Fundo Zikuru za m’Buku Laciŵiri la Mathemba
Mazgu gha Yehova Ngamoyo
Fundo Zikuru za m’Buku Laciŵiri la Mathemba
BUKU Laciŵiri la Mathemba likulutizga apo likalekezgera buku Lakwamba. Likulongosora za mathemba 29; mathemba 12 gha ufumu wa kumpoto wa Israyeli na mathemba 17 gha ufumu wakumwera wa Yuda. Kweniso buku Laciŵiri la Mathemba likulongosora ivyo zikacita nchimi Eliya, Elisha, na Yesaya. Nangauli lindalembeke kwakuyana na umo mdauko ukaŵira, kweni likuyowoya za ivyo vikacitika pa kuparanyika kwa Samariya na Yerusalemu. Buku lose ili likalembeka mu vilimika 340, kufuma mu 920 B.C.E. kuzakafika mu 580 B.C.E. apo nchimi Yeremiya yikamalizgira kulilemba.
Kasi Buku Laciŵiri la Mathemba ndakuzirwa wuli kwa ise? Kasi likutisambizgaci za Yehova na umo wakucitira vinthu? Kasi tingasambirapoci pa ivyo ghakacita mathemba, zinchimi na ŵanyake awo ŵakuzunurika mu buku ili? Tiyeni tiwone ivyo tingasambira mu buku Laciŵiri la Mathemba.
ELISHA WAKATORA MALO GHA ELIYA
Ahaziya, Themba la Israyeli, likawa pasi mu nyumba yake ndipo likalwara. Likapokera uthenga kufuma kwa nchimi Eliya kuti lifwenge. Ahaziya wakafwa nadi, ndipo munung’una wake Yehoramu wakamba kuwusa. Apo vinthu vikaŵa nthena mu Israyeli, Yehoshafati wakawusanga mu Yuda. Eliya wakayegheka na kavuluvulu, ndipo Elisha muteŵeti wake ndiyo wakatora malo ghake kuŵa nchimi. Mu vilimika pafupifupi 60 vya uteŵeti wake, Elisha wakacita minthondwe yinandi.—Wonani bokosi lakuti “Minthondwe ya Elisha.”
Apo Fumu ya ku Moabu yikagalukira Israyeli, Yehoramu, Yehoshafati, na fumu ya Edomu ŵakawuka kukarwa nayo. Ŵakatonda nkhondo cifukwa cakuti Yehoshafati wakaŵa wakugomezgeka kwa Yehova. Fumu ya Siriya yikakhumbanga kuwukira Israyeli mwakudeska. Kweni Elisha wakatondeska ciŵembu cira. Fumu ya Siriya yikakalipa ndipo yikatuma “ŵakavalo, na magaleta, na nkhondo yikuru” kuti ŵakamukore Elisha. (2 Mathemba 6:14) Elisha wakacita minthondwe yiŵiri ndipo wakawezga Ŵasiriya mu mtende. Nyengo yinyake, Benhadad Fumu ya Siriya yikazingizga Samariya. Ndipo pa cifukwa ici, mukaŵa njara yakofya mu Samariya, kweni Elisha wakacima kuti njara yimalenge.
Nyengo yikati yalutapo, Elisha wakaluta ku Damaseko. Sono Fumu Benhadad yikalwara ndipo yikatuma Hazayeli kukafumba usange yiŵenge makora. Elisha wakamuphalira kuti themba lifwenge ndipo Hazayeli ndiyo wawusenge mu malo ghake. Namacero ghake, Hazayeli wakatora “saru yikhomi” yakunyewa na kubenekelera themba kumaso ndipo likafwa, iyo wakatora ufumu. (2 Mathemba 8:15) Mu Yuda, Yehoramu mwana wa Yehoshafati wakaŵa themba, ndipo iyo wakahalirika na mwana wake Ahaziya.—Wonani bokosi lakuti “Mathemba gha Yuda na gha Israyeli.”
