1, 2. (a) Kasi Yehova Ciuta wakadankha kulenga njani, ndipo wakamutuma kuti wacite vici? (b) Kasi nchivici ico cikulongora kuti ŵangelo ŵakucita vinthu mwandondomeko?

YEHOVA, mweneuyo ni Mlengi wa cilengiwa cose, wakucita vinthu mwandondomeko. Wakadankha kulenga Mwana wake wapadera yekha wauzimu. Mwana uyu wakucemeka “Mazgu” cifukwa cakuti ni muyowoyeri mulara wa Ciuta. Mazgu wateŵetera Yehova kwa vyaka vyambura mapendeko, cifukwa Baibolo likuti: “Mu mtendeko mukaŵa Mazgu, ndipo Mazgu wakaŵa pamoza na Ciuta.” Kweniso likuti: “Vinthu vyose vikaŵako kwizira mwa iyo [Mazgu], ndipo kwambura iyo cinthu nanga nchimoza cikaŵako cara.” Vyaka vyakujumpha 2,000 ivyo vyajumpha, Ciuta wakatuma Mazgu pa caru capasi. Mazgu wakaŵa Yesu Khristu, munthu wakufikapo, ndipo wakacita khumbo la Awiske mwakugomezgeka.—Yoh. 1:1-3, 14.

² Pambere wandize pa caru capasi, Mwana wa Ciuta wakateŵetera Ciuta mwakugomezgeka nga ni “fundi” wake. (Zinth. 8:30) Kwizira mwa iyo, Yehova wakalenga vilengiwa vinyake vyauzimu mamiliyoni ghanandi ivyo vili  kucanya. (Kol. 1:16) Pakuyowoya vya ŵangelo aŵa, Baibolo likuti: “Vikwi na vikwi vikamuteŵetera [Yehova], na vikwi khumi kwandanya na vikwi khumi vikimilira panthazi pake.” (Dan. 7:10) Baibolo likuti vilengiwa vyauzimu ivi, ni “vita” panji kuti mawumba gha Yehova, gheneagho ghakucita vinthu mwandondomeko.—Sal. 103:21.

3. Kasi nyenyezi na mapulaneti ni vinandi wuli, ndipo vili kuŵikika mbu?

³ Apo Yehova wakalenganga vinthu, wakalenga nyenyezi na mapulaneti vyambura mapendeko. Nyuzipepara yinyake ku Houston, Texas, yikayowoya vya kafukufuku munyake wasonosono wakukhwaskana na nyenyezi. Kafukufuku uyu wakati nyenyezi zilipo “300 sekisitiliyoni, kung’anamura kuti unandi wa nyenyezi uwo ŵasayansi ŵakasanga kale wandaniskike katatu.” Nyuzipepara iyi yikasazgirapo kuti: “Nambara iyi ni 3 kusazgako ŵaziro 23. Panji kuti 3 tiliriyoni kwandaniska na 100 biliyoni.” Nyenyezi zili kuŵikika mu vipingausiku. Cipingausiku cimoza cikuŵa na nyenyezi mabiliyoni panji matiliriyoni ghanandi. Kweniso cikuŵa na mapulaneti ghanandi. Vipingausiku navyo vili mu magulu.

4. Cifukwa wuli tingayowoya kuti Ciuta wali kunozga vyakuti ŵateŵeti ŵake pa caru capasi ŵacitenge vinthu mwandondomeko?

⁴ Ŵangelo kucanya ŵakucita vinthu mwandondomeko. Nyenyezi na mapulaneti navyo vili kuŵikika mwandondomeko. (Yes. 40:26) Ipo Yehova wakweneraso kunozga vyakuti ŵateŵeti ŵake ŵa pa caru capasi ŵacitenge vinthu mwandondomeko. Iyo wakukhumba yayi kuti ŵaŵenge ŵawutimbanizgi, ndipo ici nchakovwira cifukwa ŵali na mulimo wakuzirwa comene wakuti ŵacite. Ivyo ŵateŵeti ŵa Yehova ŵakugomezgeka, ŵakale na ŵasono wuwo, ŵacita pakumuteŵetera, mbukaboni wakuti wakuŵawovwira ndiposo wakuti iyo “ni Ciuta wa utimbanizgi cara, kweni wa mtende.”—Ŵazgani 1 Ŵakorinte 14:33, 40.

