Kasi Mungamanya Wuli Ciwemi na Ciheni?

KASI uyo wakwenera kumuphalirani ico nchiwemi na ciheni ninjani? Fumbo ili likafumbika pakwamba peneco munthu wakati walengeka waka. Baibolo, mu buku la Genesis likuti Ciuta wakapanda “khuni la kumanyiska uwemi na uheni” mu munda wa Edeni. (Genesis 2:9) Ciuta wakaphalira ŵanthu ŵakwamba kuti ŵaleke kurya vipambi vya khuni ili. Kweni mulwani wa Ciuta, Satana Dyabulosi, wakati usange ŵarya vya khuni ili, maso ghawo ‘ghajulikenge’ ndipo ‘ŵaŵenge nga ni Ciuta, kumanya uwemi na uheni.’—Genesis 2:16, 17; 3:1, 5; Civumbuzi 12:9.

Apa Adamu na Heva ŵakenera kusankha, kasi ŵapulikirenge Ciuta kuti ndiyo waŵaphalirenge ico nchiwemi na ciheni panji ŵenderenge vyawo? (Genesis 3:6) Ŵakasankha kuleka kupulikira Ciuta ndipo ŵakarya vya khuni lira. Kasi cakucitika ici cikutiphaliraci? Cikutiphalira kuti pakukana ivyo Ciuta wakaŵaphalira, Adamu na Heva ŵakang’anamuranga kuti iwo kweniso ŵana ŵawo mbakufikapo nkhanira kwakuti ŵangajimanyira ŵekha ico nchiwemi na ciheni. Kasi ŵanthu ŵakwaniska mupaka mphani pakuyezga kujilongozga ŵekha?

Maghanoghano Ghakupambanapambana

Pamanyuma pa kusanda visambizgo vya ŵanthu ŵakumanyikwa, buku la Encyclopædia Britannica likuti kufuma mu nyengo iyo Mugiriki wavinjeru Socrates wakaŵirako mupaka mu ma 1900, ŵanthu “ŵapwakaskana za ng’anamuro la uwemi kweniso ivyo vingawovwira munthu kumanya ciwemi na ciheni.”

Mwaciyelezgero, mu 500 B.C.E. kukaŵa gulu linyake lakumanyikwa comene la ŵasambizgi Ŵacigiriki. Iwo ŵakasambizganga kuti kumanya ciwemi na ciheni vikuthemba pa ivyo ŵanthu ŵanandi ŵakughanaghana. Yumoza wa ŵasambizgi aŵa wakati: “Cinthu cose ico cikuwoneka kuti nchiwemi na cakuzomerezgeka mu msumba uliwose, cikuru ŵanthu mu msumba uwo ŵakuwona kuti nchiwemi waka mbwenu cenecico ndico nchiwemi na cakwenelera.” Pakuwona fundo iyi, ŵanthu ŵanandi ŵangati ipo uryarya nguheni yayi, pakuti ŵanandi mu cikaya cawo, panji “msumba,” mbaryarya.

Immanuel Kant, wavinjeru wakumanyikwa makora wa mu 1700, nayo wakayowoya vinyake. Magazini ya Issues in Ethics yikuti:  “Immanuel Kant na ŵanyake . . . ŵakatenge ni wanangwa wa munthu kujisankhira yekha ico nchiwemi na ciheni.” Kuyana na cisambizgo ca Kant, kwali munthu wakukhumba kucita uryarya panji yayi, vyose vili kwa mweneko. Munthu wangapulikiranga ivyo wumba ukughanaghana yayi kuti ndivyo vimulongozgenge.

Kasi Nchakwenelera Kwendera vya Wumba?

