1, 2. (a) Kasi ni vyawanangwa wuli ivyo Ciuta wakapeleka kwa Adamu? (b) Cifukwa wuli Ciuta wakapeleka muwoli kwa Adamu? (Wonani cithuzithuzi cakwamba.)

YEHOVA wakaŵa na cilato pakulenga caru capasi. “Wakaciwumba kuti ciŵenge cakukhalamo!” (Yes. 45:18) Munthu wakwamba, zina lake Adamu, wakaŵa wakufikapo, ndipo Ciuta wakamupa cikaya cakutowa comene. Cikaya ici ukaŵa munda wa Edeni. Adamu wakakondwanga comene na makuni ghakutowa, milonga ya maji ghawemi, ndiposo vinyama. Kweni wakasoŵerwanga cinthu cinyake cakuzirwa comene. Yehova wakati: “Kuti nkhuwemi cara kuti munthu wakhale yekha; tindimucitire movwiri wakumwenelera.” Kufuma apo, Ciuta wakakhizgira Adamu tulo tuzito, wakatorako mbambo yake yimoza ndipo “mbambo iyo . . . wakayicita mwanakazi.” Adamu wakati wawuka wakakondwa comene. Wakati: “Uyu sono nchiwangwa ca viwangwa vyane na nyama ya nyama yane; tiwathyike Mwanakazi, cifukwa wakatoleka ku Mwanalume.”—Gen. 2:18-23.

² Mwanakazi uyo Ciuta wakapeleka kwa mwanalume kuti waŵe movwiri wake wakaŵa wakufikapo. Ntheura wakaŵa cawanangwa capadera comene. Kweniso mwanakazi wakaŵa na mulimo wapadera comene wa kubaba ŵana. Nakuti Adamu “wakathya zina la muwoli wake Eva, cifukwa ndiye nyinawo wa ŵamoyo wose.” (Gen. 3:20) Ciuta wakaŵapa cawanangwa capadera comene ŵanthu  aŵa. Ŵakate ŵababenge ŵana ŵakufikapo. Mu nthowa iyi, caru capasi cikate ciŵenge paradiso na kuzura na ŵanthu ŵakufikapo awo ŵakate ŵaŵenge na mazaza pa vyamoyo vinyake vyose.—Gen. 1:27, 28.

3. (a) Kasi Adamu na Eva ŵakeneranga kucita vici kuti Ciuta waŵatumbike? Kweni kasi cikacitika nchivici? (b) Kasi tidumbiskanenge mafumbo wuli?

³ Kuti ŵapokere vitumbiko ivi, Adamu na Eva ŵakeneranga kupulikira Yehova na kuzomerezga muwuso wake. (Gen. 2:15-17) Ŵalutilirenge kuŵa ŵakugomezgeka kwa Ciuta, mphanyi ndipo ŵakacita vyose ivyo iyo wakakhumbanga. Cacitima nchakuti ŵakapusikika na Satana, “njoka ya papo kale,” ndipo ŵakabudira Ciuta. (Uvu. 12:9; Gen. 3:1-6) Kasi ŵanakazi ŵakhwaskika wuli na ucigaluka uwu? Kasi ŵanakazi ŵakopa Ciuta ŵakafiska vici mu nyengo yakale? Cifukwa wuli tingayowoya kuti ŵanakazi Ŵacikhristu mazuŵa ghano ni ‘wumba ukuru’?—Sal. 68:11.

4. Kasi ni njani uyo wakapika mulandu cifukwa ca kwananga kwa Adamu na Eva?

⁴ Adamu wati wafumbika cifukwa ico wakagalukira, wakajikhungulufya. Iyo wakati: “Mwanakazi mweneuyu mukandipa kuti wakhalenge nane, ndiye wakandipa vya khuni, nkharya.” (Gen. 3:12) Adamu wakatondeka kuzomera kwananga kwake. Wakafyulira mulandu mwanakazi uyo Ciuta wakamupa. Kweniso wakafyulira mulandu Ciuta, uyo ni Mupi wacitemwa. Wose ŵaŵiri, Adamu na Eva, ŵakananga, kweni Adamu ndiyo wakapika mulandu. Lekani mpositole Paulosi wakalemba kuti “kwizira mwa munthu yumoza [Adamu] kwananga kukanjira mu caru ndipo nyifwa kwizira mu kwananga.”—Rom. 5:12.

