1, 2. (a) Cifukwa wuli taŵanthu tingatondeka kulaŵiska vinthu vinyake? (b) Kasi tikumanya vici vyakukhwaskana na Ufumu wa Ciuta?

KANANDI ŵanthu awo ŵakuŵapo para ngozi yikucitika, ŵakuyowoya vinthu vyakupambana. Ntheura pera, nyengo zinyake munthu wakukumbuka mazgu ghose yayi agho adokotala ŵanguyowoya apo ŵamulemberanga munkhwala. Panji muli kuwonapo munthu wakupenja makiyi uku ghali mu mawoko ghake panji magilasi ghake gha maso uku wavwara. Kuyana na umo madokotala ghakuyowoyera, uwu mbucibulumutira uwo ukucitika cifukwa cakuti munthu waŵika mahara pa cinthu cinyake. Iyo wangatondeka kulaŵiska cinthu cinyake panji wangaluwa cinthu ico. Ndimo wongo withu uliri.

² Mazuŵa ghano, ŵanthu ŵanandi ŵali na ucibulumutira wanthena uwu pa nkhani ya vinthu ivyo vikucitika mu caru. Ŵakuzomera kuti vinthu vyasintha comene kwambira waka mu 1914, kweni ŵakumanya yayi ng’anamuro lake. Ise pakuŵa ŵasambiri ŵa Baibolo, tikumanya kuti Ufumu wa Ciuta ukiza mu 1914 apo Yesu wakimikikira kuŵa Themba kucanya. Ndipouli, tikumanya kuti pali vinthu vinandi vyakuti vicitike kuti lurombo lwithu lwakuti: “Ufumu winu wize. Khumbo linu licitike, umo kuliri kucanya,  ntheura pera pa caru capasi” luzgoreke. (Mat. 6:10) Para mgonezi uheni uwu wamara lurombo lwithu luzamuzgoreka lose. Para ivi vyacitika, khumbo la Ciuta lizamucitika pano pasi nga umo kuliri kucanya.

3. Ni mwaŵi wuli uwo tili nawo cifukwa ca kusambira Mazgu gha Ciuta?

³ Cifukwa cakuti tikusambira Mazgu gha Ciuta nyengo zose, tikuwona kuti ucimi ukufiskika pa nyengo yasono. Ivi vikupambana comene na umo vinthu viliri ku ŵanthu ŵanji. Ŵakutangwanika comene na milimo yawo mwakuti ŵakusulako ukaboni wakuwoneka makora wakuti Khristu wali kwamba kuwusa mu 1914 ndipo sonosono apa wizenge na ceruzgo ca Ciuta. Ndipouli, ghanaghanirani fumbo ili: Usange mwateŵetera Ciuta kwa vyaka vinandi, kasi mucali kusimikizga kuti vinthu ivyo vikucitika mazuŵa ghano vikufiska ucimi? Nanga ni para mwazgoka Kaboni sonosono, kasi mukuŵika mahara pa vinthu wuli? Vilije kanthu kuti tazgora wuli mafumbo agha, kweni tiyeni tiwone vifukwa vitatu vyakuzirwa ivyo tikwenera kuŵira ŵakusimikizga kuti sonosono apa, Themba lakuphakazgika na Ciuta licitengepo kanthu kuti khumbo la Ciuta licitike mwakukwana pa caru capasi.

4, 5. (a) Kasi Yesu wacita vici kwambira waka mu 1914? (Wonani cithuzithuzi cakwamba.) (b) Kasi ŵakukwera pa mahaci ŵatatu ŵakwimira vici, ndipo vinthu ivi vikufiskika wuli?

⁴ Mu 1914, Yesu Khristu, uyo wakuyowoyeka kuti wakwera pa haci lituŵa, wakimikika kuŵa Themba kucanya. Nyengo yeneyiyo, wakaluta kukamalizga kutonda mgonezi uheni wa Satana. (Ŵazgani Uvumbuzi 6:1, 2.) Ucimi wa mu cipaturo 6 ca buku la Uvumbuzi, ukupeleka vifukwa vyakugomezgera kuti para Ufumu wa Ciuta wamba kuwusa, vinthu viheni vicitikenge pa caru. Vinthu ivi ni nkhondo, kusoŵa kwa vyakurya, matenda, na vinyake ivyo vikupangiska kuti ŵanthu ŵafwenge. Vikulongoreka na ŵakukwera pa mahaci ŵatatu awo ŵakulondezga Yesu Khristu.—Uvu. 6:3-8.

