Ucimi wa Hoseya Ukutovwira Kwenda na Ciuta
Ucimi wa Hoseya Ukutovwira Kwenda na Ciuta
“Ŵati ŵalondezge Yehova.”—HOSEYA 11:10.
1. Kasi mu buku la Hoseya muli seŵero wuli la ucimi?
KASI mukusangwa na seŵero ilo liri na ŵanthu ŵakunozga pakuseŵera kweniso vyakucitika vyakukondweska? Mu buku la Hoseya muli seŵero la ucimi. a Seŵero ili likulongosora mbumba ya Hoseya, nchimi ya Ciuta, iyo yikuyimira phangano la nthengwa ilo Yehova wakacita na Ŵaisrayeli kwizira mu phangano la Dango la Mozesi.
2. Kasi tikumanyapo vici vya Hoseya?
2 Nkhani yakulongosora umo seŵero ili likambira yikusangika mu Hoseya cipaturo 1. Hoseya wakwenera kuti wakakhalanga mu ufumu wa mafuko khumi wa Israyeli (uwo ukacemekangaso Efraimu, cifukwa ndilo likaŵa fuko likuru). Wakacimanga pa nyengo iyo mafumu ghaumaliro ghankhondi na ghaŵiri gha Israyeli ghakawusanga kweniso apo Themba Uziya, Yotamu, Ahazi, na Hezekiya ŵakawusanga mu Yuda. (Hoseya 1:1) Ntheura Hoseya wakacima vilimika 59. Nangauli buku la Hoseya likamara kulembeka nyengo yicoko waka pamanyuma pa 745 B.C.E., kweni ndakuzirwa comene lero. Cifukwa nchakuti ŵanthu ŵanandi comene ŵakucita ivyo vikayowoyeka mu mazgu ghakuti: “Ŵati ŵalondezge Yehova.”—Hoseya 11:10.
Ivyo Vili mu Buku Ili
3, 4. Longosorani ivyo vikusangika mu Hoseya cipaturo 1 mupaka 5.
3 Kuwona ivyo vili mu Hoseya cipaturo 1 mupaka 5 kutovwirenge kuti tiŵikepo mtima kwenda na Ciuta mwa kuŵa na cipulikano kweniso kucita vinthu mwakuyana na khumbo lake. Nangauli ŵanthu mu ufumu wa Israyeli ŵakaŵa na mulandu wa kuleŵa mwauzimu, Ciuta wakalayizga kuti waŵacitirenge lusungu usange ŵalapa. Fundo iyi yalongoreka makora na umo Hoseya wakacitira na muwoli wake Gomeri. Gomeri wakati wababa mwana wakwamba, wakwenera kuti wakababaso ŵana ŵaŵiri ŵauleŵi. Kweni Hoseya wakamutoraso, nga umo Yehova wakaŵira wakunozgeka kulengera lusungu Ŵaisrayeli para ŵalapa.—Hoseya 1:1–3:5.
4 Israyeli wakaŵa na mulandu kwa Yehova cifukwa cakuti mu caru mukaŵavya unenesko, cisungusungu, panji kumanya Ciuta. Wakakhumbanga kulanga Israyeli uyo wakasopanga vikozgo kweniso ufumu wakupuluka wa Yuda. Ndipouli, para ŵanthu ŵa Ciuta ŵakaŵa mu “suzgo,” ŵakamupenja Yehova.—Hoseya 4:1–5:15.
Seŵero Likwamba
5, 6. (a) Kasi uzaghali ukaŵa wakuzara wuli mu ufumu wa mafuko khumi wa Israyeli? (b) Cifukwa wuli cenjezgo ilo likapelekeka kwa Israyeli kale ndakukhumbikwa kwa ise?
5 Ciuta wakalangura Hoseya kuti: “Luta, ujitolere mwanakazi muleŵi na kuŵa na ŵana ŵauleŵi, cifukwa caru cacita uleŵi ukuru pa kuleka kumulondezga Yehova.” (Hoseya 1:2) Kasi uleŵi ukaŵa wakuzara wuli mu Israyeli? Tikuphalirika kuti: “Mzimu wa uleŵi waŵapuluska [ŵanthu ŵa ufumu wa mafuko khumi], ndipo ŵasida Ciuta wawo cifukwa ŵakhumba uleŵi. . . . Ŵana ŵinu ŵakucita uzaghali, na [ŵakamwana] ŵinu ŵakuleŵa. . . . Ŵanalume nawo ŵakupatukira ŵaleŵi, na kupeleka sembe na ŵanakazi ŵaleŵileŵi.”—Hoseya 4:12-14.