Ŵanthu ŵanyake ŵangawona ngati mbucindere kucita vinthu mwakugomezgeka. Kweni ivyo wumba ukughanaghana ni vyakuti vingatilongozga yayi. Mwaciyelezgero, usange uko mukukhala ŵanthu ŵanandi ŵakugomezga kuti nchiwemi waka kupeleka mwana kuŵa sembe, umo ŵanthu ŵanyake kale ŵakaghanaghaniranga, kasi mungati kaluso aka nkhawemi? (2 Mathemba 16:3) Wuli usange uko mukakulira ŵanthu ŵakuwona kuti kurya nyama ya munthu nchiwemi waka? Kasi ici cingang’anamura kuti kurya nyama ya munthu nkhuheni nadi yayi? Cinthu cingaŵa ciwemi pakuti ŵanthu ŵanandi ŵakucitemwa yayi. Kale comene, Baibolo likacenjezgapo za ici, likati: ‘Ungalondezganga unandi wa ŵanthu kucita uheni.’—Exodus 23:2.

Yesu Khristu wakavumbura cifukwa cinyake cakuŵira ŵakucenjera pa kutolera maghanoghano gha wumba kuti ghatilongozge pa ico nchiwemi na ciheni. Wakavumbura kuti Satana ni “fumu ya caru.” (Yohane 14:30; Luka 4:6) Satana wakupuluska “caru cose capasi” na mazaza ghake. (Civumbuzi 12:9) Ntheura, para mukwendera vya ŵanthu kuti ndivyo mumanyirenge ico nchiwemi na ciheni, ndikuti mukutolera nkharo ya Satana, ndipo ici cimucemeraninge waka masoka.

Kasi Mungathemba Mahara Ghinu?

Ipo kasi munthu wakwenera kujimanyira yekha ico nchiwemi na ico nchiheni? Baibolo likuti: “Ungeghamanga ku umanyi wako wekha.” (Zintharika 3:5) Cifukwa? Pakuti ŵanthu wose ŵali kuhara kwananga uko kungatimbanizga mahara ghawo. Adamu na Heva ŵakati ŵagalukira Ciuta, ŵakatolera nkharo ya uzukusi ya Satana ndipo ŵakamusankha kuŵa dada wawo wauzimu. Ndipo ŵakambuzgira ŵana ŵawo mtima wakupuluska uwo ukumanya ico nchiwemi kweni ukutemwa kucimbilira pa ivyo ni viheni.—Genesis 6:5; Ŵaroma 5:12; 7:21-24.

Pakuyowoya za nkharo, buku la Encyclopædia Britannica, likuti: “Nchakuzizika viŵi yayi usange ŵanthu ŵakumanya cinthu ciwemi ico ŵakwenera kucita kweni m’malo mwake ŵakucita ivyo mtima wawo ukukhumba. Laŵa suzgo likuru comene mu vyaru vinyake kuti ŵawovwire ŵanthu ŵanthena aŵa kumanya vifukwa vyakucitira uwemi.” Ipo Baibolo likuneneska apo likuti: “Mtima ngwakupusika kwakuluska vyose, nguheni wambura kulorako; ndinjani wangaumanya?” (Yeremiya 17:9) Kasi imwe mungamugomezga munthu uyo mukumanya kuti ngwakupusika kweniso wambura kulorako?

Mbunenesko kuti nanga ni awo ŵakuleka kugomezga Ciuta ŵakumanya kucita vinthu  mwakwenelera ndipo ŵakucita kwakuyana na nkharo yiwemi na yakucindikika. Kweni kanandi malango gha mu mtima wawo ghakulongora waka fundo za kakhaliro izo zili mu Baibolo. Nangauli ŵanthu ŵanthena aŵa ŵangati Ciuta kulije, kweni maghanoghano ghawo ghakulongora kuti ŵangalondezga wunthu wa Ciuta. Ici cikukhozgera ivyo Baibolo likuyowoya kuti munthu wakalengeka “mu cikozgo ca Ciuta.” ( Genesis 1:27; Milimo 17:26-28) Mpositole Paulosi wakuti: “Ŵakulongora milimo ya malango kuti yili kulembeka mu mitima yawo.”—Ŵaroma 2:15.

Ndipouli, kumanya ico nchiwemi nkhanthu cara; kweni kuŵa na khumbo la kucita ico nchiwemi. Kasi munthu wangazitora nkhu nkhongono zakucitira ciwemi? Pakuti tikucita ivyo vili mu mtima, ipo kutemwa Mulembi wa Baibolo, Yehova Ciuta, kungawovwira munthu kuti wasange nkhongono izi.—Salmo 25:4, 5.

