Fundo Zikuru za m’Buku Lakwamba la Midauko
Mazgu gha Yehova Ngamoyo
Fundo Zikuru za m’Buku Lakwamba la Midauko
VILIMIKA pafupifupi 77 vikajumphapo kufuma apo Ŵayuda ŵakawelera kukwawo kufuma ku wuzga ku Babulone. Pa nyengo iyi, tempele ilo Kazembe Zerubabele wakazengaso likaŵako kwa vilimika 55. Cifukwa cikuru ico Ŵayuda ŵakawelera kukwawo cikaŵa cakuti ŵakayambeso kusopa kwaunenesko mu Yerusalemu. Kweni ŵanthu ŵakaŵavya mwamphu pakusopa Yehova. Ŵakeneranga kuciskika mwaluŵiro, ndipo ici ndico buku Lakwamba la Midauko likulongosora.
Padera pa kulongosora miwiro, buku Lakwamba la Midauko likulongosora vinthu vinyake ivyo vikacitika vilimika pafupifupi 40, kwambira apo Themba Sauli likafwira mupaka apo Themba Davide likafwira. Musofi Ezra ndiyo wakwenera kuti wakalemba buku ili mu cilimika ca 460 B.C.E. Buku Lakwamba la Midauko ndakuzirwa kwa ise cifukwa likutiphalira umo ŵakasoperanga pa tempele ndiposo fuko ilo Mesiya wakababikiramo. Pakuti nchigaŵa ca Mazgu gha Ciuta, uthenga wake ukukhozga cipulikano cithu na kutovwira kuti tipulikiske Baibolo.—Ŵahebere 4:12.
NDONDOMEKO YAKUZIRWA YA MAZINA
Mukoka uwo Ezra wakalemba ngwakukhumbikwa pa vifukwa vitatu: ukawovwira kuti ŵanalume ŵakwenelera pera ndiwo ŵaŵe ŵasofi, ukawovwiranga pakupeleka viharo ku mafuko, ndiposo ukawovwira kumanya fuko lakubabikiramo Mesiya. Mukoka uwu ukulongosora fuko la Ŵayuda kufuma pa munthu wakwamba. Miwiro khumi kufuma pa Adamu yikutifiska kwa Nowa, ndipo miwiro yinyake khumi yikutifiska kwa Abrahamu. Ezra wakati walemba ŵana ŵa Ishimayeli, ŵana ŵa Ketura mbirigha ya Abrahamu, na ŵana ŵa Esau, wakalemba ŵana 12 ŵa Israyeli.—1 Midauko 2:1.
Fuko la Yuda ndilo likulongosoreka comene cifukwa ndimo Themba Davide likababikira. Kufuma pa Abrahamu kufika pa Davide pali miwiro 14, ndipo yinyakeso 14 yikutifikiska pa nyengo iyo ŵakalutira ku wuzga ku Babulone. (1 Midauko 1:27, 34; 2:1-15; 3:1-17; Mateyu 1:17) Pamanyuma pake Ezra wakalemba mafuko agho ghakakhalanga kuvuma kwa mronga wa Yorodani. Wakati wamara, wakalemba ŵana ŵa Levi. (1 Midauko 5:1-24; 6:1) Wakalongosora mwakudumura mafuko ghanyake agho ghakakhalanga kuzambwe kwa Mronga wa Yorodani na kulongosora fuko lose la Benjamini. (1 Midauko 8:1) Ezra wakalembaso mazina gha awo ŵakamba kukhala mu Yerusalemu ŵakati ŵawera ku wuzga ku Babulone.—1 Midauko 9:1-16.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
1:18—Kasi Shela wakaŵa mwana wa njani, wa Kanani panji Aripakasadi? (Luka 3:35, 36) Shela wakaŵa mwana wa Aripakasadi. (Genesis 10:23; 11:12) Zina lakuti “Sala” pa Luka 3:36 ni Shela uyo wakuzunurika pa 1 Midauko 1:18. Lizgu lakuti “Kanani” ŵakwenera kuti ŵakabudiska waka kuti ŵayowoye kuti “Ŵakalidi.” Usange ni nthena, mbwenu pakwamba pakalembeka kuti, “mwana wa Aripakasadi Mukalidi.” Panji Kanani na Aripakasadi ni munthu yumoza. Cinyake ico tikwenera kumanya nchakuti mazgu ghakuti “mwana wa Kanani” mulije mu mipukutu yinyake.—Luka 3:36.