6 Uleŵi wanadi kweniso wauzimu ukatora malo mu Israyeli. Lekani Yehova wakaŵa nawo na mulandu Ŵaisrayeli. (Hoseya 1:4; 4:9) Cenjezgo ili ndakukhumbikwa kwa ise cifukwa Yehova wimikanenge na ŵazaghali kweniso awo ŵakusopa mwaunyankhasi. Kweni awo ŵakwenda na Ciuta ŵakupulikira malango ghake gha kusopa kutuŵa ndipo ŵakumanya kuti “muzaghali yose . . . walive cihaliro mu Ufumu wa Khristu na wa Ciuta.”—Ŵaefeso 5:5; Yakobe 1:27.
7. Kasi nthengwa ya Hoseya na Gomeri yikayimiranga vici?
7 Gomeri wakwenera kuti wakaŵa mwali wambura kumanya mwanalume apo Hoseya wakamutoranga, ndipo wakaŵa wakugomezgeka apo “wakamubabira mwana mwanalume.” (Hoseya 1:3) Umo seŵero ili likulongolera, pakati pajumpha nyengo yicoko waka Ciuta wati wafumiska Ŵaisrayeli mu uzga ku Eguputo mu 1513 B.C.E., wakacita nawo phangano ilo likuyana waka na phangano la nthengwa yituŵa. Pakuti Israyeli wakazomerezga phangano lira, ndikuti wakalayizga kuti waŵenge wakugomezgeka kwa Yehova “Musweni [mfumu]” wake. (Yesaya 54:5) Nthengwa yiwemi ya Hoseya na Gomeri yikayimiranga phangano la Israyeli na Ciuta. Kweni vinthu vikasintha comene!
8. Kasi ufumu wa mafuko khumi wa Israyeli ukamba wuli, ndipo mukutipo wuli pa kasopero kawo?
8 Muwoli wa Hoseya wakatoraso nthumbo ndipo “wakababa mwana mwanakazi.” Gomeri wakwenera kuti wakababa msungwana uyu na mwana munyake wakudikana nayo mu uleŵi. (Hoseya 1:6, 8) Pakuti Gomeri wakayimiranga Israyeli, mungafumba kuti, ‘Kasi Israyeli wakazgoka wuli muleŵi?’ Mu 997 B.C.E., mafuko khumi gha Israyeli ghakapatukako ku mafuko gha kumwera gha Yuda na Benjamini. Kuti ŵanthu ŵaleke kuluta ku Yuda kukasopa pa tempele la Yehova mu Yerusalemu, ufumu wa kumpoto wa mafuko khumi wa Israyeli ukamba kusopa tholi. Kusopa Bala ciuta ngoza, pamoza na uzaghali wa nthontho vikakonda mu Israyeli.
9. Umo vikayowoyekera pa Hoseya 1:6, nchivici cikacitikira Israyeli?
9 Gomeri wakati wababa mwana waciŵiri uyo wakwenera kuti wakaŵa wauleŵi, Ciuta wakaphalira Hoseya kuti: “Muthye zina lake Lo-ruhama [kung’anamura kuti “Wakamucitira Lusungu Yayi”], cifukwa kuti ndamkucitiraso lusungu nyumba ya Israyeli cara, kuti ndiŵagowokere ndipera.” (Hoseya 1:6) Yehova wakaŵagowokera nadi yayi cifukwa wakazomerezga Ŵaasiriya kutolera Ŵaisrayeli ku wuzga mu 740 B.C.E. Kweni Ciuta wakalengera lusungu ufumu wa mafuko ghaŵiri wa Yuda ndipo wakawuponoska na uta cara, nesi lupanga, nkhondo, ŵakavalo panji ŵakukwera pa ŵakavalo. (Hoseya 1:7) Mu 732 B.C.E., mu usiku umoza pera, mungelo yumoza wakakoma ŵankhondo ŵa Asiriya ŵakukwana 185,000 awo ŵakaŵa pafupi kuwukira Yerusalemu, msumba ukuru wa Yuda.—2 Mathemba 19:35.
Mulandu wa Israyeli kwa Yehova
10. Kasi uleŵi wa Gomeri ukayimiranga vici?
10 Gomeri wakaleka Hoseya na kuzgoka “mwanakazi muleŵi,” wakasomphoreka na mwanalume munyake. Ici cikulongora umo ufumu wa Israyeli ukambira kukolerana na mitundu yakusopa vikozgo na kuyigomezga. M’malo mwakuti ŵalumbe Yehova cifukwa ca usambazi uwo ŵakaŵa nawo, Ŵaisrayeli ŵakalumbanga ŵaciuta ŵa mitundu iyi. Ntheura ŵakaswa phangano la nthengwa na Ciuta mwa kusopa vikozgo. Lekani Yehova wakaŵa nawo na mulandu mtundu uleŵi uwu.—Hoseya 1:2; 2:2, 12, 13.