⁵ Nga umo vikayowoyekerathu, mtende ‘ukawuskikapo pa caru capasi.’ Ivi vikacitika nangauli ŵanthu ŵakalayizganga kuti mitundu yiŵenge yakukolerana. Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose ndiyo yikaŵa yakwamba pa nkhondo zinandi izo zikuwuskapo mtende pa caru capasi. Kweniso, nangauli ŵanthu ŵacita vinandi comene pa nkhani ya vya cuma na sayansi kwambira waka mu 1914, kweni cakurya cikulutilira kusoŵa pa caru ndipo nkhondo zinandi zikwamba cifukwa ca suzgo ili. Cinyake nchakuti, palije uyo wangakana kuti matenda ghakwambukira, masoka gha cilengiwa, na “nthenda yakukoma” vikulutilira kupulura ŵanthu ŵanandi caka cilicose. Vinthu ivi vikukoma ŵanthu ŵanandi comene, vikucitika pafupipafupi, kweniso ni vyakofya comene kuluska kumasinda kose. Kasi mukughanaghanirapo ng’anamuro la vinthu ivi?

6. Kasi mbanjani awo ŵakamanya kuti ucimi wa mu Baibolo wafiskika, ndipo ŵakacita vici ŵakati ŵamanya waka?

⁶ Ŵanthu ŵanandi ŵakatimbanizgika Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yikati yamba kweniso nthenda ya fuluwenza ya ku Spain yikati yamba. Kweni Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵakalindiliranga mwakunweka caka ca 1914 kuti ndico Nyengo za Ŵamitundu, panji kuti “nyengo zakutemeka za mitundu” zimalirenge. (Luka 21:24) Ŵakamanyanga yayi vinthu vyose ivyo vikaŵa kuti vicitikenge. Ndipouli, ŵakamanya kuti caka ca 1914 ciŵenge capadera mu muwuso wa Ciuta. Ŵakati ŵamanya kuti ucimi wa mu Baibolo wafiskika, ŵakapharazga mwacikanga ku ŵanji kuti Ciuta wamba kuwusa. Cifukwa cakuti ŵakafwilirapo comene kupharazga Ufumu, ŵanthu ŵakamba kuŵatambuzga. Ivi vikacitika mu vyaru vinandi ndipo navyo vikafiska ucimi. Mu vyaka vyakulondezgapo, ŵalwani ŵa Ufumu ŵakamba ‘kwata ulankhasi  mu dango.’ Kweniso ŵakamba kutimba ŵabali ŵithu, kuŵajalira mu jele, ndiposo kuŵakoma mwakucita kuŵapayika, kuŵalasa na futi, panji kuŵadumura mutu.—Sal. 94:20; Uvu. 12:15.

7. Cifukwa wuli ŵanthu ŵanandi ŵakumanya yayi ng’anamuro leneko la vinthu ivyo vikucitika mu caru?

⁷ Pakuti pali ukaboni unandi wakuti Ufumu wa Ciuta uli kukhazikika kucanya, cifukwa wuli ŵanthu ŵanandi ŵakutondeka kuzomerezga ng’anamuro la vinthu ivi? Cifukwa wuli ŵakutondeka kuyaniska vinthu ivyo vikucitika mu caru na ivyo maucimi gha mu Baibolo ghakuyowoya, vyeneivyo ŵanthu ŵa Ciuta ŵakupharazga kwamba kale? Panji vingaŵa kuti ŵanthu ŵanandi ŵakuŵika mahara pa vinthu ivyo ŵangaviwona pera. (2 Kor. 5:7) Panji ŵakutondeka kuwona ivyo Ciuta wakucita cifukwa ca kutangwanika comene na milimo yawo. (Mat. 24:37-39) Panyakeso ŵanji ŵakutimbanizgika na fundo kweniso vilato vya caru ca Satana. (2 Kor. 4:4) Pakukhumbikwa cipulikano na vinjeru vyauzimu kuti munthu wamanye ivyo vikucitika kucanya. Tili ŵakukondwa comene kuti tili ŵacibulumutira yayi kweni tikumanya vinthu ivyo vikucitika nadi.

