Lutani apo pali nkhani

Lutani apo pali mitu ya nkhani

Fundo Zikuru za m’Buku Lakwamba la Mathemba

Fundo Zikuru za m’Buku Lakwamba la Mathemba

Mazgu gha Yehova Ngamoyo

Fundo Zikuru za m’Buku Lakwamba la Mathemba

‘PARA ŵarunji ŵawusa [ŵandana], ŵanthu ŵakusekelera, kweni para ŵaheni ndiwo ŵakuwusa ŵanthu ŵakutengera.’ (Zintharika 29:2) Buku Lakwamba la Mathemba likulongora kuti ntharika iyi njaunenesko. Likulongosora umoyo wa Solomoni, uyo apo wakawusanga, caru ca Israyeli cikaŵa mu mtende ndiposo cisambazi comene. Mu buku Lakwamba la Mathemba muliso nkhani ya kugaŵikana kwa caru Solomoni wakati wafwa. Likulongosoraso za mathemba 14 agho ghakawusa mu Israyeli na mu Yuda pamanyuma pa Solomoni. Pa mathemba agha, ghaŵiri pera ndigho ghakaŵa ghakugomezgeka kwa Yehova nyengo zose. Kweniso likulongosora milimo ya nchimi zinkhondi na yimoza, kusazgapo Eliya.

Buku ili likalembekera mu Yerusalemu na mu Yuda na nchimi Yeremiya, ndipo likulongosora vinthu ivyo vikacitika vilimika pafupifupi 129, kwambira mu 1040 B.C.E. mupaka mu 911 B.C.E. Apo Yeremiya wakalembanga buku ili, wakwenera kuti wakawonanga mabuku ghanyake ghakale nga ni “buku la milimo ya Solomoni.” Mabuku agha sono kulije.—1 Mathemba 11:41; 14:19; 15:7.

MTENDE NA USAMBAZI CIFUKWA CA THEMBA LAVINJERU

(1 Mathemba 1:1–11:43)

Buku Lakwamba la Mathemba likwamba na nkhani ya Adoniya, mwana wa Davide uyo wakakhumbanga kupoka ufumu. Ivyo nchimi Natani yikacita vikatimbanizga khumbo la Adoniya, ndipo Solomoni mwana wa Davide wakimikika kuŵa themba. Yehova wakakondwa na ivyo themba liphya ili likalomba ndipo wakalipa “mtima wa vinjeru na wa kumanyiska makora” ndiposo “usambazi na ulemu.” (1 Mathemba 3:12, 13) Palije uyo wakaŵa na vinjeru ndiposo usambazi kuyana na themba Solomoni. Caru ca Israyeli cikaŵa pa mtende ndiposo cisambazi.

Solomoni wakazenga tempele la Yehova na nyumba zinandi za boma. Yehova wakapanikizgira Solomoni kuti: ‘Ndikhozgenge citengo ca uthemba wako pacanya pa Israyeli muyirayira,’ cikuru walutilira kugomezgeka. (1 Mathemba 9:4, 5) Ciuta waunenesko wakamucenjezga za uheni wa kuleka kupulikira. Kweni Solomoni wakatora ŵanakazi ŵanandi awo ŵakasopanga ŵangoza. Cifukwa ca ŵanakazi aŵa, wakamba kusopa ŵaciuta ŵatesi wakati wacekura. Yehova wakayowoyerathu kuti ufumu wake uzamugaŵikana. Solomoni wakafwa mu 997 B.C.E., wakati wawusa vilimika 40. Rehoboamu mwana wake ndiyo wakakhala pa citengo ca ufumu.

Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:

1:5—Cifukwa wuli Adoniya wakakhumbanga kupoka ufumu uku Davide wacali wamoyo? Baibolo likuyowoyapo yayi. Ndipouli, tingabuda yayi kuyowoya kuti pakuti ŵakuru ŵake, Amunoni, Abisalomu na Kileabu ŵakafwa, Adoniya wakaghanaghana kuti wakaŵa wakwenelera kuwusa pakuti ndiyo wakaŵa mulara pa ŵana ŵanalume ŵa Davide awo ŵakakhalako. (2 Samuel 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Cifukwa cakuti Yoabu mulara wa ŵasilikari na Abiyata musofi mulara ŵakamovwiranga, Adoniya wakwenera kuti wakaŵa na cigomezgo kuti waŵenge themba. Baibolo likuyowoyapo yayi usange wakamanyanga kuti Davide wakakhumbanga kupeleka ufumu kwa Solomoni. Kweni Adoniya wakati wanozga ciphikiro, wakamucemerako yayi Solomoni na wose awo ŵakaŵa ŵakugomezgeka kwa Davide. (1 Mathemba 1:9, 10) Ici cikulongora kuti wakawonanga Solomoni kuŵa mulwani wake.