11. Kasi nchivici cikacitikira phangano la Dango apo Yehova wakazomerezga Israyeli na Yuda kuluta ku wuzga?
11 Kasi Israyeli wakapokera cilango wuli cifukwa ca kuleka Mfumu wake? Ciuta wakamutolera “ku mapopa” gha Babulone, mtundu uwo ukathereska Asiriya, uko Ŵaisrayeli ŵakaŵa ŵazga mu 740 B.C.E. (Hoseya 2:14) Kweni Yehova wakati wamazga ufumu wa mafuko khumi, wakasisita yayi phangano lake la nthengwa na mtundu wose wa Israyeli wa mafuko 12. Nakuti apo Ciuta wakazomerezga Ŵababulone kuparanya Yerusalemu mu 607 B.C.E na kutora Ŵayuda kuŵa ŵazga, wakamazga yayi phangano la Dango la Mozesi ilo mafuko 12 gha Israyeli ghakakolerana nalo pakunjira mu nthengwa na Ciuta. Phangano lira likamara pa nyengo iyo ŵalongozgi ŵa Ŵayuda ŵakamukana Yesu Khristu na kumukoma mu 33 C.E.—Ŵakolose 2:14.
Yehova Wakacenya Israyeli
12, 13. Kasi fundo yikuru mu Hoseya 2:6-8 njakuti wuli, ndipo mazgu agha ghakafiskika wuli pa Israyeli?
12 Ciuta wakacenya Israyeli kuti “wawuskeko uzaghali wake,” kweni Israyeli wakakhumbanga kulondezga vibwezi vyake. (Hoseya 2:2, 5) Yehova wakati: “Kwa cifukwa ici, wonani, ndijarizge nthowa yake na minga; na kuzenga mpanda, mwakuti waleke kusanga nthowa zake. Wati walondezge ŵatemwani ŵake, kweni kuti waŵakore cara; wati waŵapenje, kweni waŵasange cara. Penepapo wamkuti, nditi ndilute ndiwelere ku mfumu wane wakudanga, cifukwa kale kukaŵa kuwemi kwa ine kwakuluska sono. Kuti wakamanya cara kuti ndine uyo wakamupa vyakurya, na vinyo, na mafuta, ndine nkhandaniska siliva lake na golide leneilo ŵakanozgera Bala.”—Hoseya 2:6-8.
13 Nangauli Israyeli wakapenja wovwiri ku mitundu iyo yikaŵa “ŵatemwani ŵake,” kweni palije uwo ukamovwira. Wakaŵa ngati wajalirika ku matundu ghakofya, ntheura kuti ŵakatondeka kunjira kuti ŵakamovwire. Ŵaasiriya ŵakati ŵazingirizga Samariya, msumba ukuru wa Israyeli vilimika vitatu, ŵakawubwangandura mu 740 B.C.E., ndipo ufumu wa mafuko khumi ukamalira penepapo. Pa ŵazga ŵa ku Israyeli, mbanthu ŵacoko comene awo ŵakakumbuka umo vinthu vikaŵira makora apo ŵasekuru ŵawo ŵakateŵeteranga Yehova. Ntheura ŵakakana kusopa Bala ndipo ŵakakhumba kuweleraso mu phangano na Yehova.
Tiliwoneso Seŵero Ili
14. Vikenda wuli kuti Hoseya wambeso kumutemwa muwoli wake Gomeri?
14 Kuti mupulikiske makora kukolerana pakati pa mbumba ya Hoseya na phangano la Israyeli na Yehova, wonani mazgu agha: “Ndipo Yehova wakati kwa ine, ‘Lutaso, temwa mwanakazi wakutemweka na bwezi lake ndipo ndi muleŵileŵi.’” (Hoseya 3:1) Hoseya wakapulikira languro ili ndipo wakamutorako Gomeri kwa mwanalume uyo wakamusomphora. Ndipo Hoseya wakacenya muwoli wake kuti: “Khalira na ine mazuŵa ghanandi; ungacitanga uleŵileŵi, ungaŵanga wa munthu munyake.” (Hoseya 3:2, 3) Gomeri wakapulikira, ndipo Hoseya wakambaso kumutemwa muwoli wake. Kasi nkhani iyi yikuyana wuli na umo Ciuta wakacitira na ŵanthu ŵa mu Israyeli na Yuda?
