Mafumbo Ghakufumira ku Ŵaŵazgi

Pambere tindize mu unenesko, ine na muwoli wane tikapeleka wanalume na masumbi ghakufuma mu nthumbo ya muwoli wane ku ŵasayansi kuti ŵatikwatiskire cifukwa cakuti tikakhumbanga kuŵa na mwana. Tumiluza tukapangika ndipo tikatora tose yayi, ntheura tunyake ŵakatuwomizga mu furiji na kutusunga. Kasi tumiluza utu tulutilire kusungika panji tutayike waka?

▪ Iyi njimoza mwa nkhani zikuru zakukhwaskana na makhaliro ghawemi izo ŵakutorana ŵakukumana nazo usange ŵasankha nthowa iyi ya kutora wanalume na masumbi gha mwanakazi na kuvisazga mu cipinda ico ŵasayansi ŵakupimiramo vinthu (labotare) kuti ŵaŵe na mwana. Nthowa iyi mu Cingelezi yikucemeka kuti in vitro fertilization (IVF). Mbumba yiliyose yikwenera kusankha yekha cakucita pa nkhani iyi ndipo yizamujipatawulira kwa Yehova pa ico yisankhenge. Kweni cingaŵa cakovwira kughanaghanirapo mwakupwelelera pa nthowa izi zakovwira kuti ŵanthu ŵambura kubaba ŵababenge.

Mu 1978 mwanakazi munyake ku England ndiyo wakaŵa wakwamba kuŵa na mwana uyo wakababika kwizira mu nthowa iyi. Wakatoranga yayi nthumbo cifukwa viŵaro ivyo vikuŵa kufupi na cibabiro (Fallopian tubes) vikaŵa vyakujarika, ndipo wanalume ukajumphanga yayi kuti ukakumane na sumbi lake. Madokotala ghakamucita opareshoni na kutoramo sumbi lakukhwima mwa iyo, kuŵika mu kabotolo na kukwatiska na wanalume wa mfumu wake. Kamuluza ako kakapangika kakamba kukura ndipo nyengo yikati yajumphapo ŵakakaŵika mu nthumbo yake, ndipo kakalutilira kukura. Paumaliro wakaŵa na mwana mwanakazi. Nthowa iyi ndiposo zinyake zakovwira kuti ŵanthu ŵambura kubaba ŵababenge, zikamba kucemeka kuti in vitro fertilization, panji IVF.

Nangauli kacitiro kake kangapambana mu caru na caru, kweni kanandi ivyo vikucitika pa IVF ni ivi: Muwoli wakupika munkhwala kwa masabata ghanandi mwakuti waŵe na masumbi ghanandi. Mfumu ŵangamupempha kuti wapeleke wanalume mwakucita kuseŵereska nkhuli yake. Para ŵacita nthena ŵakusazga masumbi na wanalume mu labotare. Masumbi ghanandi ghangakumana na wanalume na kwamba kukura, kuzgoka tumiluza. Para pajumpha zuŵa limoza panji kujumphirapo, ŵakutuwona tumiluza utu mwakupwelelera comene kuti ŵawone uto nthwakunangika na uto tuli makora mwakuti tungaŵikika mu nthumbo ya mwanakazi kuti tukure. Pafupifupi pa zuŵa lacitatu, kanandi ndipo ŵakusamuskira tumiluza tuwemi, tuŵiri panji tutatu, mu nthumbo ya mwanakazi mwakuti paŵe mwaŵi ukuru wakuti nthumbo yimere. Usange kamoza panji tunandi twamera, ndikuti mwanakazi wali na nthumbo ndipo para nyengo yajumphapo wababenge mwana.