2:15—Kasi Davide wakaŵa mwana wacinkhondi na ciŵiri wa Jese? Yayi. Jese wakaŵa na ŵana ŵanalume ŵankhondi na ŵatatu, ndipo Davide ndiyo wakaŵa mucoko comene pa wose. (1 Samuel 16:10, 11; 17:12) Mwana munyake wa Jese wakwenera kuti wakafwa kwambura ŵana. Ezra wakalemba yayi zina lake cifukwa cakuti wakaŵavya ŵana kuti ŵalembeke pa ndondomeko.
3:17—Cifukwa wuli pa Luka 3:27 pakuti Salatiyeli mwana wa Yekoniya, wakaŵa mwana wa Neri? Yekoniya ndiyo wakaŵa wiske wa Salatiyeli. Kweni Neri wakwenera kuti wakapeleka mwana wake msungwana kwa Salatiyeli kuti waŵe muwoli wake. Luka wakati Salatiyeli, mukweni wa Neri, wakaŵa mwana wake, umo wakayowoyera kuti Yosefe wakaŵa mwana wa Heli, awiske ŵa Mariya.—Luka 3:23.
3:17-19—Kasi pakaŵa ubali wuli pakati pa Zerubabele, Pedaya, na Salatiyeli? Zerubabele wakaŵa mwana wa Pedaya, ndipo Pedaya wakaŵa munung’una wa Salatiyeli. Kweni nyengo zinyake Baibolo likuti Zerubabele wakaŵa mwana wa Salatiyeli. (Mateyu 1:12; Luka 3:27) Panyake nchifukwa cakuti Pedaya wakafwa ndipo Salatiyeli ndiyo wakalera Zerubabele. Panji pakuti Salatiyeli wakafwa kwambura mwana, Pedaya wakahara muwoli wa Salatiyeli, ndipo Zerubabele ndiyo wakaŵa mwana wakwamba.—Duteronome 25:5-10.
5:1, 2—Kasi cikung’amuraci kuti Yosefe wakapokera vyakwenelera mwana wakwamba? Cikung’anamura kuti ciharo ca Yosefe cikaluska kaŵiri kuyelezgera ivyo ŵanyake ŵakapokera. (Duteronome 21:17) Lekani wakababa mafuko ghaŵiri, la Efraimu na la Manase. Ŵana ŵanyake ŵa Israyeli ŵakababa fuko limoza pera waliyose.
Ivyo Tikusambirapo:
1:1–9:44. Ndondomeko ya mafuko mbukaboni wakuti lufura lwa kusopa kwaunenesko ni vidokoni yayi, kweni ni vinthu ivyo vikacitika nadi.
4:9, 10. Yehova wakazgora lurombo lwakufumira pasi pa mtima lwa Jabezi lwakuti caru cake ciŵe cikuru ndiposo kuti ciŵe pa mtende mwakuti mukhalenge ŵanthu ŵanandi ŵakopa Ciuta. Nase tikwenera kulomba kufumira pasi pa mtima kuti ŵanthu ŵanandi ŵambe kusopa Ciuta peneapo tikucita nchito ya kupharazga na mwamphu.
5:10, 18-22. Mu nyengo ya Themba Sauli, mafuko gha kuvuma kwa Yorodani ghakathereska Ŵahagar nangauli Ŵahagar ŵakaŵa ŵanandi comene kuluska kaŵiri. Ici cikaŵa nthena cifukwa cakuti ŵanalume ŵankhongono ŵa mafuko agha ŵakagomezga Yehova. Tiyeni tigomezge Yehova na mtima withu wose peneapo tikurwa nkhondo yauzimu na ŵalwani awo mbanandi comene kuluska ise.—Ŵaefeso 6:10-17.