8-10. (a) Kasi lemba la 2 Timote 3:1-5 lafiskika wuli? (b) Cifukwa wuli tikuyowoya kuti ŵanthu ŵaheni ŵalutilira kuhenipa?

⁸ Cifukwa caciŵiri ico tikumanyira kuti sonosono apa, Ufumu wa Ciuta wambenge kuwusa caru capasi, nchakuti ŵanthu ŵaheni ŵalutilira kuhenipa. Kwa vyaka pafupifupi 100 sono, vinthu ivyo vikayowoyekerathu pa 2 Timote 3:1-5 vikucitika. Navyo vikucitika comene kweniso pafupipafupi. Kasi imwe mukuwona cara kuti ucimi uwu ukufiskika comene sono? Tiyeni tiwone viyelezgero ivyo vikulongora kuti fundo iyi njaunenesko.—Ŵazgani 2 Timote 3:1, 13.

⁹ Ghanaghanirani mphambano iyo yilipo pakati pa vinthu ivyo ŵanthu ŵakatenge ni vyamsikuzi kale m’ma 1940 na m’ma 1950, na ivyo vikucitika lero ku nchito, mu vyakusanguluska, maseŵero, na mafashoni. Nkhaza na makhaliro ghaheni vyazara comene sono. Ŵanthu ŵakucita kuphalizgana mwakuti ŵaluske waliyose pa nkhani ya ukali, uzeleza, panji nkhaza. Mapulogiramu gha pa TV agho m’ma 1950 ŵakatenge ngaheni, sono ŵakuti ngakwenelera ku mbumba yose. Kweniso ŵanthu awo  ŵakugonana ŵanalume panji ŵanakazi pera ŵazara comene mu vyakusanguluska ndipo ŵakukhuŵilizga mafashoni ghaheni. Ŵakucita ivi kuti nkharo yawo yiheni yithandazgike. Ise tili ŵakuwonga comene kuti tikumanya maghanoghano gha Ciuta.—Ŵazgani Yuda 14, 15.

¹⁰ Panji Mkhristu wangayaniska nkharo ya ŵawukirano iyo yikawonekanga kuti nkhugaluka m’ma 1950 na ivyo vikucitika mazuŵa ghano. Kale, ŵapapi ŵakafipanga mtima usange ŵana ŵawo ŵakakhweŵanga hona, kumwa moŵa, panji kuvina mwambura kwenelera. Mazuŵa ghano, malipoti ghaheni comene ghazara. Ghanyake ni agha: Mwana wa vyaka 15 walasa ŵana ŵanyake ŵa sukulu na futi, wakoma ŵaŵiri na kupweteka 13. Ŵawukirano awo ŵakaloŵera ŵakoma msungwana wa vyaka 9 na kutimba awiske na mubali wake munyake. Vikuyowoyeka kuti mu caru cinyake ca ku Asia, ŵawukirano ndiwo ŵacita comene ucigeŵenga mu vyaka 10 ivyo vyajumpha. Kasi mungakana fundo yakuti vinthu vyahenipa comene?

11. Cifukwa wuli ŵanthu ŵanandi ŵakumanya yayi kuti vinthu vikuhenipirahenipira?

¹¹ Mpositole Petrosi wakaneneska apo wakati: “Mu mazuŵa gha umaliro kwizenge ŵakugoska na kugoska kwawo, ŵakulondezga makhumbiro ghawo na ghawo na kuyowoya kuti: ‘Kasi kuŵapo kwake kwakulayizgika uku kuli nkhu? Cifukwa kufuma mu zuŵa ilo ŵasekuru ŵithu ŵakagonera tulo mu nyifwa, vinthu vyose vikulutilira ntheura pera kufuma pa kwamba kwa cilengiwa.’” (2 Pet. 3:3, 4) Cifukwa wuli ŵanthu ŵanyake ŵakucita nthena? Vikuwoneka kuti para ŵanthu ŵacizgoŵera comene cinthu cinyake, ŵakwamba kucisulako. Para nkharo ya ŵanthu yikusintha pacokopacoko vikuŵa vyakuzizika comene yayi, kweni tikuzizikika comene para munyithu wasintha nkharo yake mwamabuci. Ndipouli, nchakofya para nkharo ya ŵanthu yikusintha pacokopacoko.