 Kweni wuli pakuyowoya za tumiluza uto tundasamuskikire mu nthumbo ya mwanakazi, kusazgapo uto tukawonekanga kuti tuli makora viŵi yayi panji twakunangika? Usange ŵatulekelera, tumiluza twakusazgikira utu tukulutilira yayi kuŵa twamoyo. Pambere ivi vindacitike, tumiluza tunyake ŵakutuwomizga mu furiji mu nitrogen wamaji. Cifukwa? Usange IVF yakwamba yatondeka, ŵakutoraso tumiluza uto twangusungika na kutuŵika mu nthumbo ya mwanakazi pa mtengo ucoko. Ndipouli, ivi vikupangiska kuti paŵe mafumbo ghakukhwaskana na makhaliro ghawemi. Nga ni umo viliri na mbumba iyo yafumba fumbo ilo lili pakwambilira, mbumba zinandi zikumanya yayi ico zingacita na tumiluza twakusungika utu. Ŵangaŵa kuti ŵakukhumba ŵana ŵanyake yayi. Ŵapapi ŵangawona kuti nchakusuzga kuŵaso na mwana munyake cifukwa ca ucekuru panji ŵalije ndalama zakulipilira ŵasayansi awo ŵakucita mulimo uwu, panji zakulelera mwana munyake. Ŵangawopa kuti panji ŵangaŵa na nthumbo ya ŵana ŵanandi. a Panji nyifwa panyakeso kutengwaso kwa yumoza mu nthengwa vingapangiska kuti vinthu visuzge. Enya, mbumba zikufipa mtima comene, ndipo pa cifukwa ici, zinyake zikulutilira kulipira ndalama zakusungira tumiluza kwa vyaka vinandi.

Mu 2008, nkhwantha ya vya tumiluza, mu The New York Times yikati mphake kuti ŵanthu ŵanandi ŵakusoŵa cakucita na tumiluza twakusazgikira utu. Nkhani iyi yikati: “Tumiluza twakujumpha 400,000 tuli kusungika mu vipatala mu caru cithu, ndipo ŵanthu ŵakusazgirapo zuŵa na zuŵa . . . Tumiluza tungaŵa twamoyo kwa vyaka 10 panji kujumpha apa usange twasungika makora, kweni ni tose yayi uto tukupona pa nyengo yakutusamuska.” (Ndise tagwenyuska mazgu.) Fundo ya kuumaliro iyi yikovwira kuti Ŵakhristu ŵaghanaghanirengepo dankha. Cifukwa wuli?

Mbumba ya Ŵakhristu ŵaunenesko iyo yakumana na suzgo la IVF yingacita makora kughanaghanirapo cakucitika cinyake cakupambana na ici. Mkhristu wakwenera kusankha yekha cakucita usange umoyo wa wakutemweka wake uli pa ngozi, ndiposo usange wakutemweka wake wakovwirika na makina agho ghakovwira kuti  walutilire kuthuta kuti waŵe wamoyo. Ŵakhristu ŵaunenesko ŵakukana kukomera dala umoyo; mwakukolerana na Exodus 20:13 na Salmo 36:9, ndipo ŵakuwuzirwiska comene umoyo. Galamukani! ya Cingelezi ya Meyi 8, 1974, yikati: “Pakuti ŵakuwona umoyo nga umo Ciuta wakuwuwonera, cifukwa ca kughanaghanira njuŵi zawo, na kupulikira malango gha boma, awo ŵakukhumba kuti umoyo wawo uyanenge na fundo za mu Baibolo ŵangakomera dala yayi umoyo,” ico cikung’anamura kumalizgira dala umoyo wa mulwari. Ndipouli, nyengo zinyake, wakutemweka withu wangaŵa wamoyo pekha para wakovwirika na makina. Ŵamumbumba yake ŵakwenera kusankha ŵekha kulutilira kusunga wakutemweka wawo ku makina panji yayi.

Mbunenesko kuti vikuyana yayi na nkhani ya mbumba iyo yikagwiliskira nchito IVF ndipo sono yili na tumiluza uto tuli kusungika. Kweni cinthu cimoza ico ŵangaphalirika kuti ŵacite nchakuti ŵafumiskemo waka tumiluza utu mu furiji mwakuti tusungunuke. Kwambura kutuŵika mu furiji iyi, tumiluza utu tunganangika ndipo tungaŵa twamoyo yayi. Mbumba yikwenera kusankha yekha kucita ici panji yayi.—Gal. 6:7.