9:26, 27. Ŵalevi awo ŵakakhalanga pa vipata ŵakapika mulimo ukuru comene. Ŵakajuliranga ŵanthu kuti ŵanjire ku malo ghatuŵa gha tempele. Iwo ŵakaŵa ŵakugomezgeka pakujura vipata zuŵa lililose. Tili kupika mulimo wa kusanga ŵanthu mu cigaŵa cithu na kuŵawovwira kuti ŵambe kusopa Yehova. Kasi nase tikwenera kuŵa ŵakugomezgeka yayi umo ŵakaŵira Ŵalevi awo ŵakakhalanga pa vipata?
DAVIDE WAKAMBA KUWUSA
Nkhani iyi yikwamba kulongosora umo Themba Sauli na ŵana ŵake ŵanalume ŵatatu ŵakafwira apo ŵakatimbananga na Ŵafilisiti pa Lupiri lwa Gilboa. Davide, mwana wa Jese, wakimikika kuŵa themba la fuko la Yuda. Ŵanalume ŵa mafuko ghose ŵakiza ku Heburoni na kumwimika kuŵa themba la Ŵaisrayeli wose. (1 Midauko 1:1-3) Nyengo yicoko waka wakati wimikika kuŵa themba, wakapoka Yerusalemu. Nyengo yikati yajumphapo, Ŵaisrayeli ŵakiza na likasa la phangano ku Yerusalemu “na kapomezi, na kulira kwa cimbututu, . . . ndipo ŵakacita kapomezi na ŵazeze na viding’indi.”—1 Midauko 15:28.
Davide wakakhumbisiska kuti wazengere nyumba Ciuta waunenesko. Yehova wakati Solomoni ndiyo wazamuŵa na mwaŵi uwu, ndipo wakacita phangano la ufumu na Davide. Davide wakalutilira kutimbana na ŵalwani ŵa Israyeli, ndipo Yehova wakamovwira kutonda nkhondo zinandi. Cifukwa cakuti Davide wakapenda ŵanthu kwambura kutumika, ŵanthu 70,000 ŵakafwa. Davide wakati waphalirika na mungelo kuti wazengere Yehova jochero, wakagura malo kwa Ornani Muyebusi. Davide wakamba ‘kunozga [vinthu] vinandi comene’ vyakuzengera nyumba yikuru ya Yehova pa malo agha. (1 Midauko 22:5) Davide wakagaŵira milimo Ŵalevi. Milimo iyi yalongosoreka makora comene mu buku Lakwamba la Midauko kuluska buku lililose mu Malemba. Themba na ŵanthu ŵakapeleka vyawanangwa vyakuzengera tempele. Davide wakafwa wakati wawusa vilimika 40. “Wakafwa wa mazuŵa ghanandi, wa usambazi, na wa ulemu; Solomoni mwana wake wakawusa mu malo ghake.”—1 Midauko 29:28.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
11:11—Cifukwa wuli lemba ili likuti ŵanthu awo ŵakakomeka ŵakaŵa 300 peneapo nkhani yakuyana waka pa 2 Samuel 23:8 yikuti ŵakaŵa 800? Mulongozgi wa vinkhara vitatu vya Davide wakaŵa Yashobeamu, panji Yosebubashebeti. Vinkhara vinyake viŵiri vikaŵa Eliyazara na Shama. (2 Samuel 23:8-11) Mafigara ghakupambana mu mavesi agha panji cifukwa cakuti nkhani izi zikulongosora ivyo Yashobeamu wakacita pa nyengo zakupambana.
11:20, 21—Kasi Abishai wakaŵa na udindo wuli pakuyelezgera na vinkhara vitatu vya Davide? Abishai wakaŵa yumoza wa vinkhara vitatu vya Davide yayi. Ndipouli, umo pa 2 Samuel 23:18, 19 pakuyowoyera, wakaŵa mulongozgi wa ŵasilikari 30 ndipo wakaŵa wakucindikika comene kuluska ŵanalume 30 aŵa. Abishai wakaŵa na lumbiri kuyana na vinkhara vitatu vira cifukwa wakacita mulimo ukuru nga uwo Yashobeamu wakacita.