5. Kasi ndondomeko yakuti ŵanthu ŵazuzge caru capasi yikatimbanizgika wuli?

⁵ Yehova wakati walenga ŵanthu ŵakwamba, wakaŵaphalira kuti: “Babanani, mwandane, muzuzge caru, mucithereske; muŵe na mazaza pa somba za mu nyanja, na pa viyuni vya mu dera, na pa vyamoyo vyose ivyo vikwenda pa caru.” (Gen. 1:28) Yehova wakalenga ŵanthu wose pa nyengo yimoza yayi. M’malo mwake, Adamu na Eva ŵakeneranga kubaba ŵana, ndipo ŵana ŵawo ŵakeneranga kubaba ŵana ŵanyawo mpaka ŵazuzge caru cose capasi. Ciuta wakakhumbanga kuti ŵanthu ŵasanuzge Paradiso mpaka wakwane pa caru cose. Apo Adamu na Eva ŵakagalukira Ciuta, ndondomeko iyi yikatimbanizgika kwa kanyengo. (Gen. 3:1-6) Nyengo yikati yajumphapo, “Ciuta wakawona uheni wa ŵanthu kuti ukaŵa ukuru mu caru, na kuti malanguruko ghose gha maghanoghano gha mitima yawo ghakaŵa ghaheni pera lutaluta.” Lekani ‘caru cikanangika pamaso pa Ciuta, caru cikazura na citimbahetinkhaza.” Ntheura, Ciuta wakadumura kuti waparanye ŵaheni na Ciwowota.—Gen. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Cifukwa wuli Nowa wakasanga ucizi pamaso pa Yehova? (Wonani cithuzithuzi cakwamba.) (b) Kasi nchivici ico cikacitikira ŵanthu ŵambura cipulikano wose mu nyengo ya Nowa?

⁶ Ndipouli, “Nowa wakasanga ucizi pamaso pa Yehova” cifukwa cakuti “wakaŵa murunji” kweniso wakaŵa “wakunyoloka mu nthanga yake.” Pakuti “Nowa wakendanga na Ciuta,” Yehova wakamupa ulongozgi wose wakukhumbikwa kuti wazenge cingalaŵa cikuru. (Gen. 6:8, 9, 14-16) Cingalaŵa cikanozgeka mu nthowa yakuti ciponoske ŵanthu na nyama wuwo. Nowa wakapulikira, ndipo “wakacita vyose umo Yehova wakamulangulira iye.” Wakamalizga kuzenga cingalaŵa mwakukolerana na mbumba yake. Vyamoyo vikati vyanjira mu cingalaŵa, “Yehova wakamujalira mukati.”—Gen. 7:5, 16.

⁷ Mu 2370 B.C.E. apo Ciwowota cikizira, Yehova wakaparanya “vyamoyo vyose ivyo vikaŵa  pa caru.” Kweni Yehova wakaponoska Nowa, munthu wakugomezgeka, lumoza na mbumba yake mu cingalaŵa. (Gen. 7:23) Munthu waliyose uyo waliko mazuŵa ghano, ni muzukuru wa Nowa, ŵana ŵake, na ŵawoli ŵawo. Kweni ŵanthu wose ŵambura cipulikano awo ŵakaŵa kuwaro kwa cingalaŵa, ŵakaparanyika cifukwa cakuti ŵakakana kupulikira Nowa, “mupharazgi wa urunji.”—2 Pet. 2:5.

8. Kasi nchivici ico cikulongora kuti mu Israyeli mukaŵa ndondomeko yiwemi apo Ciuta wakalangura ŵanthu ŵake kuti ŵanjire mu Caru ca Layizgano?