Cifukwa cakuti mbumba yikazomera kugwiliskira nchito IVF kuti muwoli waŵe na nthumbo na kuŵa na mwana, yingasankha kuti yilutilire kulipira ndalama zakusungira tumiluza uto twasungika panji yingasankha kuzakatuŵika mu nthumbo kunthazi kuti yizakaŵe na mwana. Ndipouli, mbumba yinyake yingasankha kuleka kulipira ndalama zakusungira tumiluza, na kutuwona nga ni para tukuŵa twamoyo cifukwa ca furiji panji kuti makina. Ŵakhristu awo ŵakughanaghana cakucita pa nkhani iyi ŵakwenera kugwiliskira nchito njuŵi yawo yakusambizgika Baibolo ndipo ŵazamujipatawulira kwa Ciuta. Khumbo lawo liŵe lakuti njuŵi yawo yileke kuŵasuzga kweniso ŵaleke kukhuŵazga njuŵi za ŵanji.—1 Tim. 1:19.

Nkhwantha yinyake iyo yikumanya vya IVF yikawona kuti mbumba zinandi “zikatimbanizgika maghanoghano na kusoŵa cakucita na tumiluza uto zikasungiska.” Nkhwantha iyi yikamalizga kuti: “Mbumba zinandi zikutondeka kusankha cakucita pa nkhani iyi.”

Ivi vikulongolerathu kuti Ŵakhristu awo ŵakughanaghana vya IVF ŵakwenera kughanaghanirapo dankha masuzgo ghose agho ghangaŵapo cifukwa ca nthowa iyi. Baibolo likucenjezga kuti: “Uyo wakughanaghana makora wakuwona ulwani na kubisama, kweni muzeleza wakujumphilira ndipo wakupwetekeka.”​—Zinth. 22:3.

Ŵanthu awo ŵandatorane mwakuyana na dango ŵeneawo ŵakusambira Baibolo ŵakukhumba kubapatizika, kweni ŵakutondeka kutorana mwakuyana na dango cifukwa cakuti mwanalume wakukhala mu caru ici kwambura cizomerezgo. Boma likuzomerezga yayi kuti mulendo wambura cizomerezgo watore panji kutengwa. Kasi ŵangasayina waka Cikalata ca Vilapo Vyakuti Ŵaŵenge Ŵakugomezgeka na kubapatizika?

▪ Iyi yingawoneka nga ni nthowa yiwemi kweni ni nthowa ya mu Malemba yayi yakumazgira suzgo lawo. Kuti timanye cifukwa cake, tiyeni tiwone dankha cilato ca Cikalata ca Vilapo Vyakuti Ŵaŵenge Ŵakugomezgeka, cifukwa ico ciliriko, ndiposo umo cikugwilira nchito kweniso uko cingagwira nchito.

Cikalata ici nchakucita kulemba ndipo ŵanthu awo ŵakukanizgika kutorana pa cifukwa ico calongosoreka pasi apa ŵakusayina panthazi pa ŵakaboni. Mu cikalata ici ŵakulayizga kuti ŵaŵenge ŵakugomezgeka kwa yumoza na munyake ndiposo kuti kunthazi usange nchamacitiko ŵazamucitapo kanthu kuti nthengwa yawo yizakaŵe yakuzomerezgeka na dango. Mpingo ungaŵawona kuti ŵamanyikwa panthazi pa Ciuta na ŵanthu kuti ŵaŵenge ŵakugomezgeka kwa yumoza na munyake mwakuti nthengwa yawo yingawoneka nga njakuzomerezgeka na ŵamazaza ŵa boma.