1:49-53; 2:13-25—Kasi Solomoni wakamukomeraci Adoniya uku pakwamba wakamugowokera? Nangauli Batisheba wakamanya yayi, kweni Solomoni wakamanya cifukwa ico Adoniya wakatumira Batisheba kuti wakamulombere kwa themba kuti limupe Abishag waŵe muwoli wake. Msungwana wakutowa uyu wakaŵa mbirigha ya Davide, nangauli wakagona nayo yayi. Kuyana na dango la mu nyengo yira, Abishag wakeneranga kuŵa muwoli wa uyo wahara ufumu wa Davide pera. Panyake Adoniya wakaghanaghananga kuti para wangatora Abishag, mbwenu wapokenge na ufumu wuwo. Solomoni wakasintha pakumanya kuti Adoniya wakalomba Abishag cifukwa ca ufumu.

6:37–8:2—Kasi tempele likapatulika pawuli? Tempele likamara kuzengeka mu mwezi wacinkhondi na citatu mu 1027 B.C.E., cilimika ca khumi na cimoza ca muwuso wa Solomoni. Vikuwoneka kuti nchito ya kuŵikamo viteŵetero na vinthu vinyake yikatora myezi 11. Tempele likwenera kuti likapatulika mu mwezi wacinkhondi na ciŵiri mu cilimika ca 1026 B.C.E. Mu nkhani iyi, pambere ŵandalongosore za kupatulira tempele, ŵakulongosora milimo yinyake ya kuzenga iyo yikacitika tempele likati lamara kuzengeka. Panji ŵakalemba nthena kuti ŵalongosore milimo yose ya kuzenga iyo yikacitika.—2 Midauko 5:1-3.

9:10-13—Kasi ivyo Solomoni wakacita pakupeleka misumba 20 kwa Hiramu Themba la Ture vikukolerana na Dango la Mozesi? Dango ilo liri pa Leviticus 25:23, 24 likwenera kuti likakhwaskanga cigaŵa ico Ŵaisrayeli ŵakakhalangamo pera. Panji misumba iyo Solomoni wakapa Hiramu mukakhalanga Ŵaisrayeli yayi, nangauli yikaŵa mu mphaka za Caru ca Layizgano. (Exodus 23:31) Ivyo Solomoni wakacita vingalongoraso kuti wakatondeka kulondezga Dango, umo ‘wakandaniskira ŵakavalo’ na kujiwunjikira ŵanakazi. (Duteronome 17:16, 17) Kweni ico tikumanya nchakuti Hiramu wakakondwa yayi na cawanangwa ici. Panyake cifukwa cakuti ŵanthu awo ŵakakhalangamo ŵakayipweleleranga makora yayi misumba iyi, panji yikaŵa ku malo ghawemi yayi.

11:4Kasi ucekuru ndiwo ukamupangiska Solomoni kuti waŵe wambura kugomezgeka? Ndico cikaŵa cifukwa yayi. Solomoni wakaŵa mucoko comene apo wakambanga kuwusa, ndipo nangauli wakawusa vilimika 40, wakacekura comene yayi. Kweniso wakalekerathu yayi kusopa Yehova. Nchakuwonekerathu kuti wakasopanga Yehova na ŵaciuta ŵautesi.

Ivyo Tikusambirapo:

2:26, 27, 35. Ivyo Yehova wakuyowoya vikucitika nyengo zose. “Mazgu gha Yehova agho wakayowoya na nyumba ya Eli” ghakafiskika apo Abiyata, wa mbumba ya Eli, ŵakamulekeska upristi. Ivyo vili pa Maŵazgo 25:10-13 vikafiskika apo Zadoki wa mphapu ya Finihasi wakatora malo gha Abiyata.—Exodus 6:25; 1 Samuel 2:31; 3:12; 1 Midauko 24:3.