15, 16. (a) Kasi mtundu wakulangika wa Ciuta ukenera kupokera lusungu para wacita vici? (b) Kasi lemba la Hoseya 2:18 lafiskika wuli?
15 Apo Israyeli na Yuda ŵakaŵa ŵazga ku Babulone, Ciuta ‘wakayowoya nawo ku mtima cwi’ kwizira mu nchimi zake. Kuti Ciuta wacitire lusungu ŵanthu ŵake, ŵakenera kulapa na kuwelera kwa Mfumu wawo, umo Gomeri wakawelera kwa mfumu wake. Ntheura Yehova wakalayizga kufumiska mtundu wake uwo ukaŵa nga ni mwanakazi mu “mapopa” gha ku Babulone na kuwuwezgera ku Yuda na Yerusalemu. (Hoseya 2:14, 15) Wakafiska layizgo ili mu 537 B.C.E.
16 Ciuta wakafiskaso layizgo lakuti: ‘Mu zuŵa ilo ndamkuŵacitira phangano na vinyama vyamu thondo, na viyuni vyamdera, na vyakukhwaŵa pasi; ndamkufumiska uta na lupanga na nkhondo mu caru; ndipo ndiŵagoneke na kufwasa.’ (Hoseya 2:18) Ŵayuda awo ŵakawelera ku caru cawo ŵakakhalanga makora ndiposo mwakufwasa, kwambura kopa vinyama. Ucimi uwu ukafiskikaso mu 1919 C.E., apo ŵakukhalapo ŵa Israyeli wauzimu ŵakafwatulika ku “Babulone Mukuru,” ufumu wa caru wa cisopo cautesi. Sono ŵakukhala mwakufwasa ndipo ŵakusangwa na umoyo mu paradiso wauzimu pamoza na ŵanyawo, awo ŵakulindilira kuzakakhala pa caru capasi muyirayira. Mtima wa vinyama palije pakati pa Ŵakhristu ŵaunenesko.—Civumbuzi 14:8; Yesaya 11:6-9; Ŵagalatiya 6:16.
Sungilirani Ivyo Tasambira
17-19. (a) Kasi tikuciskika kuti titolere nkharo wuli ya Ciuta? (b) Kasi lusungu na ciwuravi vya Yehova vikwenera kutovwira wuli?
17 Ciuta ngwalusungu na waciwuravi, ntheura ndimo nase tikwenera kuŵira. Ili ni sambiro limoza ilo tikutorapo mu vipaturo vyakwambilira vya Hoseya. (Hoseya 1:6, 7; 2:23) Khumbo la Ciuta lakuti wacitire lusungu Ŵaisrayeli ŵakulapa likukolerana na ntharika iyi: “Uyo wakubisa zakwananga zake kuti tiwaŵe na mwaŵi cara, kweni uyo wakuzizomera na kuzileka tiwapokere lusungu.” (Zintharika 28:13) Kweniso ŵakwananga awo ŵalapa ŵangapembuzgika na mazgu gha salmo ili: “Sembe yakukhumbikwa na Ciuta ndi mzimu wakuphyoka, mtima wakuphyoka na kupera, A Ciuta, Imwe kuti timuwuyuyurenge cara.”—Salmo 51:17.
18 Ucimi wa Hoseya ukulongosora kuti Ciuta uyo tikumusopa wali na ciwuravi na lusungu. Nanga ŵanyake ŵangapatuka pa nthowa zake zaurunji, ŵangalapa na kung’anamuka mu mtima. Usange ndimo ŵacitira, Yehova wakuŵapokelera. Wakalengera lusungu ŵanthu ŵakulapa ŵa mtundu wa Israyeli, uwo wakacita nawo phangano lakuŵa nga ni nthengwa. Nangauli ŵakaleka kumupulikira Yehova ndipo ‘ŵakamutopokeska moyo Mutuŵa wa Israyeli, iyo wakakumbuka kuti iwo ŵakaŵa munofu wa waka pera.’ (Salmo 78:38-41) Lusungu ulu lukwenera kuticiska kuti tendenge na Yehova, Ciuta withu waciwuravi.