Cifukwa wuli ŵanthu ŵakugwiliskira nchito Cikalata ca Vilapo Vyakuti Ŵaŵenge Ŵakugomezgeka, ndipo mphawuli apo ŵakucigwiliskira nchito? Yehova ndiyo wakambiska nthengwa ndipo wakuyizirwiska comene. Mwana wake wakati: “Ico Ciuta wagumanya pamoza munthu  waleke kupatura.” (Mat. 19:5, 6; Gen. 2:22-24) Yesu wakasazgirapo kuti: “Yose uyo wakupata muwoli wake, kwambura cifukwa ca uzaghali, na kutora munyake wakucita uleŵi.” (Mat. 19:9) Ntheura “uzaghali,” ndico cifukwa cekha ca mu Malemba cakumazgira nthengwa. Mwaciyelezgero, usange mfumu wagonana na mwanakazi munyake, muwoli wake uyo wandabude wangasankha kumupata panji yayi. Usange wamupata, mbwenu ni mwanangwa kutengwaso.

Ndipouli, mu vyaru vinyake, comenecomene mu nyengo yakale, chalichi ilo likaŵa na mazaza comene mu vyaru ivyo, likazomerezganga yayi fundo ya mu Baibolo iyi. M’malo mwake, likasambizganga kuti munthu wangapika yayi kalata ya cipati nanga pangaŵa cifukwa wuli. Ntheura mu vyaru vinyake, umo chalichi likaŵa na mazaza ghakuru, dango la boma likuzomerezga yayi kupatana, nanga pangaŵa cifukwa cakupulikikwa ico Yesu wakayowoya. Mu vyaru vinyake, ŵakuzomerezga kupatana, kweni ndondomeko yake yikuŵa yitali comene, yakusuzga, kweniso munthu wakunanga vinthu vinandi. Pangatora vyaka vinandi kuti munthu watore kalata ya cipati. Vikaŵa nga ni para chalichi panji boma ‘likujandizga’ ivyo Ciuta wazomerezga.—Mil. 11:17.

Mwaciyelezgero, ŵanthu ŵangakhala mu caru ico cikuzomerezga yayi kupatana, panji uko nchakusuzga comene kutora kalata iyi, panji pakutora vyaka vinandi kuti munthu watore kalata iyi. Usange ŵanthu aŵa ŵacita vyose ivyo ŵangafiska kuti ŵamazge nthengwa iyo yicalipo mwakuyana na dango ndipo mbakwenelera mu maso gha Ciuta kutorana, ŵangasayina Cikalata ca Vilapo Vyakuti Ŵaŵenge Ŵakugomezgeka. Mpingo wa Ŵakhristu ŵaunenesko uli na ndondomeko yiwemi iyi kuti uwovwire pakumazga suzgo ili mu vyaru vyantheura. Ndipouli, cikalata ici cikwenera kugwira nchito yayi mu vyaru ivyo vikuzomera kupeleka kalata ya cipati, nanga ni para pakukhumbikwa ndalama zinandiko panji nchakusuzga kucita nthena.

Cifukwa ca kuleka kupulikiska cilato ca Cikalata ca Vilapo Vyakuti Ŵaŵenge Ŵakugomezgeka, ŵanthu awo ŵakukhala mu caru ico cikupeleka kalata ya cipati ŵapempha usange ŵangasayina cikalata ici kuti ŵagege masuzgo agho ghakuŵapo pakutora kalata ya cipati.