12:8—Kasi ŵasilikari ŵa fuko la Gadi ŵakaŵa na “visko vya nkharamu” mu nthowa wuli? Ŵasilikari ŵankhongono aŵa ŵakaŵa na Davide mu mapopa. Masisi ghawo ghakakura comene. Masisi agha ghakaŵapangiska kuwoneka ŵakofya nga umo nkharamu yikuwonekera.
13:5—Kasi “Shihor wa ku Eguputo” ni vici? Ŵanyake ŵakughanaghana kuti ni mronga ucoko uwo ukufuma mu Mronga wa Nile. Kweni ŵanandi ŵakuti lemba ili likuyowoya za “mronga wa ku Eguputo” uwo yikaŵa mphaka ya kumwera cadera kuvuma ya Caru ca Layizgano.—Maŵazgo 34:2, 5; Genesis 15:18.
16:1, 37-40; 21:29, 30; 22:18—Kasi Ŵaisrayeli ŵakalondezganga ndondomeko wuli pakusopa kufumira apo Likasa likizira ku Yerusalemu mupaka apo tempele likazengekera? Davide wakati wiza na Likasa ku Yerusalemu na kuliŵika mu hema ilo wakapanga, Likasa likaŵa mu cihema ca Mozesi yayi vilimika vinandi. Ŵakati ŵalisamuskira ku Yerusalemu, likakhalanga mu hema ilo Davide wakapanga. Cihema ca Mozesi cikaŵa ku Gibiyoni, uko Zadoki Musofi Mukuru na ŵanung’una ŵake ŵakapelekanga sembe umo Dango likayowoyera. Ndondomeko iyi yikalutilira mupaka apo tempele likamalira ku Yerusalemu. Tempele likati lamara kuzengeka, cihema ico cikaŵa ku Gibiyoni ŵakiza naco ku Yerusalemu, ndipo Likasa ŵakaliŵika mu Malo Ghatuŵa Comene mu Tempele.—1 Mathemba 8:4, 6.
Ivyo Tikusambirapo:
13:11. Para tatondeka kucita ivyo takhumbanga, tileke kukwiya na kususka Yehova, kweni tikwenera kusanda cifukwa ico tatondekera. Davide wakwenera kuti ndimo wakacitira. Wakasambirapo kanthu pa ubudi wake ndipo pamanyuma pake wakasamuskira Likasa ku Yerusalemu mu nthowa yiwemi. a
14:10, 13-16; 22:17-18. Nyengo zose tikwenera dankha kufumba ulongozgi kwa Yehova mu lurombo pambere tindacite cilicose ico cingakhwaska umoyo withu wauzimu.
16:23-29. Kusopa Yehova ndico cikwenera kuŵa cinthu cakwamba mu umoyo withu.
18:3. Yehova wakucita ivyo walayizga. Kwizira mwa Davide, wakafiska ivyo wakalayizga kuti wapelekenge caru cose ca Kenani ku mphapu ya Abrahamu, “kwamba ku mronga wa ku Eguputo mupaka ku mronga ukuru, mronga [wa] Yufurate.”—Genesis 15:18; 1 Midauko 13:5.
21:13-15. Yehova wakatuma mungelo kuti wakalekeske nthenda cifukwa cakuti wakucitira lusungu ŵanthu Ŵake para ŵakusuzgika. Inya, “lusungu lwake ndukuru” nadi. b
22:5, 9; 29:3-5, 14-16. Nangauli Davide wakatumika yayi kuti wazengere Yehova tempele, kweni wakalongora mtima wa kupa. Cifukwa wuli? Pakuti wakamanya kuti vyose ivyo wakaŵa navyo, wakavisanga cifukwa ca uwemi wa Yehova. Nase ndimo tikwenera kucitira. Kuwonga cifukwa ca ivyo Yehova wakuticitira kukwenera kuticiska kuŵa na mtima wa kupa.
