Cifukwa Wuli Caru Cikutondeka Kukolerana?

“Kufuma apo Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose yikamalira, aka nkhakwamba kuti vyaru vyose vikolerane. . . . Ntheura caru cikwenera kusangirapo mwaŵi kuti cifiske layizgano lakuti paŵe nthowa yiphya yakwendeskera vinthu ilo ŵanthu ŵalindilira nyengo yitali.”

UMU NDIMO wakayowoyera pulezidenti wa ku United States mu ma 1990. Pa nyengo iyo, ivyo vikacitikanga vikalongoranga nga kuti caru cili pafupi kukolerana. Maboma gha cipani cimoza ghakamba kuwa limoza limoza. Ciliŵa cikuru cikati cawa mu msumba wa Berlin, vinthu vikamba kusintha ku Europe. Boma la Soviet Union, ilo ŵanandi ŵakatenge ndilo likambiskanga mphindano, likabwanganduka, ndipo caru cose cikazizwa. Nkhondo ya Mazgu yikamara, ndipo pakaŵa cidumbirano ciwemi ca kupoka vilwero vya nkhondo, kusazgapo vya nyukiliya. Nkhondo yikamba ku Persian Gulf, kweni yikaŵa ya nyengo yicoko waka, ndipo ici cikapangiska kuti vyaru vinandi vifwilirepo comene kupenja mtende.

Vinthu vikamba kusintha mu ndyali pera yayi kweniso mu vinthu vinyake. Ŵanthu mu vyaru vinandi ŵakamba kukhala makora. Kusanga munkhwara uwemi kukawovwira madokotala kucita vinthu ivyo kale mphanyi ŵakati ni munthondwe. Cuma cikamba kwenda makora mu vyaru vinandi ndipo vikawoneka nga caru cose capasi citukukenge. Vinthu vikawoneka nga vikwenda makora.

Lero, pamanyuma pa vilimika vicoko waka, tingafumba kuti: ‘Nchivici cacitika? Kasi umoza uwo caru cikalayizga wuli nkhu?’ M’malo mwa kukolerana, caru cikugaŵikana. Kuphuliska mabomba, vigeŵenga vikuwukira vyaru, vilwero vinandi vyankhongono comene vicali kupangika, na vinthu vinyake vyakutimbanizga, ndivyo ni mitu ya nkhani ya zuŵa na zuŵa  pa TV, pa wayalesi, na mu manyuzipepara. Vinthu ivi vikuwoneka kuti vikugaŵaniska caru. Mwanalume munyake wakumanyikwa comene pa kendeskero ka ndarama sonosono apa wakati: “Tazingika na vitimbaheti kosekose.”

Kukolerana Panji Kugaŵikana kwa Caru?

Apo wupu wa United Nations ukambanga, cimoza mwa vilato vyake cikaŵa ca “kovwira vyaru kuti viŵe pa ubali uwemi mwa kulondezga fundo yakuti ŵanthu mbakuyana ndiposo kuti ŵali na wanangwa wa kusora boma ilo ŵakukhumba.” Kasi wupu uwu wafiska cilato ici pamanyuma pa vilimika pafupifupi 60? Na pacoko pose! M’malo mwa kulimbikira kuti viŵe “pa ubali uwemi,” vyaru vikuŵika comene mtima pa “kujiwusa.” Ŵanthu ŵakufwilirapo comene kuti ŵaŵe na boma lawo na lawo kwambura munthu munyake wapadera kuti waŵalongozgenge, ndipo ici capangiska kuti caru cilutilire kugaŵikana. Apo wupu wa United Nations ukapangikanga, ukaŵa na vyaru 51. Lero, wupu uwu wuli na vyaru 191.

Umo tawonera, mu ma 1990 ŵanthu ŵanandi ŵakaŵa na cigomezgo cakuti caru cikoleranenge. Kweni kwamba pa nyengo iyo mupaka sono, ŵanthu ŵakhuŵara comene cifukwa ŵawona kuti caru cicali kugaŵikana. Kugaŵikana kwa caru ca Yugoslavia, kutimbana pakati pa Chechnya na Russia, nkhondo ku Iraq, na kukomana ku Middle East, wose uwu mbukaboni wakuti kukolerana palije.

Tikukayika yayi kuti ŵanandi awo ŵakuyezgayezga kuti pa caru paŵe mtende ŵakuwukhumba nadi na mtima wose. Ndipouli, ŵakutondeka. Ŵanandi ŵakujifumba kuti: ‘Cifukwa wuli caru cikutondeka kukolerana? Kasi caru cikuya nkhu?’

[Kulongosora Vithuzithuzi pa peji 3]

AP Photo/Lionel Cironneau

Arlo K. Abrahamson/AFP/Getty Images