Pa fumbo ilo tikudumbiskana apa, mwanalume na mwanakazi awo ŵakukhalira lumoza kwambura kuzomerezgeka na dango, ŵakukhumba kutorana mwakuyana na dango. Waliyose wa iwo ni mwanangwa kutora panji kutengwa mwakuyana Malemba; wose mbakukakika yayi na mwanalume panji mwanakazi wawo wakale. Kweni mwanalume wali mu caru kwambura kuzomerezgeka, ndipo boma likuzomerezga yayi nthengwa ya mulendo wambura cizomerezgo. (Vyaru vinandi vikuzomerezga kuti ŵanthu ŵatorane nanga ni para munyake panji wose ŵali mu caru kwambura kuzomerezgeka.) Pa nkhani iyo tikudumbiskana apa, caru ico ŵakukhalamo cikuzomerezga kupatana. Ntheura, nchakwenelera yayi kusayina Cikalata ca Vilapo Vyakuti Ŵaŵenge Ŵakugomezgeka mu caru ici. Manyani kuti yumoza wa ŵanthu aŵa wakukhumba kutora kalata ya cipati yayi, kweni wakukanizgika kutengwa panji kutora mwakuyana na dango. Wose mbanangwa kutorana. Kweni kasi ŵangacita wuli kuti ŵatorane uku mwanalume ngwambura kuzomerezgeka kukhala mu caru? Ŵakwenera kuluta ku caru cinyake ico cingakaŵajandizga yayi kutorana. Panyakeso ŵangatorana mu caru cenecici usange mwanalume wacitapo kanthu kuti waŵe wakuzomerezgeka mu caru ici.

Enya, ŵanthu aŵa ŵangacita vinthu mwakukolerana na malango gha Ciuta na dango la Kesare. (Mrk. 12:17; Rom. 13:1) Tikugomezga kuti ndimo ŵacitirenge. Para ŵacita nthena ŵazamuŵa ŵakwenelera kubapatizika.—Heb. 13:4.

[Mazgu ghamusi]

[Bokosi pa peji 15]

NTHOWA ZINYAKE ZA IVF

Umo nthowa ya IVF yikambikira, pali kwambikaso nthowa zinyake izo zikususkana na maghanoghano gha Ciuta agho ghali mu Malemba. Mwaciyelezgero, masumbi gha mwanakazi ghangakwatiskika na wanalume wa mwanalume munyake uyo ni mfumu wake yayi. Pamanyuma wangazomerezga kuti tumiluza uto twapangika tuŵikike mu nthumbo yake. (Ŵanthu awo ŵakutorana ŵanakazi ŵekhaŵekha nyengo zinyake ŵakugwiliskira nchito nthowa iyi.) Panji wanalume wa mfumu ungakwatiskika na masumbi ghakufuma ku mwanakazi munyake uyo ni muwoli wake yayi. Muwoli wa mwanalume uyu wangazomera kuti tumiluza uto twapangika tuŵikike mu nthumbo yake.

Nthowa yinyake iyo ŵanji ŵakuyicema kuti nja “tumiluza twamsangapo,” tumiluza uto ŵakuŵika mu nthumbo ya muwoli tukuŵa twakupangika na wanalume na masumbi vya ŵanthu ŵanyake. Paliso nthowa yinyake, iyo ŵakutorana ŵakupeleka masumbi na wanalume ku ŵasayansi kuti ŵavisazge. Kufuma apo, tumiluza uto twapangika ŵakutuŵika mu nthumbo ya mwanakazi munyake uyo wakulera kamwana aka mu nthumbo yake na kubaba. b

Nthowa izi ni zambura kuzomerezgeka ku ŵateŵeti ŵa Ciuta cifukwa ŵakucindika ulongozgi wakuti: “Ungagonanga na [panji kupeleka wanalume wako kwa] muwoli wa mzengezgani wako kujifipiska naye.” (Lev. 18:20, 29; Zinth. 6:29) Usange ŵakwatiska na masumbi panji wanalume (panji vyose viŵiri) vya ŵanthu ŵanyake ŵakuwaro kwa nthengwa, ni por·neiʹa, panji kuti uzaghali. Ivyo vikucitika apa nkhugwiliskira nchito uheni viŵaro vyakugonerana.—Mat. 5:32; 1 Kor. 5:11; 6:9, 18; Heb. 13:4.

[Mazgu ghamusi]

[Cithuzithuzi pa peji 14]

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 14]

Ŵakhristu awo ŵakughanaghana cakucita pa nkhani iyi ŵakwenera kugwiliskira nchito njuŵi yawo yakusambizgika Baibolo ndipo ŵazamujipatawulira kwa Ciuta

[Cithuzithuzi pa peji 17]