayowoyanga kuti ndimo ŵakwenera kucitira likaŵa kuti lamara, kweni Paulosi wakacita ici mwakupulikira ulongozgi wa ŵanalume ŵalara ŵa mu Yerusalemu. (Milimo 21:23-25) Ndipouli, Ŵakhristu ŵanyake ŵakate ŵawonenge kuti nchiwemi yayi kuluta mu tempele panji kucita nthena. Pa nyengo yira njuŵi zikapambana, ndipo sono napo zikupambana.
^ ndime 15 Encyclopaedia Judaica yikulongosora “malango” ghakukhwaskana na nyama “zakuzomerezgeka kurya.” Yikuyowoya maminiti agho nyama yikwenera kukhalira pa maji, umo ŵakwenera kuyiŵikira kuti ndopa zisulure, unandi wa mucere uwo ŵakwenera kunyunyirako, ndiposo wakwenera kuyisuka kalinga mu maji ghakuzizima.
^ ndime 16 Minkhwara yinyake yikupangika kufuma ku vinthu ivyo vikufuma ku ndopa yayi. Kweni nyengo zinyake ŵakuŵikako kacigaŵa kanyake ka ndopa, nga ni mapulotini.—Wonani “Mafunso Ochokera kwa Oŵerenga” mu Gongwe la Mulinda la Ciceŵa la Okutoba 1, 1994.
Kasi Mungakumbuka?
• Kasi Ciuta wakapeleka ulongozgi wuli wakukhwaskana na ndopa kwa Nowa, Ŵaisrayeli, na ku Ŵakhristu?
• Pa nkhani ya ndopa, kasi Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakukana vici?
• Kasi kupokera tuvigaŵa twa ndopa nchakusankha ca waliyose payekha mu ghanoghano wuli, kweni kasi ici cikuleka kung’anamuraci?
• Pakusankha vinthu, nchifukwa wuli tikwenera kuŵika panthazi ubwezi withu na Ciuta?
[Mafumbo]
[Chati pa peji 16]
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
UMO TIKUWONERA NDOPA
NDOPA
NI ZAKUKANIZGIKA
Maselo ghaswesi (red blood cells)
Maselo ghatuŵa (white blood cells)
Mapulateleti (cigaŵa ico cikovwira kuti para munthu wapwetekeka ndopa zikhomenge)
Pulazima (plasma) ni maji gha mu ndopa
MKHRISTU WANGASANKHA YEKHA
Tuvigaŵa tucokotucoko twakufuma ku maselo ghaswesi
Tuvigaŵa tucokotucoko twakufuma ku maselo ghatuŵa
Tuvigaŵa tucokotucoko twakufuma ku mapulateleti
Tuvigaŵa tucokotucoko twakufuma ku pulazima
[Cithuzithuzi pa peji 14]
Wupu wakulongozga ukakaka fundo yakuti Ŵakhristu ŵakwenera ‘kuziŵizga ndopa’
[Cithuzithuzi pa peji 17]
Lekani kuzerezga ivyo njuŵi yinu yikumuphalirani para mukupanga cakusankha cakukhwaskana na ndopa