24:7-18. Ndondomeko ya vigaŵa 24 vya ŵasofi iyo Davide wakambiska yikaŵapo apo mungelo wa Yehova wakiza kwa Zakariya, awiske ŵa Yohane Mbapatizi, na kumuphalira kuti wababenge Yohane. Pakuti Zakariya wakaŵa wa “cigaŵa ca Abiya,” iyi yikaŵa nyengo yake kuteŵetera pa tempele. (Luka 1:5, 8, 9) Nkhani izo zikulongosora za kusopa kwaunenesko ni vidokoni yayi, zikuyowoya za ŵanthu awo ŵakaŵako nadi. Tikutumbikika comene para tikukolerana na “muzga wa magomezgeko na wa vinjeru” peneapo tikusopa Yehova mazuŵa ghano.—Mateyu 24:45.
Teŵeterani Yehova Mwakukondwa
Buku Lakwamba la Midauko liri na ndondomeko ya miwiro pera yayi. Likulongosora umo Davide wakizira na Likasa la phangano ku Yerusalemu, nkhondo zinandi izo wakaluska, kunozgekera kuzenga tempele, na kwimika Ŵalevi ŵa mbumba ya usofi mu vigaŵa vya uteŵeti. Ŵaisrayeli ŵakwenera kuti ŵakapindura comene na vyose ivyo Ezra wakalemba mu buku Lakwamba la Midauko. Vikaŵawovwira kuti ŵaŵeso na mwamphu pakusopa Yehova pa tempele.
Davide wakatipa ciyelezgero ciwemi comene. Kusopa Yehova ndico cikaŵa cinthu cakwamba mu umoyo wake. M’malo mwa kujipenjera nchindi, Davide wakaŵika mtima wake pa kucita khumbo la Ciuta. Tikukhuŵirizgika kulondezga ulongozgi wake wakuti titeŵeterenge Yehova “na mtima wakufikapo na umoyo wakuzomera” panji wakukondwa.—1 Midauko 28:9.
[Mazgu ghamusi]
a Vinyake ivyo tingasambirapo pa nkhani ya kusamuskira Likasa ku Yerusalemu vili mu Gongwe la Mulinda la Julayi 1, 2005, mapeji 8-11.
b Vinyake ivyo tingasambirapo apo Davide wakapenda ŵanthu kwambura kutumika vili mu Gongwe la Mulinda la Julayi 1, 2005, mapeji 8-11.
[Chati/Vithuzithuzi pa peji 8-11]
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
4026 B.C.E. Adamu Kufuma pa Adamu kufika pa Nowa
miwiro yinkhondi na yinayi (vilimika1,056)
zaka 130 ⇩
Seti
105 ⇩
Enosi
90 ⇩
Kenani
70 ⇩
Mahalaleli
65 ⇩
Yaredi
162 ⇩
Enoki
65 ⇩
Metusela
187 ⇩
Lameki
182 ⇩
2970 B.C.E. Nowa 2970 B.C.E. NOWA wakababika
Kufuma pa Nowa kufika pa Abrahamu
vilimika 502 ⇩ miwiro khumi(vilimika 952)
Shemu
CHIGUMULA MU 2370 B.C.E.
100 ⇩
Aripakasadi
35 ⇩
Shela
30 ⇩
Eber
34 ⇩
Pelegi
30 ⇩
Reu
32 ⇩
Serigi
30 ⇩
Nahor
29 ⇩
Tera
130 ⇩
2018 B.C.E. Abrahamu 2018 B.C.E. ABRAHAMU wakababika
Kufuma pa Abrahamu kufika pa Davide:
vilimika. 100 miwiro 14 (vilimika 911)
Yisake
60 ⇩
Yakobe
ca m’ma 88 ⇩
Yuda
⇩
Perezi
⇩
Hezroni
⇩
Ramu
⇩
Aminadabu
⇩
Nashoni
⇩
Salimoni
⇩
Boazi
⇩
Obedi
⇩
Jese
⇩
1107 B.C.E. DAVIDE wakababika