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
2:9—Cifukwa wuli Elisha wakalomba ‘maphande ghaŵiri gha mzimu wa Eliya’? Kuti wacite makora uteŵeti wake wa kucima mu Israyeli, Elisha wakenera kuŵa na mzimu uwo Eliya wakaŵa nawo, mzimu wa cikanga panji wambura wofi. Lekani Elisha wakalomba maphande ghaŵiri gha mzimu wa Eliya. Eliya ndiyo wakimika Elisha kuŵa muhaliri wake ndipo wakaŵa muteŵeti wake vilimika vinkhondi na cimoza. Ntheura Elisha wakawonanga Eliya nga ni dada wake wauzimu; ndipo Elisha wakaŵa nga ni mwana wakwamba wa Eliya. (1 Mathemba 19:19-21; 2 Mathemba 2:12) Ntheura pakuti mwana wakwamba wakapokeranga vigaŵa viŵiri vya ciharo ca awiske, ndimo Elisha nayo wakalombera vigaŵa viŵiri vya ciharo cauzimu kufuma kwa Eliya.
2:11—Kasi “kucanya” uko ‘Eliya wakakwera na kavuluvulu’ kukaŵa nkhu? Uku kukaŵa kucanya comene yayi nesi malo ghauzimu uko Ciuta wakukhala na ŵangelo ŵake. (Duteronome 4:19; Salmo 11:4; Mateyu 6:9; 18:10) “Kucanya” uko Eliya wakakwelera ni mu mitambo. (Salmo 78:26; Mateyu 6:26) Galeta la moto likwenera kuti likajumpha mu mtambo na kumutolera Eliya ku malo ghanyake pa caru capasi, uko wakakhalako mupaka nyifwa yake. Nakuti vilimika vikati vyajumphapo, Eliya wakalembera kalata Yehoramu themba la Yuda.—2 Midauko 21:1, 12-15.
5:15, 16—Cifukwa wuli Elisha wakakana kupoka cawanangwa kwa Namani? Elisha wakakana cawanangwa cifukwa cakuti wakamanya kuti Namani wakacizgika na nkhongono za Yehova, zake yayi. Wakawona kuti mbucindere kuti wasangirepo canduro pa udindo uwo Ciuta wakamupa. Ŵasopi ŵaunenesko lero ŵakuteŵetera Yehova kuti ŵasangirepo canduro yayi. Ŵakupulikira mazgu gha Yesu ghakuti: “Muli kupokera kwawanangwa, ipani kwawanangwa.”—Mateyu 10:8.
5:18, 19—Kasi Namani wakalomba cigowokero cifukwa cakuti wakasopanga cikozgo? Fumu ya Siriya yikwenera kuti yikaŵavya nkhongono cifukwa ca ucekuru ndipo Namani ndiyo wakacitanga kuyikora pa woko. Ntheura para fumu yira yikasindamiranga Rimoni, Namani nayo wakasindamanga. Ndipouli, Namani wakasindamanga mwakuti wafighilire fumu, kuti wakasopanga yayi. Ntheura Namani wakalomba Yehova kuti wamugowokere cifukwa ca kucita nchito iyi. Elisha wakamugomezga Namani ndipo wakati kwa iyo: “Luta mu cimango.”
Ivyo Tikusambirapo:
1:13, 14. Kusambirapo pa ivyo tawona na kucita mwakujiyuyura kungathaska umoyo.
2:2, 4, 6. Nangauli Elisha wakwenera kuti wakaŵa muteŵeti wa Eliya vilimika vinkhondi na cimoza, kweni wakakosera kuti waleke kumusida. Ici nchilongolero ciwemi ca kugomezgana na kutemwana!—Zintharika 18:24.
2:23, 24. Cifukwa cikuru ico ŵana ŵakamusekera Elisha cikwenera kuŵa cakuti ŵakawona munthu wa cipara wavwara munjilira wa Eliya. Ŵana ŵakamumanyanga Elisha kuti wakaŵa nchimi ya Yehova kweni kuti ŵakakhumbanga yayi kumuwona. Ŵakamuphalira kuti ‘wakwere,’ ndiko kuti wajumphilire kuluta ku Beteli panji watoreke umo wakatolekera Eliya. Ŵana ŵara ŵakwenera kuti ŵakalongora waka nkharo yiheni ya ŵapapi ŵawo. Ipo nchakuzirwa comene kuti ŵapapi ŵasambizgenge ŵana ŵawo kucindika ŵimiliri ŵa Ciuta.
3:14, 18, 24. Mazgu gha Yehova ghakufiskika nyengo zose.