2:37, 41-46. Nchiheni comene kughanaghana kuti tingacimbira cilango para tacita ivyo Ciuta wakukana! Awo ŵakupatukira dara pa ‘nthowa yifinyi iyo yikurata ku umoyo’ ŵazamuvimyantha cifukwa ca kusankha mwambura mahara.—Mateyu 7:14.

3:9, 12-14. Yehova wakuzgora para ŵateŵeti ŵake ŵakumulomba vinjeru, umanyi, na ulongozgi pakucita uteŵeti wake.—Yakobe 1:5.

8:22-53. Solomoni wakamuwonga comene Yehova, Ciuta walusungu, uyo wakucita ivyo walayizga, ndiposo uyo wakupulika malurombo! Kulanguruka pa mazgu agho Solomoni wakayowoya mu lurombo lwa kupatulira tempele kungatovwira kuti timuwonge comene Ciuta cifukwa ca vinthu ivi na vinyake ivyo wakuticitira.

11:9-14, 23, 26. Solomoni wakati waleka kupulikira, Yehova wakamuwuskira ŵalwani awo ŵakamba kwimikana nayo. Petrosi wakati: ‘Ciuta wakwimikana na ŵakujikuzga, kweni wakuŵapa ucizi ŵakujiyuyura.’—1 Petros 5:5.

11:30-40. Solomoni wakakhumbanga kukoma Yeroboamu cifukwa ca ivyo Ahiya wakacima. Ici cikapambana comene na ivyo themba ili likacita apo likakana kuwezgera nduzga Adoniya na ŵanthu ŵanyake awo ŵakalicitira ciŵembu! (1 Mathemba 1:50-53) Solomoni wakasintha cifukwa cakuti wakamuleka Yehova.

UFUMU UKAGAŴIKANA

(1 Mathemba 12:1–22:53)

Yeroboamu na ŵanthu wose ŵakaluta kwa Themba Rehoboamu kukalomba kuti lipepuskeko milimo yizito ya Solomoni awiske. M’malo mwa kuzomera pempho lawo, Rehoboamu wakaŵawofya kuti wasazgirengeko milimo kuluska ya awiske. Mafuko khumi ghakagaruka ndipo ghakimika Yeroboamu kuŵa themba lawo. Ufumu ukagaŵikana. Rehoboamu wakawusanga ufumu wa kumwera wa mafuko gha Yuda na Benjamini, ndipo Yeroboamu wakawusanga ufumu wa kumpoto wa mafuko khumi gha Israyeli.

Kuti ŵanthu ŵaleke kuluta ku Yerusalemu kukasopa, Yeroboamu ŵakapanga ŵana ŵa ng’ombe ŵaŵiri ŵa golide, munyake wakamuŵika ku Dan ndipo munyake wakamuŵika ku Beteli. Mathemba agho ghakawusa mu Israyeli pamanyuma pa Yeroboamu ghakaŵa Nadabu, Basha, Ela, Zimri, Tibni, Omri, Ahabu, na Ahaziya. Ndipo agho ghakawusa mu Yuda pamanyuma pa Rehoboamu ghakaŵa Abijamu, Asa, Yehoshafati, na Jehoramu. Nchimi izo zikaŵako mu mazuŵa gha mathemba agha zikaŵa Ahiya, Shemaya, munthu wa Ciuta wambura kuzunulika zina, Jehu, Eliya, na Mikaya.

Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:

18:21—Kasi ŵanthu ŵakakhaliraci cete apo Eliya wakaŵafumba uyo ŵalondezgenge pakati pa Yehova na Bala? Panyake cikaŵa cifukwa cakuti ŵakamanya kuti ŵakatondeka kusopa Yehova umo iyo wakukhumbira, ntheura njuŵi yawo yikaŵasuzga. Panji njuŵi zawo zikakulungara mwakuti ŵakawona ngati nkhwananga yayi kusopa Bala uku ŵakatenge ŵakusopa Yehova. Yehova wakati walongora nkhongono zake ŵakati: “Yehova ndiye Ciuta, Yehova ndiye Ciuta.”—1 Mathemba 18:39.