⁸ Pakati pajumpha vyaka vyakujumpha 800 kufuma pa nyengo ya Ciwowota, Ciuta wakanozga vyakuti Israyeli uŵe mtundu. Ŵaisrayeli ŵakeneranga kucita vinthu mwandondomeko pa umoyo wawo, comenecomene pa nkhani ya kusopa. Mwaciyelezgero, padera pa ŵasofi na Ŵalevi, pakaŵa ‘ŵanakazi awo ŵakaŵa ŵateŵetikazi pa mulyango wa Cihema ca konganamo.’ (Ex. 38:8) Ndipouli, apo Yehova Ciuta wakalangura Ŵaisrayeli kuti ŵanjire mu caru ca Kenani, iwo ŵakatondeka kuŵa na cipulikano. Ndipo Ciuta wakati: “Kuti wanjire yumoza cara mu caru ico nkhatumphuskira woko lane kuti mukakhalemo, ndipera Kalebi mwana wa Yefune na Joshua mwana wa Nuni” cifukwa cakuti ŵakiza na lipoti liwemi ŵakati ŵapacira Caru ca Layizgano. (Maŵa. 14:30, 37, 38) Mwakuyana na ulongozgi wa Ciuta, Mozesi wakimika Joshua kuti wanjire m’malo mwake pakulongozga Ŵaisrayeli. (Maŵa. 27:18-23) Apo Joshua wakaŵa pafupi kulongozgera Ŵaisrayeli mu Kenani, wakaphalirika kuti: “Iŵa wankhongono na wakukhwima mtima; ungopanga nanga nkhuthika lusoko; cifukwa Yehova Ciuta wako wali nawe uko kose ukuya.”—Josh. 1:9.

9. Kasi Rahabi wakamuwonanga wuli Yehova ndiposo ŵanthu ŵake?

⁹ Yehova Ciuta wakaŵa nayo nadi Joshua kulikose uko wakaya. Mwaciyelezgero, ghanaghanirani ivyo vikacitika mu 1473 B.C.E., apo Ŵaisrayeli ŵakaŵa pafupi na msumba wa Yeriko wa mu Kenani. Joshua wakatuma ŵanalume ŵaŵiri kuti ŵakapacire Yeriko, ndipo ku malo agha, ŵakakumana na mwanakazi muzaghali, zina lake Rahabi. Iyo wakaŵabisa pacanya pa nyumba yake kuti ŵaleke kusangika na ŵanthu awo ŵakatumika na themba la Yeriko. Rahabi wakaphalira mphaci izi kuti: “Nkhumanya  kuti Yehova wamupani caru . . . Pakuti tili kupulika umo Yehova wakomizgira imwe maji gha Nyanja Yiswesi . . . na ico mukacita ku mafumu ghaŵiri gha Ŵaamori.” Wakasazgirapo kuti: “Yehova Ciuta winu ndiye Ciuta wa mtambo kucanya na wa caru capasi musi.” (Josh. 2:9-11) Cifukwa cakuti Rahabi wakakolerana na gulu la Yehova, wakaponoskeka pamoza na ŵamunyumba yake apo Ŵaisrayeli ŵakaparanyanga Yeriko. (Josh. 6:25) Rahabi wakalongora kuti wali na cipulikano, wakawopanga Yehova, ndiposo wakacindikanga ŵanthu ŵa Ciuta.

10. Kasi Yesu wakaŵaphalira vici ŵalongozgi ŵacisopa ca Ciyuda, ndipo cifukwa wuli wakacita nthena?

¹⁰ Mwakulongozgeka na Joshua, Ŵaisrayeli ŵakathereska misumba ya mu Kenani umoza na umoza ndipo ŵakapoka caru ici. Kweni kasi nchivici ico cikacitika pamanyuma? Mwakuwerezgawerezga, Ŵaisrayeli ŵakaswanga malango gha Ciuta. Pa nyengo iyo Yehova wakatuma Mwana wake pa caru capasi, vinthu vikafika paheni comene mwakuti Yesu wakati Yerusalemu ni msumba “wakukoma zinchimi.” (Ŵazgani Mateyu 23:37, 38.) Ciuta wakaŵakana ŵalongozgi ŵa cisopa ca Ciyuda cifukwa cakuti ŵakaŵa ŵambura kugomezgeka kwa iyo. Ntheura, Yesu wakaŵaphalira kuti: “Ufumu wa Ciuta utolekengeko kwa imwe ndipo upelekekenge ku mtundu wakupambika vipambi vyake.”—Mat. 21:43.

11, 12. (a) Kasi nchakucitika wuli ico cikulongora kuti Yehova wakaleka kutumbika mtundu wa Ciyuda na kwamba kutumbika gulu linyake? (b) Kasi mbanjani awo ŵakaŵa mu gulu liphya la Ciuta?