3:22. Cifukwa ca malazi gha mlenji, maji ghakawonekanga nga ni ndopa. Cifukwa cinyake cingaŵa cakuti maji ghakacesama na katondo mu migero iyo ŵakajima. Yehova wangasankha cilicose ico wakhumba kuti wafiskire vilato vyake.
4:8-11. Mwanakazi wa ku Shunemu wakati wamanya kuti Elisha wakaŵa “munthu mutuŵa wa Ciuta,” wakamupokelera. Asi nase ndimo tikwenera kucitira na ŵasopi ŵakugomezgeka ŵa Yehova?
5:3. Kasungwana ka ku Israyeli kakaŵa na cipulikano kuti Ciuta wangacita minthondwe. Kweniso kakaŵa na cikanga kuyowoya za cipulikano cake. Kasi imwe ŵawukirano mukulimbikira kukhozga cipulikano cinu mu malayizgo gha Ciuta na kuŵa na cikanga kuphalirako unenesko ŵasambizgi ŵinu na ŵanyinu ku sukulu?
5:9-19. Asi nkhani ya Namani yikulongora kuti munthu wakujikuzga wangasambira kujiyuyura?—1 Petros 5:5.
5:20-27. Gehazi wakavimyantha cifukwa ca upusikizgi. Para tingaghanaghanira makora za masoka agho ghangaŵapo cifukwa ca umoyo wa paŵiri vitovwirenge kuti tileke kuwucita.
ISRAYELI NA YUDA ŴAKATOLEKERA KU WUZGA
Jehu wakaphakazgika kuŵa themba la Israyeli. Nyengo yeneyiyo wakambako kukoma ŵa mu nyumba ya Ahabu. Jehu ‘wakaparanya Bala mwa Israyeli’ mwaluso comene. (2 Mathemba 10:28) Ataliya nyina wa Ahaziya wakati wapulika kuti mwana wake wakomeka na Jehu, “wakawuka na kuparanya mphapu yose ya uthemba” wa Yuda na kwamba kuwusa. (2 Mathemba 11:1) Jehoashi yekha mwana wa Ahaziya ndiyo wakapona, ndipo wakati wabisika vilimika vinkhondi na cimoza wakimikika kuŵa themba la Yuda. Mwakulongozgeka na Yehoyada msofi, Jehoashi wakacita vyakunyoroka pamaso pa Yehova.
Mathemba ghose agho ghakawusa mu Israyeli wakati wafwa Jehu ghakacitanga viheni pamaso pa Yehova. Elisha wakafwa mu nyengo iyo mzukuru wa Jehu wakawusanga. Themba lacinayi la Yuda kwambira pa Jehoashi likaŵa Ahazi, ndipo kuti “wakacita vyakunyoroka pamaso pa Yehova” yayi. (2 Mathemba 16:1, 2) Kweni mwana wake Hezekiya ndiyo “wakademelera kwa Yehova.” (2 Mathemba 17:20; 18:6) Mu 740 B.C.E., apo Hezekiya wakawusanga mu Yuda ndipo Hosheya wakawusanga Israyeli, Shalmaneser (Shalamaneza) themba la Asiriya ‘likapoka Samariya, likatora Ŵaisrayeli kuluta nawo ku Asiriya.’ (2 Mathemba 17:6) Ŵalendo ŵakamba kutumizgika mu caru ca Israyeli, ndipo cisopo ca Ŵasamariya cikambira penepapo.
Pa mathemba ghankhondi na ghaŵiri agho ghakawusa mu Yuda kufuma pa Hezekiya, Yosiya yekha ndiyo wakacitapo kanthu kuti wafumyemo kusopa ŵangoza mu caru. Mu 607 B.C.E., Ŵababulone ŵakapoka Yerusalemu ndipo ‘Yuda wakatolekera ku wuzga kufuma mu caru cawo.’—2 Mathemba 25:21.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
13:20, 21—Kasi munthondwe uwu ukukhozgera kusopa viwangwa vya ŵanthu awo ŵakuti mbatuŵa? Cara nadi. Baibolo likuyowoya yayi kuti ŵanthu ŵakasopanga viwangwa vya Elisha. Munthondwe uwu ukacitika na nkhongono ya Ciuta, nga umo vikaŵira na minthondwe yose iyo Elisha wakacitanga apo wakaŵa wamoyo.