20:34—Kasi Ahabu wakalekeraci kumukoma Benhadad Yehova wakati wamovwira kuthereska Ŵasiriya? M’malo mwa kumukoma Benhadad, Ahabu wakacita nayo pangano. Mu pangano ili, misewu ya mu Damaseko, msumba ukuru wa Siriya, yikapika kwa Ahabu, panyake kuti wazengemo masitoro, panji misika. Awiske ŵa Benhadad nawoso ŵakaŵa na misewu mu Samariya iyo ŵakacitirangamo malonda. Mwantheura, Ahabu wakamuleka Benhadad mwakuti wakajure mabizinesi ku Damaseko.

Ivyo Tikusambirapo:

12:13, 14. Para tikukhumba kucita vinthu vyakuzirwa, tikwenera kufumba ŵanthu ŵavinjeru ndiposo ŵakukhwima awo ŵakumanya Malemba ndiposo awo ŵakucindika malango gha Ciuta.

13:11-24. Para taphalirika ulongozgi panji masacizgo ghakukayikiska, tikwenera kuviyaniska na ivyo Mazgu gha Ciuta ghakuyowoya, nanga vingafuma kwa musopi munyithu wakugomezgeka.—1 Yohane 4:1.

14:13. Yehova wakutisanda kuti wasangemo viwemi mwa ise. Nanga uwemi uwo wangasanga ungaŵa ucoko wuli, iyo wangawukuzga peneapo tikuyezgayezga kumuteŵetera.

15:10-13. Tikwenera kukana cigaruka kweni tikhozgere kusopa kwaunenesko.

17:10-16. Cokoro ca ku Zarefati cikamanya kuti Eliya ni nchimi ndipo cikamupokelera makora. Yehova wakatumbika milimo yake ya cipulikano. Lero napo, Yehova wakuwona milimo yithu ya cipulikano, ndipo wakutumbika awo ŵakovwira pa mulimo wa Ufumu mu nthowa zakupambanapambana.—Mateyu 6:33; 10:41, 42; Ŵahebere 6:10.

19:1-8. Para ŵanji ŵakutisuzga, tingaŵa na cigomezgo kuti Yehova watovwirenge.—2 Ŵakorinte 4:7-9.

19:10, 14, 18. Ŵasopi ŵaunenesko ŵali ŵekha yayi. Ŵali na Yehova ndiposo ŵabali ŵawo pa caru cose.

19:11-13. Yehova ni nkhongono waka yayi.

20:11. Apo Benhadad wakajikuzganga kuti wangapalanya Samariya, themba la Israyeli likazgora kuti: “Mweneuyo wakuvwalira mahomwa [kunozgekera nkhondo] waleke kujikuzga nga ndi uyo wakughavura” para watonda nkhondo. Usange tapika mulimo, tileke kujigomezga comene umo wakucitira munthu wakujituntha.—Zintharika 27:1; Yakobe 4:13-16.

Ndakuzirwa Comene kwa Ise

Apo Mozesi ŵakaphaliranga ŵana ŵa Israyeli Dango pa Lupiri lwa Sinayi, wakati: “Wonani, nkhuŵika pamaso pinu muhanya uno thumbiko na nthembo; thumbiko, usange mukupulikira malango gha Yehova Ciuta winu agho nkhumuwuzgani muhanya uno, na nthembo, usange ntha timupulikire malango gha Yehova Ciuta winu, kweni kupatuka mu nthowa iyo nkhumuwuzgani muhanya uno.”—Duteronome 11:26-28.

Fundo iyi yalongosoreka makora comene mu buku Lakwamba la Mathemba! Umo tawonera, buku ili likutisambizga vinthu vinandi vyakuzirwa. Uthenga uwo wuli mu buku ili ngwamoyo ndiposo ngwankhongono nadi.—Ŵahebere 4:12.

[Vithuzithuzi pa peji 29]

Tempele na vinthu vinyake ivyo Solomoni wakazenga

[Vithuzithuzi pa peji 30, 31]

Yehova wakati walongora nkhongono zake, ŵanthu ŵakacemerezga kuti: “Yehova ndiye Ciuta!”