¹¹ Mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira, Yehova wakawukana mtundu wa Israyeli uwo ukaŵa wambura kugomezgeka. Ndipouli, ici cikang’anamuranga kuti waŵenge wambura gulu la ŵanthu ŵakugomezga pa caru capasi yayi. Yehova wakamba kutumbika gulu liphya ilo likapulikiranga Yesu Khristu na visambizgo vyake. Gulu ili likamba pa Pentekoste mu caka ca 33 C.E. Pa nyengo iyi, ŵasambiri ŵa Yesu pafupifupi 120 ŵakawungana pa malo ghanyake mu Yerusalemu apo “mwamabuci kukacitika mphomo kufuma kucanya nga nkhuputa kwa mphepo yankhongono, ndipo yikazuzga nyumba yose umo ŵakakhala.” Kufuma apo, “malulimi nga gha moto ghakawoneka kwa iwo ndipo ghakagaŵikana, na kukhala pa waliyose wa iwo lumozalumoza, ndipo wose ŵakazuzgika na mzimu utuŵa na kwamba kuyowoya na malulimi ghakupambanapambana, umo mzimu ukaŵazomelezgeranga kuyowoya.” (Mil. 2:1-4) Cakucitika ici cikapeleka ukaboni wakuti Yehova wakaŵa na gulu liphya ili, leneilo mukaŵa ŵasambiri ŵa Khristu.

¹² Pa zuŵa ili, “ŵanthu pafupifupi vikwi vitatu ŵakasazgikako” ku ciŵelengero ca ŵalondezgi ŵa Yesu. Kweniso, “Yehova wakalutilira kusazgako kwa iwo zuŵa na zuŵa awo ŵakaponoskekanga.” (Mil. 2:41, 47) Mulimo wawo wa upharazgi ukendanga makora comene mwakuti “mazgu gha Ciuta ghakalutilira kukura, ndipo unandi wa ŵasambiri ukalutilira kwandana comene mu Yerusalemu.” Nanga ni “mzinda wa ŵasofi ukamba kuŵa wakupulikira ku cipulikano.” (Mil. 6:7) Ŵanthu ŵanandi ŵa maghanoghano ghawemi, ŵakazomera unenesko uwo ukapharazgikanga na ŵanthu ŵa mu gulu liphya ili. Pakati pajumpha nyengo, Yehova wakamba kuwunganya “ŵanthu ŵa mitundu” kuti ŵize mu mpingo Wacikhristu. Uwu ukaŵa ukaboni unyake wakuti wali na gulu liphya ili.—Ŵazgani Milimo 10:44, 45.

13. Kasi gulu liphya la Ciuta likapika mulimo wuli?

¹³ Ŵalondezgi ŵa Khristu ŵakamanya mulimo uwo Ciuta wakaŵapa. Apo Yesu wakaŵa pa caru capasi, wakaŵapa ciyelezgero. Pamanyuma pakuti wabapatizika waka, wakamba kupharazga “ufumu wa kucanya.” (Mat. 4:17) Iyo wakaŵasambizga umo ŵangacitira mulimo uwu. Kweniso wakaŵaphalira kuti: “Muzamuŵa ŵakaboni ŵane mu Yerusalemu na mu Yudeya mose na Samariya ndiposo ku vigaŵa  vyakutali comene vya caru capasi.” (Mil. 1:8) Ŵalondezgi ŵakwambilira ŵa Khristu, ŵakamanya ivyo ŵakeneranga kucita. Mwaciyelezgero, ku Antiyoke wa ku Pisidiya, Paulosi na Baranaba, mwacikanga ŵakaphalira Ŵayuda ŵakususka kuti: “Cikaŵa cakwenelera kuti mazgu gha Ciuta ghayowoyeke dankha kwa imwe. Pakuti mukughakanchizgira kutali na kujeruzga mwaŵene kuŵa ŵambura kwenelera umoyo wamuyirayira, wonani! tikung’anamukira ku mitundu. Nakuti, Yehova waŵika dango pa ise mu mazgu agha, ‘Nakwimika kuŵa ungweru ku mitundu, kuti uŵe ciponosko ku mphelerekezgo za caru capasi.’” (Mil. 13:14, 45-47) Kufuma waka mu nyengo iyi, cigaŵa ca pa caru capasi ca gulu la Ciuta, cikupharazga uthenga wa ciponosko ku ŵanthu.