15:1-6—Cifukwa wuli Yehova wakatimba Azariya (Uziya) na vyoni? ‘[Uziya] wakati waŵa na nkhongono, mtima wake ukajikuzga. . . wakanangira Yehova Ciuta wake, wakanjira mu tempele la Yehova kukavyoca vyakununkhira pa jochero la ivyo.’ Apo ŵapristi “ŵakimikana naye themba Uziya” na kumuphalira kuti wafumemo mu “malo ghatuŵa,” iyo wakaŵakalipira ndipo wakakoleka na vyoni.—2 Midauko 26:16-20.
18:19-21, 25—Kasi Hezekiya wakakolerana na Eguputo? Yayi. Ivyo Rabshake wakayowoyanga vikaŵa vyautesi, ndimo wakateteraso kuti ‘Yehova ndiyo wakamutuma.’ Themba lakugomezgeka Hezekiya likangangamira kwa Yehova pera.
Ivyo Tikusambirapo:
9:7, 26. Kulangika kwa nyumba ya Ahabu nchilongolero cakuti kusopa vikozgo na kuthiska ndopa zambura mulandu mbunyankhasi kwa Yehova.
9:20. Lumbiri lwa Jehu pakwendeska galeta mwaluŵiro mbukaboni wakuti wakaŵa na mwamphu pakucita ivyo wakatumika. Kasi imwe mukumanyikwa kuti mukupharazga Ufumu na mwamphu?—2 Timote 4:2.
9:36, 37; 10:17; 13:18, 19, 25; 14:25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13. Tingagomezga kuti ‘mazgu agho ghakufuma mu mlomo wa Yehova ghasakatenge nyengo zose.’—Yesaya 55:10, 11.
10:15. Jehonadabu wakazomera na mtima wose kukwera mu galeta la Jehu, ntheura pera ndimo ŵakucitira ŵa “mzinda ukuru,” mbakujipeleka kovwira Yesu Khristu, Jehu wa lero, na ŵalondezgi ŵake ŵakuphakazgika.—Civumbuzi 7:9.
10:30, 31. Nangauli Jehu wakatondeka kucita makora pa vinyake, kweni Yehova wakamuwonga pa vyose ivyo wakacita. Nadi, ‘Ciuta kuti ngwambura urunji cara kuti waluwe mulimo withu.’—Ŵahebere 6:10.
13:14-19. Pakuti Jehoashi mzukuru wa Jehu wakalasa pasi katatu pera, wakathereska Ŵasiriya pacoko waka. Yehova wakukhumba kuti nchito iyo watipa tiyicitenge na mtima wose kweniso na mwamphu.
20:2-6. Yehova ‘wakupulika malurombo.’—Salmo 65:2.
24:3, 4. Cifukwa ca mulandu wa ndopa wa Manase, Yehova ‘wakazomera yayi kugowokera’ Yuda. Ciuta wakuwona kuti ndopa za ŵanthu ŵambura mulandu ni zakuzirwa. Tili na cigomezgo kuti Yehova wazamuparanya awo ŵakuthiska ndopa za ŵanthu ŵambura mulandu.—Salmo 37:9-11; 145:20.
Ndakuzirwa kwa Ise
Buku Laciŵiri la Mathemba likulongora kuti Yehova wakufiska ivyo walayizga. Maufumu ghaŵiri, wa Israyeli na wa Yuda, ghakatolekera ku wuzga. Apa tikuwona umo mazgu agho ghakayowoyeka pa Duteronome 28:15–29:28 ghakafiskikira. Buku Laciŵiri la Mathemba likulongora kuti Elisha wakaŵa nchimi ya mwamphu pa zina la Yehova na kusopa kwaunenesko. Ndiposo likulongosora kuti Hezekiya na Yosiya ghakaŵa mathemba ghakujiyuyura agho ghakacindika Dango la Ciuta.
Peneapo tikughanaghanira nkharo na vyakucita vya mathemba, zinchimi, na ŵanyake awo ŵazunurika mu buku Laciŵiri la Mathemba, asi tikusambirapo vinthu vyakuzirwa pa ivyo tikwenera kucita na ivyo tikwenera kuleka? (Ŵaroma 15:4; 1 Ŵakorinte 10:11) Nadi, ‘mazgu gha Ciuta ngamoyo ndipo ngankhongono.’—Ŵahebere 4:12.
