1, 2. Cifukwa wuli ŵanji ŵakutemwa vikuyu?

 KASI mukutemwa kurya vikuyu, vyakuti vyaphya waka panji vyakomira? Ŵanandi ŵakuvitemwa, ntheura ŵanthu ŵanandi ŵakupanda vikuyu. Ŵayuda ŵakazirwiskanga vikuyu. (Nah. 3:12; Luka 13:6-9) Vikuyu ni vyakurya viwemi ndipo ŵanji ŵakuyowoya kuti ni viwemi comene ku mtima.

² Nyengo yinyake Yehova wakayaniska vikuyu na mitima. Ciuta wakalongosoranga vyandulo yayi ivyo tingasanga para tingarya vikuyu. Wakayowoyanga mwakuyelezgera. Ivyo wakayowoya kwizira mwa nchimi Yeremiya vikukhwaska mtima winu ndiposo mitima ya ŵakutemweka ŵinu. Apo tikuwona ivyo wakayowoya, ghanaghanirani ivyo mazgu agha ghangang’anamura ku Ŵakhristu.

3. Kasi vikuyu ivyo vikuyowoyeka mu Yeremiya cipaturo 24 vikwimira vici?

³ Cakwamba tiyeni tiwone ico Ciuta wakayowoya mu nyengo ya Yeremiya cakukhwaskana na vikuyu. Mu 617 B.C.E., mtundu wa Yuda ukaleka kugomezgeka. Ciuta wakapeleka mboniwoni yakukhwaskana na ico cicitikenge munthazi, ico wakaciyelezgera na mitundu yiŵiri ya vikuyu, “viwemi comene” na “viheni comene.” (Ŵazgani Yeremiya 24:1-3.) Vikuyu viheni vikimiranga Themba Zedekiya na ŵanji nga ndiyo awo ŵakatambuzgika na Themba Nebukadinezara na ŵankhondo ŵake. Kweni wuli pakuyowoya za Ezekiyeli, Daniyeli na ŵanyake ŵatatu awo ŵakaŵa kale ku Babuloni, ndiposo Ŵayuda ŵanyake awo ŵakaŵa kuti ŵatolekerenge ku malo agha? Iwo ŵakaŵa nga ni vikuyu viwemi. Ŵakukhalapo ŵa ŵanthu aŵa ŵakeneranga kuwelera kukazengaso Yerusalemu na tempile lake. Nyengo yikati yajumphapo ivi vikacitika nadi.—Yer. 24:8-10; 25:11, 12; 29:10.

4. Kasi tikukhozgeka wuli na ivyo Ciuta wakayowoya vyakukhwaskana na vikuyu viwemi?

⁴ Yehova wakayowoya vya awo ŵakimiranga vikuyu viwemi kuti: “Ndiŵapenge mtima wakumanya Ine, kuti ndine  Yehova; iwo ŵaŵenge ŵanthu ŵane.” (Yer. 24:7) Ili ndilo lemba ilo pajintha nkhani iyi, ndipo ndakukhozga comene. Ciuta ngwakukhumbisiska kupeleka ku ŵanthu “mtima wakumanya” iyo. Pa nkhani iyi, “mtima” ukung’anamura nkharo ya munthu. Namwe mukwenera kuti mukukhumba kuŵa na mtima uwu ndiposo kuŵa ku cigaŵa ca ŵanthu ŵa Ciuta. Kuti muŵe na mtima uwu mukwenera kusambira na kulondezga Mazgu ghake, kupera na kung’anamuka mtima, kupatulira umoyo winu kwa Ciuta, ndiposo kubapatizika mu zina la Ŵadada, la Mwana, na la mzimu utuŵa. (Mat. 28:19, 20; Mil. 3:19) Mungaŵa kuti muli kucita kale vinthu ivi, panji nyengo zose mukuwungana na Ŵakaboni ŵa Yehova ndipo mungaŵa kuti muli pa nthowa yakuti mucite vinthu ivi.