14. Kasi nchivici ico cikacitikira Yerusalemu, ndipo mbanjani awo ŵakapona?

¹⁴ Ŵayuda ŵanandi ŵakakana kupokera makani ghawemi, ndipo ŵakaŵa pafupi kuparanyika cifukwa Yesu wakacenjezga ŵasambiri ŵake kuti: “Para mukuwona Yerusalemu wakuzingilizgika na ŵankhondo, penepapo manyani kuti kupasuka kwake kwaneng’enera. Ndipo awo ŵali mu Yudeya ŵambe kucimbilira ku mapiri, ndipo awo ŵali mukati mwake ŵafumemo, ndipo awo ŵali mu malo gha mukaya ŵaleke kunjiramo.” (Luka 21:20, 21) Ivyo Yesu wakacima vikacitika. Mu 66 C.E., Ŵayuda ŵakagalukira boma la Romu. Ntheura, ŵasilikari ŵa Romu, awo ŵakalongozgekanga na Cestius Gallus, ŵakazingilizga Yerusalemu. Ndipouli, mwamabuci ŵasilikari aŵa ŵakawelera, ndipo ici cikapeleka mwaŵi ku ŵalondezgi ŵa Yesu wakuti ŵafumemo mu Yerusalemu na mu Yudeya. Kuyana na ivyo wakalemba Eusebius, ŵanandi ŵakambuka Mlonga wa Yorodani na kuluta ku Pela mu cigaŵa ca Pereya. Mu 70 C.E., ŵasilikari ŵa Romu, awo ŵakalongozgekanga na Titus, ŵakizaso ndipo ŵakaparanya Yerusalemu. Ndipouli, Ŵakhristu ŵakugomezgeka ŵakapona cifukwa cakuti ŵakapulikira cenjezgo la Yesu.

15. Kasi mpingo Wacikhristu ukakuranga uku pali masuzgo wuli?

¹⁵ Mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira, ŵalondezgi ŵa Yesu ŵakakumananga na masuzgo, nthambuzgo, na viyezgo vinyake. Ndipouli, ŵanthu ŵanandi ŵakazgokanga Ŵakhristu. (Mil. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Ŵakhristu aŵa ŵakacitanga makora mwauzimu cifukwa cakuti Ciuta wakaŵatumbikanga.—Zinth. 10:22.

16. Kasi Mkhristu waliyose wakeneranga kucita vici kuti vinthu vimwendere makora mwauzimu?

¹⁶ Mkhristu waliyose wakeneranga kufwilirapo kuti vinthu vimwendere makora mwauzimu. Wakeneranga kuŵikapo mtima pakusambira Malemba, kufika mwakukhazikika pa maungano, na kuŵa wamwamphu mu nchito ya kupharazga Ufumu. Ivi vikawovwira kuti ŵanthu ŵa Yehova ŵacitenge makora mwauzimu kweniso kuti ŵaŵe ŵakukolerana. Wose awo ŵakakolerananga na mipingo ya ŵanthu ŵa Ciuta, ŵakasanganga candulo cifukwa ca kufwilirapo kwa ŵalara na ŵateŵeti ŵakovwira. (Fil. 1:1; 1 Pet. 5:1-4) Kweniso mipingo yikwenera kuti yikakondwanga comene para kwiza ŵalaŵiliri ŵakwendakwenda, nga ni Paulosi. (Mil. 15:36, 40, 41) Pali kuyana kukuru pakati pa umo Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakasoperanga na umo ise tikusopera. Tikuwonga comene kuti Yehova wakaŵa na gulu la ŵateŵeti ŵake pa nyengo iyi, nga umo viliriso mazuŵa ghano. *

17. Kasi nkhani yakulondezgapo yilongosorenge vici?

¹⁷ Apo caru ca Satana cili pafupi kumara, cigaŵa ca pa caru capasi ca gulu la Yehova cikulutilira kukura. Kasi mukwendera lumoza na gulu ili? Kasi mukukura mwauzimu? Nkhani yakulondezgapo yilongosorenge umo mungacitira nthena.