12, 13. (a) Cifukwa wuli tikwenera kuthika lusoko yayi na ivyo vikucitika mu caru? (b) Kasi ni vinthu wuli ivyo vingatovwira kuti titonde nyengo “zinonono na zakusuzga”?

¹² Mpositole Paulosi wakaticenjezga kuti “mu mazuŵa ghaumaliro” vinthu vizamuŵa ‘vyakusuzga.’ (2 Tim. 3:1) Kweni ni vyakuti tingatondeka yayi kuzizipizga, ntheura tikwenera kumanya kuti tingaŵa ŵakugomezgeka uku tili mu caru ciheni ici. Na wovwiri wa Yehova, mzimu wake, na mpingo waunenesko, tingatonda vyakukhuŵazga na vyakofya vyose ivyo tingakumana navyo. Tingalutilira kuŵa ŵakugomezgeka. “Nkhongono zakuluska zakawiro” ni za Ciuta, ni zithu cara.—2 Kor. 4:7-10.

¹³ Nchiwemi kuwona kuti apo Paulosi wakayowoyanga ucimi wakukhwaskana na mazuŵa ghaumaliro wakamba na mazgu ghakuti “umanye ceneici.” Mazgu agha ghakulongora kuti mazgu agho wakayowoya panthazi pake ghacitikenge nadi. Tikukayika yayi kuti ŵanthu ŵambura kopa Ciuta ŵalutilirenge kuhenipa mpaka apo Yehova wazamuŵaparanyira. Ŵakulemba mdauko ŵalembapo nkhani zinyake izo zikulongora kuti mitundu yinyake yikaŵa yiheni comene ndipo yili kubwanganduka. Kweni mu mdauko wose palije nyengo iyo ŵanthu ŵali kunangikapo comene mu caru cose kuluska sono. Ŵanthu ŵanandi ŵangasulako viheni ivyo vikucitika, kweni vinthu ivi, vyeneivyo vikucitika comene kwambira waka mu 1914 vikwenera kutovwira kugomezga kuti Ufumu wa Ciuta ucitengepo kanthu sonosono.

14-16. Kasi cifukwa cacitatu cakugomezgera kuti Ufumu wa Ciuta ‘wizenge’ sonosono nchakuti wuli?

¹⁴ Pali cifukwa cacitatu cakuŵira na cigomezgo. Ivyo vyacitika pakati pa ŵanthu ŵa Ciuta vikulongora kuti umaliro uli pafupi. Mwaciyelezgero, pambere Ufumu wa Ciuta undakhazikiskike kucanya, gulu lakugomezgeka la ŵakuphakazgika likateŵeteranga Ciuta mwamwamphu.  Kasi ŵakacita wuli apo vinyake ivyo ŵakalindizganga mu 1914 vikatondeka kucitika? Ŵanandi ŵakalutilira kugomezgeka mu nyengo ya viyezgo na nthambuzgo, ndipo ŵakalutilira kuteŵetera Yehova. Mu vyaka ivyo vyajumpha, ŵanandi, panji wose, ŵa mu gulu ili ŵali kumalizga uteŵeti wawo wa pa caru capasi.

¹⁵ Mu ucimi wakukhwaskana na umaliro wa mgonezi uwu, Yesu wakati: “Muwiro uwu umalenge cara mpaka vinthu vyose ivi vicitike.” (Ŵazgani Mateyu 24:33-35.) Tikumanya kuti pakuyowoya mazgu ghakuti “muwiro uwu,” Yesu wakayowoyanga vya magulu ghaŵiri gha Ŵakhristu ŵakuphakazgika. Gulu lakwamba likaŵako mu 1914, ndipo likamanya kuti Khristu wamba kuwusa mu caka ici. Awo ŵali mu gulu ili ŵakaŵako, ndipo ŵakaphakazgika na mzimu kuŵa ŵana ŵa Ciuta mu caka ici, panji pambere caka ici cindakwane.—Rom. 8:14-17.