[Bokosi/Cithuzithuzi pa peji 20]
MINTHONDWE YA ELISHA
1.Maji ghakagaŵikana mu mronga wa Yorodani.—2 Mathemba 2:14
2. Wakatozga maji ghaheni ku Yeriko.—2 Mathemba 2:19-22
3. Ŵana ŵamusinjiro ŵakakoreka na nkhalamira.—2 Mathemba 2:23, 24
4. Ŵankhondo ŵakapika maji.—2 Mathemba 3:16-26
5. Cokoro cikapokera mafuta ghakuphikira.—2 Mathemba 4:1-7
6. Mwanakazi uyo wakaŵa cumba ku Shunemu wakababa mwana.—2 Mathemba 4:8-17
7. Mwana wakufwa wakawuskika.—2 Mathemba 4:18-37
8. Vikorakora vikazgoka cakurya.—2 Mathemba 4:38-41
9. Ŵanthu 100 ŵakakhuta vingwa 20.—2 Mathemba 4:42-44
10. Namani wakacizgika ku vyoni vyake.—2 Mathemba 5:1-14
11. Gehazi wakatora vyoni vya Namani.—2 Mathemba 5:24-27
12. Mbavi yikayenjama pa maji.—2 Mathemba 6:5-7
13. Muteŵeti wakawona ŵangelo na magaleta gha nkhondo.—2 Mathemba 6:15-17
14. Ŵankhondo ŵa caru ca Siriya ŵakajarika maso.—2 Mathemba 6:18
15. Ŵankhondo ŵa caru ca Siriya ŵakambaso kuwona.—2 Mathemba 6:19-23
16. Munthu wakufwa wakawuka.—2 Mathemba 13:20, 21
[Chati/Vithuzithuzi pa peji 22]
MATHEMBA GHA YUDA NA GHA ISRAYELI
Sauli/Davide/Solomoni: 1117/1077/1037 B.C.E. a
UFUMU WA YUDADETI DETI (B.C.E.) UFUMU WA ISRAYELI
Rehoboamu ․․․․․․ 997 ․․․․․․ Yeroboamu
Abija/Asa ․․․․ 980/978 ․․․․
․․ 976/975/952 ․․ Nadabu/Basha/Ela
․․ 951/951/951 ․․ Zimri/Omri/Tibni
․․․․․․ 940 ․․․․․․ Ahabu
Yehoshafati ․․․․․․ 937 ․․․․․․
․․․․ 920/917 ․․․․ Ahaziya/Jehoramu
Jehoramu ․․․․․․ 913 ․․․․․․
Ahaziya ․․․․․․ 906 ․․․․․․
(Ataliya) ․․․․․․ 905 ․․․․․․ Jehu
Jehoashi ․․․․․․ 898 ․․․․․․
․․․․ 876/859 ․․․․ Yehoahazi/Jehoashi
Amaziya ․․․․․․ 858 ․․․․․․
․․․․․․ 844 ․․․․․․ Yeroboamu II
Azariya (Uziya) ․․․․․․ 829 ․․․․․․
․․ 803/791/791 ․․ Zakariya/Shalum/Menahem
․․․․ 780/778 ․․․․ Pekahiya/Peka
Yotamu/Ahazi ․․․․ 777/762 ․․․․
․․․․․․ 758 ․․․․․․ Hosheya
Hezekiya ․․․․․․ 746 ․․․․․․
․․․․․․ 740 ․․․․․․ Samariya wakathereskeka
Manase/Amoni/Yosiya ․․ 716/661/659 ․․
Yehoahaz/Yehoyakimu ․․․․ 628/628 ․․․․
Yehoyakin/Zedekiya ․․․․ 618/617 ․․․․
Yerusalemu wakabwangandulika ․․․․․․ 607 ․․․․․․
[Mazgu ghamusi]
a Madeti ghanyake ghakulongora cilimika ico munthu wakwenera kuti wakambiranga kuwusa.
[Cithuzithuzi pa peji 18, 19]
Namani wakajiyuyura ndipo wakacizgika na nkhongono za Yehova
[Cithuzithuzi pa peji 19, 20]
Kasi nchivici cikamucitikira Eliya apo ‘wakakweranga mu kavuluvulu’?