5. Kasi Yeremiya wakalemba vya mtima wa anjani comenecomene?

⁵ Kwali tili kucita vyose ivi panji yayi, kweni tikwenera kughanaghanira nkharo yithu. Mungawona cifukwa ico mukwenera kucitira nthena para mungawona cinyake ico Yeremiya wakalemba cakukhwaskana na mtima. Vipaturo vinyake vya buku la Yeremiya vikuyowoya vya mitundu yinyake, kweni comene buku ili likuyowoya za mtundu wa Yuda mu nyengo ya muwuso wa mathemba ghake ghankhondi. (Yer. 1:15, 16) Enya, Yeremiya comenecomene wakalemba vya ŵanalume, ŵanakazi, na ŵana awo ŵakaŵa ŵakujipatulira kwa Yehova. Ŵasekuru ŵawo ŵakasankha kuŵa mtundu wakujipatulira kwa Yehova. (Ex. 19:3-8) Ndipo mu nyengo ya Yeremiya, ŵanthu ŵakasimikizgira kuti mbakujipatulira nadi kwa Ciuta. Ŵakati: “Tikwiza kwa Imwe; cifukwa ndimwe Yehova Ciuta withu.” (Yer. 3:22) Ndipouli, kasi mukughanaghana kuti mtima wawo ukaŵa wuli?

6. Cifukwa wuli tikwenera kuŵa ŵakunweka comene na ivyo Ciuta wakayowoya vyakukhwaskana na mtima?

⁶ Madokotala gha mazuŵa ghano ghakugwiliskira nchito tekinoloje kuti ghawone umo mtima uliri na umo ukugwilira nchito. Ndipouli, Yehova wangacita vinandi comene nga umo wakacitira mu nyengo ya Yeremiya. Ciuta ngwakwenelera nadi kusanda mtima, nga umo tikuwonera mu mazgu ghake ghakuti: “Mtima ngwakupusika kwakuluska vyose, nguheni wambura kulorako; ndinjani wangaumanya? Ine Yehova [nkhusanda] mtima, . . . kumupa munthu yose kwakuyana na nthowa zake, kwakulingana na vipasi vya milimo yake.” (Yer. 17:9, 10) Pakusanda “mtima” Ciuta wakucita nga umo ghakucitira madokotala pakusanda mtima wanadi yayi, uwo para munthu wafika vyaka 70 panji 80 ukuŵa kuti wathuta nyengo zakukwana 3 biliyoni. Kweni Yehova wakayowoyanga za mtima wakuyelezgera. “Mtima” uwu ukung’anamura wunthu wamukati, ivyo ni makhumbiro gha munthu, maghanoghano ghake, umo wakucitira vinthu, nkharo yake, ndiposo vilato vyake. Namwe muli na mtima uwu. Ciuta wangawusanda, ndipo namweso mungayezga kuwusanda.

7. Kasi Yeremiya wakawulongosora wuli mtima wa Ŵayuda ŵanandi ŵa mu nyengo yake?

⁷ Kuti tinozgekere kusanda uku, tijifumbe kuti, ‘Kasi mtima wakuyelezgera wa Ŵayuda ŵanandi mu nyengo ya Yeremiya ukaŵa wuli?’ Kuti tizgore, wonani mazgu agho Yeremiya wakayowoya, ghakuti: “Nyumba yose ya Israyeli yilije kukotora mu mtima.” Wakayowoyanga vya kukotoleka kwanadi yayi kwa Ŵayuda ŵanalume, cifukwa wakati: “Wonani, mazuŵa ghakwiza, wakuti Yehova, kuti nditi ndilange wose awo mbakukotora” kweni ŵandakotoleke mu mtima. Ntheura nanga Mbayuda ŵakukotoleka ŵakaŵa ‘ŵambura kukotoleka mu mtima.’ (Yer. 9:25, 26) Kasi fundo iyi yikang’anamuranga vici?

8, 9. Pa nkhani ya mtima, kasi Ŵayuda ŵanandi ŵakakhumbikwiranga kucita vici?