19 Nangauli zakwananga nga nkhukoma, kwiba na uleŵi zikazara mu Israyeli, kweni Yehova ‘wakayowoya nawo ku mtima cwi.’ (Hoseya 2:14; 4:2) Peneapo tikughanaghanira lusungu na ciwuravi vya Yehova, mitima yithu yikwenera kukondwa ndipo ubwezi na iyo ukwenera kukhora. Ntheura tijifumbe kuti: ‘Kasi ningayezga wuli Yehova pakulongora lusungu na ciwuravi para nkhucita vinthu na ŵanyane? Usange Mkhristu munyane wanibudira ndipo wakupempha kuti nimugowokere, kasi nili wakunozgeka kumugowokera nga ndi Ciuta?’—Salmo 86:5.
20. Yowoyani ciyelezgero ico cikulongora kuti tikwenera kugomezga ivyo Ciuta walayizga.
20 Ciuta wakupeleka cigomezgo canadi. Mwaciyelezgero, wakalayizga kuti: “Ndimupe . . . dambo la Suzgo liŵe muryango wa Cigomezgo.” (Hoseya 2:15) Gulu la Yehova lakale ilo likaŵa ngati muwoli wake likaŵa na cigomezgo ca kuweleraso ku caru cawo, uko “dambo la Suzgo” likaŵa. Layizgo ili likafiskika mu 537 B.C.E., ndipo likutipa cifukwa cakuŵira ŵakukondwa na cigomezgo ico Yehova watiŵikira panthazi zithu.
21. Kasi kumumanya Ciuta nkhwakovwira wuli kuti tendenge nayo?
21 Kuti tilutilire kwenda na Ciuta, tikwenera kusambira vya iyo na kuvilondezga mu umoyo withu. Mu Israyeli mukaŵavya kumumanya Yehova. (Hoseya 4:1, 6) Kweni ŵanyake ŵakacindikanga visambizgo vya Ciuta, ŵakavilondezganga, ndipo ŵakatumbikika comene. Yumoza wawo wakaŵa Hoseya. Ŵanyakeso ŵakaŵa ŵanthu 7,000 awo ŵakakana kujikamira Bala mu nyengo ya Eliya. (1 Mathemba 19:18; Ŵaroma 11:1-4) Nase tilutilirenge kwenda na Ciuta usange tikucindika cisambizgo cake.—Salmo 119:66; Yesaya 30:20, 21.
22. Kasi cigaruka tikwenera kuciwona wuli?
22 Yehova wakukhumba kuti awo ŵakudangilira ŵanthu ŵake ŵakanenge cigaruka. Ndipouli, Hoseya 5:1 wakuti: “Pulikani ici mwa ŵapristi! Mupulikire, imwe ŵanyumba ya Israyeli! Tegherezgani khutu, imwe mwa ŵanyumba ya themba! pakuti weruzgi walazga kwa imwe; cifukwa mukaŵa msampha pa Mizpa, na ukonde [mukwawu] wakuthandazgika pa Tabori.” Ŵalongozgi ŵakugaruka ŵakaŵa cipingo na mukwawu ku Ŵaisrayeli cifukwa ndiwo ŵakaŵapusika kuti ŵasopenge vikozgo. Pa Phiri la Tabori na ku Mizpa ndiko ŵakwenera kuti ŵakasoperanga vikozgo.
23. Kasi mwasanga canduro wuli pakusambira Hoseya cipaturo 1 mupaka 5?
23 Kufika apa, ucimi wa Hoseya watilongora kuti Yehova ni Ciuta walusungu uyo wakupeleka cigomezgo na kutumbika awo ŵakulondezga cisambizgo cake na kukana cigaruka. Umo ŵakacitira Ŵaisrayeli awo ŵakalapa, nase tipenje Yehova ndipo tilimbikire kuti timukondweske. (Hoseya 5:15) Usange tacita nthena, tivunenge viwemi ndipo tiŵenge na cimwemwe cikuru na mtende uwo uli na awo ŵakwenda na Ciuta mwakugomezgeka.—Salmo 100:2; Ŵafilipi 4:6, 7.
[Mazgu ghamusi]
a Seŵero linyake la ucimi liri pa Ŵagalatiya 4:21-26. Kuti mumanye vinandi vya seŵero ili, wonani Insight on the Scriptures, Voliyumu 2, mapeji 693-4, lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
Kasi Mungazgora Wuli?
• Kasi nthengwa ya Hoseya na Gomeri yikayimiranga vici?
• Cifukwa wuli Israyeli wakaŵa na mulandu kwa Yehova?
• Ni sambiro wuli mu Hoseya cipaturo 1 mupaka 5 ilo lamutorani mtima comene?
[Mafumbo]
[Cithuzithuzi pa peji 9]
Kasi mukumumanya uyo muwoli wa Hoseya wakayimiranga?