¹⁶ Gulu laciŵiri ilo lili mu “muwiro uwu” mbakuphakazgika awo ŵakasangana na gulu lakwamba. Iwo ŵakaŵako na kuphakazgika na mzimu utuŵa apo gulu lakwamba lira likaŵa kuti licali pano pa caru capasi. Ntheura mbakuphakazgika wose yayi mazuŵa ghano, awo ŵali mu “muwiro uwu,” uwo Yesu wakazunura. Mazuŵa ghano, ŵakuphakazgika awo ŵali mu gulu laciŵiri ili mbacekuru comene. Ndipouli, mazgu gha Yesu gha pa Mateyu 24:34 ghakutipa cigomezgo cakuti ŵanji mu ‘muwiro uwu ŵamalenge cara’ kwambura kuwona suzgo yikuru. Ici cikukhozga cigomezgo cithu cakuti Themba la Ufumu wa Ciuta lili pafupi comene kuparanya ŵaheni na kwiza na caru ciphya caurunji.—2 Pet. 3:13.

17. Kasi tasambirapo fundo wuli pa maucimi ghatatu agho tadumbiskana?

¹⁷ Kasi tikusambirapo vici pa maucimi ghatatu agho tadumbiskana mu nkhani iyi? Yesu wakati timanyenge cara zuŵa nesi ora leneko, ndipo tikumanya nadi yayi. (Mat. 24:36; 25:13) Kweni tikumanya “nyengo,” nga umo Paulosi wakayowoyera. (Ŵazgani Ŵaroma 13:11.) Tikukhala mu nyengo iyi, enya mu mazuŵa ghaumaliro. Usange tikuŵikako mahara comene ku ucimi wa mu Baibolo na ku ivyo Yehova Ciuta na Yesu Khristu ŵakucita, titondekenge yayi kuwona ukaboni wakuti kwakhala pacoko comene kuti mgonezi uheni uwu umare.

18. Kasi nchivici ico cizamucitikira awo ŵakukana kumanya Ufumu wa Ciuta?

¹⁸ Awo ŵakukana kumanya mazaza ghakuru agho ghapelekeka kwa Yesu Khristu, uyo wakwera pa haci lituŵa, ŵazamucicizgika kumanya kupuvya kwawo. Ŵazamupona cara. Pa nyengo iyo, ŵanandi ŵazamucemerezga mwawofi kuti: “Ni njani wakumanya kwima?” (Uvu. 6:15-17) Ndipouli, cipaturo cakulondezgapo ca buku la Uvumbuzi cikupeleka zgoro. Ŵakuphakazgika na awo ŵali na cigomezgo ca kuzakakhala pano pa caru capasi ‘ŵazamwima’ pa zuŵa ilo, panthazi pa Ciuta uyo wakuŵatemwa. Kufuma apo, “mzinda ukuru” wa ŵa mberere zinyake aŵa, uzamupona suzgo yikuru.—Uvu. 7:9, 13-15.

19. Pakuŵa yumoza mwa ŵanthu awo ŵakusimikizga kuti umaliro uli pafupi, kasi mukulindilira vinthu wuli?

¹⁹ Para tiŵikenge mahara pa umo ucimi wa mu Baibolo ukufiskikira mu nyengo yithu iyi, titimbanizgikenge yayi na fundo kweniso vilato vya caru ca Satana; ndiposo tiŵenge ŵacibulumutira yayi na kuleka kumanya ng’anamuro la vinthu ivyo vikucitika mu caru. Sonosono apa, Khristu wamalizgenge kutonda kwake mwa kuparanya ŵanthu ŵambura kopa Ciuta, pa nkhondo yaumaliro yaurunji. (Uvu. 19:11, 19-21) Ghanaghanirani waka unandi wa vinthu vyakukondweska ivyo Baibolo likuti vizamuŵako.—Uvu. 20:1-3, 6; 21:3, 4.