⁸ Tikusanga ng’anamuro la mazgu ghakuti ‘mbambura kukotoleka mu mtima’ mu ivyo Ciuta wakaciska Ŵayuda kuti ŵacite. Wakati: “Muwuskeko nkhanda ya mtima winu, imwe ŵanthu ŵa Yuda na ŵakukhala mu Yerusalemu; mzire ukali wane ufume . . . cifukwa ca uheni wa milimo  yinu.” Kasi milimo yawo yiheni yikafuma nkhu? Yikafuma mukati, mu mtima wawo. (Ŵazgani Mariko 7:20-23.) Enya, kwizira mwa Yeremiya, Ciuta wakazunura uko kukafumanga milimo yiheni ya Ŵayuda. Mtima wawo ukaŵa wakugaluka. Vilato vyawo na maghanoghano ghawo vikamukondweskanga yayi Ciuta. (Ŵazgani Yeremiya 5:23, 24; 7:24-26.) Ciuta wakaŵaphalira kuti: “Mujikotolere mwekha kwa Yehova, muwuskeko nkhanda ya mtima winu.”—Yer. 4:4; 18:11, 12.

⁹ Ntheura, Ŵayuda mu nyengo ya Yeremiya mtima wawo wakuyelezgera ukakhumbikwiranga opareshoni, “kukotora mu mtima,” nga umo ŵakakhumbikwiranga kucitira awo ŵakaŵako mu nyengo ya Mozesi. (Dute. 10:16; 30:6) ‘Kuwuskako nkhanda ya mtima wawo’ cikang’anamuranga kuwuskamo ivyo vikapangiskanga kuti mtima wawo usulengeko malango gha Ciuta. Vinthu ivi ni maghanoghano ghawo, ivyo ŵakatemwanga, ndiposo vilato vyawo viheni.—Mil. 7:51.

10. Kasi tikwenera kucita vici nga umo wakacitira Davide?

¹⁰ Tikuwonga comene kuti Ciuta wakutipa mahara ghakumanyira mtima wakuyelezgera. Ŵanji ŵangafumba kuti, ‘Kweni cifukwa wuli Ŵakaboni ŵa Yehova nawo ŵakwenera kufipa mtima na mtima wawo wakuyelezgera?’ Nchifukwa cakuti Ŵakhristu ŵanandi mu mpingo ŵakucita viheni yayi, panji kuŵa “vikuyu viheni,” nga umo ŵakaŵira Ŵayuda ŵanandi kumasinda. Mwakupambana na ŵanthu aŵa, ŵateŵeti ŵa Ciuta mazuŵa ghano mbakujipeleka, kweniso mbatuŵa. Ndipouli, ghanaghanirani ŵeyelero ilo Davide wakalomba kwa Yehova lakuti: “Ndisandani, A Ciuta, na kumanya mtima wane! ndiyezgani na kumanya maghanoghano ghane! Muwone panji kangaŵamo kendero kaheni mwa ine.”—Sal. 17:3; 139:23, 24.

11, 12. (a) Cifukwa wuli waliyose wa ise wakwenera kusanda mtima wake? (b) Kasi nchivici ico Ciuta wacitenge yayi?

¹¹ Yehova wakukhumba kuti waliyose wize na kukhalilira mu nthowa yakuzomerezgeka na iyo. Pakuyowoya za murunji, Yeremiya wakati: “A Yehova wa mipingo, uyo wakuyezga ŵarunji, uyo wakulaŵiska vyamukati na mtima.” (Yer. 20:12) Usange Wankhongonozose wakusanda mtima, na wa murunji wuwo, kasi ise tikwenera yayi kujisanda tekha? (Ŵazgani Salmo 11:5.) Apo tikucita nthena, tingamanya nkharo, cilato, panji ghanoghano ivyo vikukhumbikwira kuti ticitepo kanthu. Tingamanya cinthu cinyake ico cikupangiska kuti mtima withu usulengeko malango gha Ciuta, nga ni para uli na ‘nkhanda ya mtima,’ iyo tawona kuti yikwenera kuwuskikako. Iyi yingaŵa opareshoni ya mtima wakuyelezgera. Usange mukuzomerezga kuti cingaŵa ciwemi kusanda mtima winu wakuyelezgera, kasi mungasanda vici? Ndipo kasi mungasintha wuli vinthu ivyo vikukhumbikwira kuti musinthe?—Yer. 4:4.

¹² Cinthu cimoza ico tikwenera kucita nchakuti: Tikwenera yayi kulindizga kuti Yehova waticicizgenge kuti tisinthe. Wakayowoya vya ŵanthu awo ni “vikuyu viwemi” kuti ‘waŵapenge mtima wakumanya’ iyo. Wakayowoya yayi kuti waŵacicizgenge kuti ŵasinthe mtima wawo. Ŵakakhumbikwiranga kuti ŵaŵe na mtima uwo ukaŵa na khumbo la kumanya Ciuta. Kasi nase tingakhumbikwira yayi kuti tiŵe na mtima wanthena uwu?

13, 14. Kasi Mkhristu mtima wake ungamupweteka wuli?

 ¹³ Yesu wakati: “Mu mtima mukufuma maghanoghano ghaheni, kukoma ŵanthu, mauleŵi, mauzaghali, maunkhungu, maukaboni ghautesi, miyuyuro.” (Mat. 15:19) Usange mtima wa mubali wamutuma kuti wacite uleŵi panji uzaghali ndipo wakupera yayi, Ciuta wangalekerathu kumutemwa. Ndipouli, nanga ni munthu uyo wandacite maubudi agha wangaŵa kuti wakuzomerezga khumbo liheni kuti likure mu mtima wake. (Ŵazgani Mateyu 5:27, 28.) Apa ndipo kusanda mtima withu kungawovwira. Usange mwasanda mtima winu, kasi mukusangamo khumbo liheni la kudokera munthu uyo ni mwanalume panji mwanakazi munyinu yayi, makhumbiro gha mu mtima agho Ciuta wangaleka kuzomerezga ndipo ghakukhumbikwira kuwuskikamo?

¹⁴ Panji mubali uyo ‘wandakome ŵanthu’ wangazomerezga kuti ukali ukure na kwamba kutinkha Mkhristu munyake. (Lev. 19:17) Kasi wayezgeyezgenge kuti wawuskemo ukali uwo ungapangiska mtima wake kuti usulengeko malango gha Ciuta?—Mat. 5:21, 22.

15, 16. (a) Yowoyani ciyelezgero ico cikulongora umo Mkhristu wangaŵira wambura “kukotora mu mtima.” (b) Cifukwa wuli mukughanaghana kuti ‘mtima wambura kukotoleka’ ungakwiyiska Yehova?

¹⁵ Cakukondweska nchakuti Ŵakhristu ŵanandi ŵalije ‘suzgo la mtima’ ili. Ndipouli, Yesu wakayowoyaso za “maghanoghano ghaheni.” Agha ni maghanoghano panji nkharo izo zingananga umoyo withu. Mwaciyelezgero, munthu wangawona kuti kugomezgeka ku ŵamumbumba yake ndiko nkhwakuzirwa comene kuluska cilicose. Mbunenesko kuti Mkhristu wakwenera kuŵa na “citemwa cakawiro” ku ŵabali ŵake, ndipo wakwenera yayi kuŵa nga ni ŵanthu ŵanandi awo ŵalije citemwa ici mu “mazuŵa ghaumaliro” agha. (2 Tim. 3:1, 3) Ndipouli, nchamacitiko kuŵa na citemwa cakutalulira ku ŵabali ŵithu. Ŵanthu ŵanandi ŵakuzirwiska comene ubali wakuthupi. Ntheura, ŵangakhalira khonde ŵabali ŵawo panji kuŵa ku cigaŵa cawo pa cinthu cilicose. Ŵakucitapo kanthu para ŵanji ŵabudira mubali wawo. Ghanaghanirani ivyo ŵakacita ŵadumbu ŵa Dina. (Gen. 34:13, 25-30) Ndiposo ghanaghanirani ivyo vikaŵa mu mtima wa Abisalomu, ivyo vikapangiska kuti wakome Amunoni. (2 Sam. 13:1-30) Kasi ghakaŵa “maghanoghano ghaheni” yayi agho ghakapangiska kuti ŵanthu aŵa ŵacite nthena?

¹⁶ Ŵakhristu ŵaunenesko ŵakukoma ŵanyawo yayi. Ndipouli kasi ŵangaŵa kuti ŵakumughanaghanira viheni mubali panji mudumbu uyo wakakhuŵazga mubali wawo panji uyo ŵakumughanaghanira kuti wakacita nthena? Ŵangakana kuluta ku nyumba ya Mkhristu munyawo uyo ŵakughanaghana kuti wakacitira nkhaza mubali wawo, panji ŵangaleka kumupokelera ku  nyumba zawo. (Heb. 13:1, 2) Maghanoghano ghaheni agha ndiposo kuleka kupokelera Ŵakhristu ŵanyithu nchilongolero cakuti tilije citemwa ndipo iyi ni nkhani yicoko yayi. Enya, uyo wakusanda mitima wangawona kuti tilije “kukotora mu mtima.” (Yer. 9:25, 26) Kumbukani awo Yehova wakaŵaciska kuti: “Muwuskeko nkhanda ya mtima winu.”—Yer. 4:4.

17. Kasi kopa Yehova kungatovwira wuli kuti tiŵe na mtima wakupulikira?

¹⁷ Wuli usange mukasanda mtima winu wakuyelezgera ndipo mukawona kuti ukupulikira yayi ulongozgi wa Yehova ndiposo kuti pacoko ukaŵa ‘wambura kukotoleka’? Panji mukawona kuti mukopa ŵanthu, kudokera mazaza panji umoyo wapacanya, panji kugwagwamira pa maghanoghano ghinu panji mukawona kuti muli ŵakujiyimira. Para ni nthena, ndimwe ŵakwamba yayi. (Yer. 7:24; 11:8) Yeremiya wakalemba kuti Ŵayuda ŵambura kugomezgeka ŵa mu nyengo yake ŵakaŵa na mtima “wakupatuka na wacigaluka.” Wakasazgirapo kuti: “Kuti ŵakunena [cara] mu mitima yawo, Tiyeni timope Yehova Ciuta withu, mweneuyo wakupa vula mu nyengo yake.” (Yer. 5:23, 24) Fundo iyi yikulongora kuti tikwenera kopa na kuwonga Yehova kuti tiwuskeko “nkhanda ya mtima.” Wofi wakwenelera uwu ungawovwira waliyose wa ise kuti waŵe na mtima wakucita ivyo Ciuta wakukhumba.

18. Kasi ni layizgo wuli ilo Yehova wakalayizga awo ŵali mu phangano liphya?

¹⁸ Ndiposo tingacita lumoza vinthu na Yehova apo wakutipa “mtima wakumanya” iyo. Nakuti, ici ndico wakalayizga kuti wacitirenge ŵakuphakazgika, awo ŵali mu phangano liphya, wakati: “Nditi ndiŵike dango lane mukati mwawo na kulilemba mu mitima yawo; ndipo Ine ndiŵenge Ciuta wawo, iwo tiŵaŵenge ŵanthu ŵane.” Wuli pakuyowoya za kumumanya? Wakasazgirapo kuti: “Kuti ŵati ŵasambizganeso yumo na mzengezgani wake, na munthu yose na mwanamunyake, kuti, Manyani Yehova, cara, cifukwa wose ŵati ŵandimanye Ine kwamba ku ŵanthini na ku ŵakuru wuwo . . . pakuti nditigowokere kwananga kwawo, ndipo ndikumbukengeso uheni wawo cara.”—Yer. 31:31-34. a

19. Kasi Ŵakhristu ŵaunenesko ŵakulindilira vinthu wuli vyakukondweska?

¹⁹ Kwali mukulindilira kuzakasanga candulo kwamuyirayira na phangano liphya ili kucanya panji pa caru capasi, mukwenera kuŵa ŵakukhumbisiska kuti mumumanye Yehova na kuŵa mu gulu la ŵanthu ŵake. Kuti muzakasange vyandulo ivi mukwenera kugowokereka zakwananga zinu kwizira mu sembe yakuwombora ya Khristu. Fundo yakuti mungagowokereka zakwananga zinu yikwenera kumuciskani kugowokera ŵanji, nanga ni awo nchakusuzga kuŵagowokera. Para mukuŵa ŵakukhumbisiska kuwuskamo vyakusingo mu mtima winu, mtima winu wanadi ukuŵa makora. Ntheura mulongorenge kuti mukukhumba kuteŵetera Yehova kweniso kuti mwamba kumumanya makora. Muŵenge nga ni awo Yehova wakayowoya vya iwo kwizira mwa Yeremiya, kuti: “Muti mundipenje na kundisanga; para mukundipenja na mtima winu wose. Ndipo tindisangike namwe.”—Yer. 29:13, 14.