Kusanga Nkhongono Zakucitira Ciwemi

Nthowa yakwamba iyo yingatovwira kutemwa Ciuta ndiyo kumanya kuti malango ghake ngakupulikikwa kweniso ghakovwira. Mpositole Yohane wakuti: “Kumutemwa Ciuta ncheneici, cakuti tisungilire malango ghake: ndipo malango ghake kuti ngazito cara.” (1 Yohane 5:3) Mwaciyelezgero, Baibolo lili na fundo izo zingawovwira ŵawukirano kupatula ciwemi na ciheni para wakughanaghanira usange kwali ŵakwenera kumwa moŵa, kumwa munkhwara wakuzweteska wongo, panji kugonana pambere ŵandatorane. Baibolo lingawovwira awo ŵali kutorana kumanya umo ŵangacitira para ŵapambana maghanoghano, ndipo lingalongozgaso ŵapapi pakulera ŵana. a Ŵanthu wose ŵakovwirika para ŵakulondezga fundo za mu Baibolo, kwali mbana, ŵalara, ŵasambazi, ŵakavu, ŵakusambira panji yayi na ŵanyake ŵantheura.

Nga umo cakurya ciwemi cikumupirani nkhongono, ntheura pera, para mukuŵazga Mazgu gha Ciuta muŵenge na nkhongono kuti mupulikire malango ghake. Yesu wakayaniska mazgu ghakufuma kwa Ciuta na cingwa. (Mateyu 4:4) Ndiposo wakati: “Vyakurya vyane nvyakuti ndicitenge khumbo la uyo wakandituma.” (Yohane 4:34) Yesu wakaryanga cakurya cauzimu cakufuma mu mazgu gha Ciuta, lekani wakatonda viyezgo ndiposo wakaghanaghananga makora pakucita vinthu.—Luka 4:1-13.

Pakwamba vingamusuzgani kurya cakurya cauzimu kufuma mu Mazgu gha Ciuta na kulondezga ivyo ghakuyowoya. Kweni kumbukani kuti apo mukaŵa mwana, panji pakaŵa cakurya cinyake ico cikaŵa ciwemi kuti mukure makora kweni cikamunoweraninge yayi. Kuti mukure na nkhongono, mukacita kucizgoŵera cakurya cira. Mwakuyana waka, cingamutolerani nyengo kuti mwambe kutemwa malango gha Ciuta. Usange mukulimbikira, mughatemwenge ndipo muŵenge na nkhongono mwauzimu. (Salmo 34:8; 2 Timote 3:15-17) Muzgoŵerenge kutamira mwa Yehova na ‘kucita uwemi.’—Salmo 37:3.

Mbunenesko kuti zuŵa lililose mukukhumba kucita vinthu ivyo vingakhwaska umo ŵanji ŵakumuwonerani, vicoko na vikuru wuwo. Ntheura Baibolo likumuciskani kuti: “Tamira mwa Yehova na mtima wako wose, ungeghamanga ku umanyi wako wekha. Mu mendero ghako ghose umuzomere iye, ndipo tiwanyoroskenge nthowa zako.” (Zintharika 3:5, 6) Kutamira mwa Yehova kumovwiraninge sono pera yayi kweniso kumupaninge mwaŵi wa kuzakakhala kwamuyirayira, cifukwa kupulikira Yehova Ciuta ni nthowa yakulongozgera ku umoyo.—Mateyu 7:13, 14.

[Mazgu ghamusi]

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji  5]

Ivyo wumba ukughanaghana vingaŵa kuti vikufumira ku nkhongono zambura kuwoneka

[Vithuzithuzi pa peji 4]

Kwamba kale comene, ŵanthu ŵavinjeru ŵapwakaskana pa nkhani ya ico nchiwemi na ciheni

SOCRATES

KANT

CONFUCIUS

[Kulongosora Vithuzithuzi]

Kant: Kufuma mu buku la The Historian’s History of the World; Socrates: Kufuma mu buku la A General History for Colleges and High Schools; Confucius: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea