1. Cifukwa wuli cikaŵa cakumanyamanya kuti Ŵasiriya na Ŵaisrayeli ŵatondekenge kuthereska ufumu wa Yuda?

 MU VYAKA vya pakati pa 762 B.C.E. na 759 B.C.E., themba la Israyeli na la Siriya, ghakapharazga kuti ghawukirenge ufumu wa Yuda. Kasi cilato cawo cikaŵa cakuti wuli? Cikaŵa cakuti ŵathereske Yerusalemu, ŵawuskepo Themba Ahazi, na kuŵikapo munyake uyo panji wakate waŵenge wa mu mzere wa Themba Davide yayi. (Yes. 7:5, 6) Kweni themba la Israyeli likaluwa fundo yinyake yakuzirwa. Yehova wakayowoyerathu kuti yumoza wa mu mphapu ya Davide wazamuhara cizumbe ca Ciuta kwamuyirayira, ndipo mazgu gha Ciuta ghakufiskika nyengo zose.—Josh. 23:14; 2 Sam. 7:16.

2-4. Longosorani umo ucimi wa pa Yesaya 7:14, 16 ukafiskikira (a) mu nyengo ya Yesaya, (b) mu nyengo ya Yesu.

² Pakwamba, Ŵasiriya na Ŵaisrayeli ŵakaŵa nga ni para ŵaluskenge. Pa nkhondo yimoza pera, ŵasilikari 120,000 ŵa Ahazi ŵakakomeka. Maseya, uyo wakaŵa “mwana wa themba,” nayo wakakomeka. (2 Mid. 28:6, 7) Ndipouli, Yehova wakawonanga. Wakakumbuka layizgo lake kwa Davide, ndipo wakatuma nchimi Yesaya kuti yikayowoye uthenga wakukhozga.

³ Yesaya wakati: “Wonani, mwali tiwazuwuke na kubaba mwanamwanalume, tiwamuthye zina lake Emanueli. Mwana wandamanye kukana viheni na kusankha viwemi, caru ico mafumu ghake ghaŵiri [Siriya na Israyeli] mukughopa camkukhala yii.” (Yes. 7:14, 16) Cigaŵa cakwamba ca ucimi uwu, cikafiskika pa kubabika kwa Mesiya. (Mat. 1:23) Ndipouli, ucimi uwu ukweneraso kuti ukafiskika mu nyengo ya Yesaya cifukwa mu nyengo ya Yesu, Ŵayuda ŵakawukilika na ‘mafumu ghaŵiri’ gha Siriya na Israyeli yayi.

 ⁴ Yesaya wakati wayowoya ucimi uwu, muwoli wake wakaŵa na nthumbo ndipo wakababa mwana zina lake Maher-shalal-hashbaz. Vingacitika kuti mwana uyu ndiyo wakaŵa “Emanueli,” uyo wakayowoyeka na Yesaya. a Mu nyengo yakale, mwana ŵakamuthyanga zina para wababika, panyake kuti liŵakumbuskenge cinthu cinyake, kweni ŵapapi na ŵabali ŵake ŵakamucemangaso na zina linyake. (2 Sam. 12:24, 25) Palije ukaboni uwo ukulongora kuti Yesu wakacemekanga na zina lakuti Emanueli.—Ŵazgani Yesaya 7:14; 8:3, 4.

5. Kasi Themba Ahazi likacita cinthu wuli ciheni?

⁵ Pa nyengo iyo Ŵaisrayeli na Ŵasiriya ŵakawukiranga Yuda, mtundu unyake wankhongono ukakhumbanga kuwukira maufumu ghose ghatatu. Ukaŵa ufumu wa pa caru cose wa Asiriya. Panyengo iyi ukaŵa kuti wamba waka kukura. Mwakuyana na lemba la Yesaya 8:3, 4, Asiriya wakeneranga kuyora “usambazi wa Damascus” na “skoghi za Samariya” pambere wandawukire ufumu wa kumwera wa Yuda. M’malo mwa kugomezga mazgu gha Ciuta agho ghakayowoyeka kwizira mwa Yesaya, Ahazi wakakolerana na Asiriya, ico cikacitiska kuti Ŵaasiriya ŵambe kutambuzga ŵanthu ŵa mu Yuda. (2 Mathe. 16:7-10) Apa, Ahazi, uyo wakaŵa muliska wa Yuda, wakacita vinthu mwambura mahara. Tingajifumba kuti, ‘Kasi para nkhusankha vinthu vyakuzirwa, nkhugomezga Ciuta panji ŵanthu?’—Zinth. 3:5, 6.

6. Kasi Ahazi wakapambana wuli na Hezekiya?

⁶ Ahazi wakafwa mu 746 B.C.E., ndipo mwana wake, Hezekiya, ndiyo wakahara ufumu wa Yuda, uwo pa nyengo iyi ukaŵa ukavu comene mwakuthupi na mwauzimu wuwo. Kasi nchivici ico themba laciwukirano ili likaŵika pakwamba? Kasi likanozga dankha cuma ca Yuda? Yayi. Hezekiya wakaŵa munthu wauzimu, muliska wakwenelera wa mtundu uwu. Cinthu cakwamba ico wakacita nkhuwezgerapo kusopa kwaunenesko na ubwezi wawo na Yehova. Hezekiya wakati wamanya khumbo la Ciuta, wakacitapo kanthu mwaluŵiro. Ici nchiyelezgero ciwemi comene kwa ise.—2 Mid. 29:1-19.

7. Cifukwa wuli cikaŵa cakwenelera kuti themba liphalire Ŵalevi kuti liŵawovwirenge?

⁷ Ŵalevi ŵakeneranga kucita mulimo ukuru comene pakuwezgerapo kusopa kwaunenesko. Ntheura, Hezekiya wakakumana nawo na kuŵaphalira kuti waŵawovwirenge. Ŵalevi ŵakugomezgeka awo ŵakaŵapo pa ungano uwu, ŵakwenera kuti ŵakakondwa comene apo themba likayowoyanga nawo kuti: “Yehova wamusankhani kwima pamaso pake, kumuteŵetera Iye.” (2 Mid. 29:11) Nadi, Ŵalevi ŵakaŵa na udindo wa kukhozgera kusopa kwaunenesko.

8. Kasi ni vinthu wuli vinyake ivyo Hezekiya wakacita kuti wawovwire mtundu wose kuwelera kwa Yehova, ndipo cikacitika nchivici?

⁸ Hezekiya wakacema ŵanthu wose ŵa mu Yuda na Israyeli, kuti ŵize na kucita ciphikiro ca Paska. Ciphikiro ca Paska cikati camara, ŵanthu ŵakacita Ciphikiro ca Vingwa Vyambura Nthukumusi ca mazuŵa ghankhondi na ghaŵiri. Ŵakasangwa comene na ciphikiro ici mwakuti ŵakasazgirako mazuŵa ghanyake ghankhondi na ghaŵiri. Baibolo likuti: “Mukaŵa cimwemwe cikuru mu Yerusalemu, pakuti kwamba ku nyengo ya Solomoni mwana wa Davide themba la Israyeli ntha kukaŵako cantheura mu Yerusalemu.” (2 Mid. 30:25, 26) Ŵanthu wose ŵakakhozgeka comene na ciphikiro cauzimu ici. Pa lemba la  2 Midauko 31:1, tikuŵazga kuti: ‘Sono cikati camara ici, . . . ŵakaswa vikozgo na kudumulira pasi ŵakavuŵa na kubwangandura malo gha pacanya na majochero.’ Ici cikaŵa cilongolero ciwemi cakuti Ŵayuda ŵawelera kwa Yehova. Ndipo ivyo ŵakacita apa pakuwezgerapo kusopa kwaunenesko, vikazakaŵawovwira munthazi.

9. (a) Kasi khumbo la Israyeli likatondeka wuli? (b) Kasi pakwamba vinthu vikamwendera wuli Senakeribu mu Yuda?

⁹ Mwakuyana na mazgu gha Yesaya, Ŵaasiriya ŵakawukira ufumu wa kumpoto wa Israyeli na kuwukora wuzga. Ici cikatondeska Israyeli kuti waŵikepo munthu wambura kwenelera pa cizumbe ca Davide. Kweni kasi cilato ca Asiriya cikaŵa cakuti wuli? Panyengo iyi, Ŵaasiriya maso ghakaŵa pa Yuda. “Mu cilimika cakhumi na vinayi ca Themba Hezekiya, Senakeribu themba la Asiriya wakakwelera mizi yose ya malinga yakwa Yuda, wakayipoka.” Vikuwoneka kuti Senakeribu wakapoka misumba 46 ya Yuda. Kasi imwe muŵenge mu Yerusalemu pa nyengo iyi, mphanyi mukajipulika wuli? Ŵasilikari ŵa Asiriya ŵakapokanga misumba ya Yuda, umoza na umoza.—2 Mathe. 18:13.

10. Cifukwa wuli mazgu agho ghali pa Mika 5:5, 6 ghakwenera kuti ghakamukhozga Hezekiya?

¹⁰ Hezekiya wakamanyanga suzgo iyo yikaŵa pafupi kucitika, kweni m’malo mwa kukolerana na mtundu wambura kusopa Ciuta nga umo wakacitira wiske, iyo wakathemba Yehova. (2 Mid. 28:20, 21) Wakwenera kuti wakamanyanga mazgu agho ghakayowoyeka na nchimi Mika, iyo yikaŵako mu nyengo yake, ghakuyowoya vya Asiriya, ghakuti: “Para Ŵaasiriya ŵakwiza . . . tiŵawuskire ŵaliska ŵankhondi na ŵaŵiri na ŵakaronga ŵankhondi na ŵatatu; tiŵawuse caru ca Asiriya na lupanga.” (Mika 5:5, 6) Hezekiya wakwenera kuti wakakhozgeka comene na mazgu agha, cifukwa ghakalongora kuti paŵenge ŵankhondo ŵapadera awo ŵawukirenge na kuthereska Ŵaasiriya.

11. Kasi ucimi wakuyowoya vya ŵaliska ŵankhondi na ŵaŵiri na ŵakaronga ŵankhondi na ŵatatu, comene uzamufiskika pawuli?

¹¹ Ucimi wakuyowoya vya ŵaliska ŵankhondi na ŵaŵiri na ŵakaronga ŵankhondi na ŵatatu, ukeneranga kufiskika comenecomene pamanyuma pakuti Yesu, uyo ni “muwusi mwa Israyeli, mweneuyo mafumiro ghake  nga kale na kale,” wababika. (Ŵazgani Mika 5:1, 2.) Ndipo ivi vizamufiskika apo ‘Asiriya’ wa mazuŵa ghano wazamuwukira ŵateŵeti ŵa Yehova. Kasi Yehova wazamuthereska wuli mulwani wakofya uyu kwizira mwa Mwana wake, uyo pasono wakuwusa? Tiyeni tilindilire. Kweni cakwamba tiyeni tisande ivyo Hezekiya wakacita wati wawukirika na Ŵaasiriya.

12. Kasi Hezekiya na ŵanyake ŵakacita vici kuti ŵavikilire ŵanthu ŵa Ciuta?

¹² Nyengo zose Yehova ngwakunozgeka kutovwira, kweni wakukhumba kuti nase ticitenge ivyo tingafiska. Hezekiya wakacema “ŵakaronga ŵake na ŵanthu ŵake ŵa nkhongono” ndipo ŵakadumura kuti ŵajare “maji gha mu visimi kuwaro ku msumba . . . Ndiposo [Hezekiya] wakacita na mwamphu, wakazengaso linga pose apo pakapasuka na kuzengapo vigongwe, kuwaro kwake wakazenga linga linyakeso . . . Ndiposo wakafura mahomwa na nguru zinandi.” (2 Mid. 32:3-5) Pakukhumba kuvikilira na kuliska ŵanthu ŵake pa nyengo iyi, Yehova wakatuma ŵanalume ŵankhongono, awo ni Hezekiya, ŵakaronga ŵake, na nchimi zakukhora mwauzimu.

13. Kasi Hezekiya wakacita cinthu wuli cakuzirwa comene kuti wawovwire ŵanthu kunozgekera suzgo ilo likizanga munthazi? Longosorani.

¹³ Cinthu cinyake ico Hezekiya wakacita, cikaŵa cakuzirwa comene kuluska kujara maji panji kuzenga viliŵa vya msumba. Pakuti Hezekiya wakaŵa muliska uyo wakafipiranga mtima mskambo, wakawunganya ŵanthu na kuŵakhozga mwauzimu na mazgu ghakuti: “Mungopanga panji kumara lusoko cifukwa ca fumu ya Asiriya . . . pakuti kuli yumoza na ise uyo ngwankhongono kwakuluska uyo wali na iye. Kwa iye kuli mkono wa nyama; kweni kwa ise kuli Yehova Ciuta withu kutivwira na kurwa nkhondo zithu.” Mazgu agha ghakaŵa ghakukhozga comene, cifukwa ghakalongora kuti Yehova walwerenge ŵanthu ŵake. Ŵakati ŵapulika mazgu agha, Ŵayuda ŵakeghama “pa mazgu gha Hezekiya themba la kwa Yuda.” Wonani kuti ghakaŵa “mazgu gha Hezekiya” agho ghakawovwira kuti ŵanthu ŵazike mitima. Nga umo Yehova wakayowoyera kwizira mu nchimi yake, Hezekiya na ŵakaronga, na ŵanalume ŵake ŵankhongono, kweniso nchimi Mika na Yesaya, ŵakaŵa ŵaliska ŵawemi.—2 Mid. 32:7, 8; ŵazgani Mika 5:5, 6.

14. Kasi Rabsheke wakacita vici, ndipo ŵanthu ŵakacita wuli?

¹⁴ Themba la Asiriya likazenga msasa ku Lakishi, kumwera ca kumanjiliro gha dazi kwa Yerusalemu. Kufumira ku malo agha, likatuma ŵanthu ŵatatu kuti ŵakalangure msumba wa Yerusalemu kuti uthere. Muyowoyeri wake, zina lake Rabsheke, wakayowoya mu nthowa zakupambanapambana kuti waŵakope. Pakuyowoya mu Cihebere, wakaciska ŵanthu kuti ŵapeleke themba lawo na kujilambika ku Ŵaasiriya. Wakaŵapusika kuti waŵapenge caru ciwemi cakuti ŵakakhaleko mwakukondwa. (Ŵazgani 2 Mathemba 18:31, 32.) Kufuma apo, Rabsheke wakayowoya kuti, nga umo ŵaciuta ŵa mitundu yinyake ŵakatondekera kuthaska ŵanthu ŵawo, Yehova nayo watondekenge kuthaska Ŵayuda mu woko la Ŵaasiriya. Mwavinjeru, ŵanthu ŵakamuzgora yayi, ndipo kanandi ndimo ŵateŵeti ŵa Yehova mazuŵa ghano ŵakucitira.—Ŵazgani 2 Mathemba 18:35, 36.

15. Nchivici ico cikakhumbikwanga ku ŵanthu ŵa mu Yerusalemu, ndipo Yehova wakathaska wuli msumba uwu?

¹⁵ Hezekiya wakwenera kuti wakasuzgika mu maghanoghano, kweni m’malo mwa kupenja wovwiri ku mitundu yinyake, wakacema nchimi Yesaya. Yesaya wakaphalira Hezekiya kuti: Themba Senakeribu “ntha tilinjire mu muzi uno, panji kuponyamo mivwi.” (2 Mathe. 19:32) Ico cikakhumbikwanga ku ŵanthu ŵa  mu Yerusalemu nkhuŵa ŵakukhora. Yehova ndiyo wakeneranga kulwera nkhondo Yuda. Ndipo wakaŵalwera nadi. “Kukati usiku wenewura mungelo wa Yehova wakafuma, wakakoma mu misasa ya Ŵaasiriya ŵanthu vikwi makumikhumi na makumi ghankhondi na ghatatu pacanya ŵankhondi [185,000].” (2 Mathe. 19:35) Yuda wakathaskika cifukwa cakuti Hezekiya wakajara maji panji kuzenga viliŵa yayi, kweni cifukwa cakuti Ciuta wakanjilirapo.

16. Kasi mazuŵa ghano (a) ŵanthu ŵa mu Yerusalemu ŵakwimira anjani? (b) ‘Asiriya’ wakwimira njani? (c) Ŵaliska ŵankhondi na ŵaŵiri na ŵakaronga ŵankhondi na ŵatatu ŵakwimira anjani?

¹⁶ Ucimi wakuyowoya vya ŵaliska ŵankhondi na ŵaŵiri na ŵakaronga ŵankhondi na ŵatatu ufiskikenge comene mu nyengo yithu. Ŵanthu ŵa mu Yerusalemu ŵakawukirika na Ŵaasiriya. Sonosono apa, ‘Asiriya’ wa mazuŵa ghano, wawukirenge ŵanthu ŵa Yehova, awo ŵakuwoneka nga mbambura civikiliro. Cilato cake nchakuti waŵaparanye. Malemba ghakuyowoya za kuwukira uku, kweniso kuwukira kwa ‘Gogi wa Magogi,’ kuti nkhuwukira kwa “fumu ya ku mpoto” na “mathemba gha caru capasi.” (Ezek. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Uvu. 17:14; 19:19) Kasi malemba agha ghakuyowoya vya kuwukira kwakupambana? Viŵi yayi. Apa Baibolo lingaŵa kuti likuyowoya za kuwukira kumoza kweni na mazina ghakupambana. Kasi ucimi wa Mika ukulongora kuti Yehova wangazakagwiliskira nchito ŵasilikari wuli pakuparanya ‘Asiriya’ wa mazuŵa ghano? Ŵazamuŵa ŵasilikari awo tingaŵaghanaghanira yayi. Ŵasilikari aŵa, ‘mbaliska ŵankhondi na ŵaŵiri na ŵakaronga ŵankhondi na ŵatatu.’ (Mika 5:5) Ŵaliska na ŵakaronga awo ŵali mu gulu ili la ŵasilikari, mbalara ŵa mpingo. (1 Pet. 5:2) Mazuŵa ghano, Yehova wapeleka ŵanalume ŵanandi ŵauzimu kuti ŵaliske mberere na kuzikhozga pakunozgekera kuwukira kwa munthazi kwa ‘Asiriya’ wa mazuŵa ghano. b Ucimi wa Mika ukuti “tiŵawuse caru ca Asiriya na lupanga.” (Mika 5:6) Nadi, pa ‘vilwero vya nkhondo yawo’ pali “lupanga lwa mzimu,” ulo ni Mazgu gha Ciuta.—2 Kor. 10:4; Efe. 6:17.

17. Zunurani fundo zinayi zakuti ŵalara ŵasambiremo mu nkhani iyi.

¹⁷ Mu nkhani iyi, ŵalara ŵasambiremo fundo zakulondezgapo izi: (1) Cinthu cakuzirwa comene cakuti ŵacite pakunozgekera kuwukira kwa ‘Asiriya,’ nkhukhozga cipulikano cawo mwa Ciuta na kovwira ŵabali ŵawo kucita nthena. (2) Para ‘Asiriya’ wawukira, ŵalara ŵakwenera kuzakagomezga comene kuti Yehova watithaskenge. (3) Pa nyengo iyo, ulongozgi wakufuma ku gulu la Yehova panji ungazakatizizika. Kweni tose tikwenera kuzakapulikira ulongozgi uliwose uwo tizamupokera, kwali tizamukolerana nawo kwali yayi. Para tizamucita nthena, ndipo tizamuponoskeka. (4) Sono ni nyengo yakuti wose awo ŵakuthemba masambiro gha ku caru, vinthu vyakuthupi panji maboma gha ŵanthu, ŵasinthe kaghanaghaniro kawo. Ŵalara ŵakwenera kuŵa ŵakunozgeka kovwira waliyose uyo panyengo yasono ngwakulopwa mu cipulikano.

18. Kasi tizamusanga candulo wuli munthazi cifukwa ca kukumbuka fundo za mu nkhani iyi?

¹⁸ Pazamuŵa nyengo iyo ŵateŵeti ŵa Ciuta ŵazamuwoneka nga mbambura kuvikilirika, nga umo vikaŵira na Ŵayuda mu Yerusalemu mu nyengo ya Hezekiya. Pa nyengo iyo, mphanyi tose tazakakhozgeka na mazgu gha Hezekiya. Tikwenera kuzakakumbuka kuti ku ŵalwani ŵithu “kuli mkono wa nyama; kweni kwa ise kuli Yehova Ciuta withu kutivwira na kurwa nkhondo zithu.”—2 Mid. 32:8.