5. Kasi nchivici ico cacitika cifukwa cakuti Ciuta wazomerezga kuti ŵanthu ŵajiwuse ŵekha?

⁵ Satana wakakhorweska ŵanthu ŵaŵiri ŵakwamba aŵa kuti ŵagomezge kuti Yehova wakwenera yayi kuŵa Fumu yawo. Ivi vikapangiska kuti paŵe fumbo lakuzirwa comene lakuti: Kasi ni njani uyo ngwakwenelera kuwusa? Kuti wazgore fumbo ili, Ciuta wakazomerezga kuti ŵanthu ŵajiwuse ŵekha kwa kanyengo. Wakamanya kuti para pajumpha nyengo ŵatondekenge. Kwa vyaka mahandiredi ghanandi, ŵanthu ŵatambuzgika comene na muwuso wa ŵanthu. Mu vyaka 100 ivyo vyajumpha, ŵanthu 100,000,000 ŵambura mulandu ŵali kufwa cifukwa ca nkhondo. Pa ŵanthu aŵa pali ŵanalume, ŵanakazi, na ŵana. Ntheura pali ukaboni wakukwana wakuti “nkhwa munthu uyo wakwenda cara kurunjika mendero ghake.” (Yer. 10:23) Pakumanya fundo iyi, ise tikuzomera kuti Yehova waŵe Fumu yithu.—Ŵazgani Zintharika 3:5, 6.

6. Mu vyaru vinandi, kasi ŵanthu ŵakuŵawona wuli ŵanakazi?

⁶ Ŵanalume na ŵanakazi wuwo ŵatambuzgika mu caru ici, ico cili mu nkhongono za Satana. (Muph. 8:9; 1 Yoh. 5:19) Kutambuzga ŵanakazi ndimoza la masuzgo ghakuru. Pa caru cose, pafupifupi ŵanakazi 30 pa 100 ŵaliwose, ŵakuphara kuti ŵatimbika na afumu ŵawo panji vibwezi vyawo. Mu vigaŵa vinandi, ŵanaŵanalume ŵakutemweka cifukwa ca cigomezgo cakuti ndiwo ŵalutizgenge mtundu na kupwelelera ŵapapi ŵawo ŵacekuru na ŵagogo ŵawo. Mu vyaru vinyake, ŵanthu ŵakuwona kuti ŵanaŵanakazi mbakuzirwa pacoko, ndipo nthumbo zinandi izo zikufumiskika zikuŵa za ŵanaŵanakazi kuluska za ŵanaŵanalume.

7. Kasi Ciuta wakakhumbanga kuti vinthu viŵe wuli ku ŵanalume na ŵanakazi?

⁷ Ciuta wakukondwa yayi para ŵanakazi ŵakutambuzgika. Iyo wakucita nawo vinthu mwaurunji kweniso wakuŵawona kuti mbakuzirwa. Yehova wakalenga Eva kuti waŵe muzga wa Adamu yayi. Eva wakaŵa wakufikapo ndiposo wakaŵa na mikhaliro yiwemi yinandi kuti waŵe movwiri wa Adamu. Lekani paumaliro wa mazuŵa ghankhondi na limoza ghakulengera vinthu, Ciuta “wakawona vyose ivyo wakavilenga, ndipo wonani, vikaŵa viwemi  comene.” (Gen. 1:31) Nadi, “vyose” ivyo Yehova wakavilenga vikaŵa “viwemi comene.” Wakakhumbanga kuti vinthu viŵe makora ku ŵanalume na ŵanakazi wuwo.

8. (a) Longosorani umo nkharo ya ŵanthu yiliri mazuŵa ghano. (b) Mu mdauko wose, kasi Ciuta walongora kuti wakutemwa ŵanthu wuli?

⁸ Nkharo ya ŵanalume na ŵanakazi yikamba kunangika ŵanthu ŵakati ŵagaluka mu Edeni. Mu vyaka 100 ivyo vyajumpha, nkharo ya ŵanthu yanangika comene. Baibolo likayowoyerathu kuti nkharo ziheni zizarenge comene mu “mazuŵa ghaumaliro.” Kwananga kwazara comene mwakuti izi zaŵa nadi “nyengo zinonono.” (2 Tim. 3:1-5) Ndipouli, mu mdauko wose wa ŵanthu, “Yehova” walongora kuti wakutemwa ŵanalume na ŵanakazi awo ŵakumugomezga, ŵakupulikira malango ghake, ndiposo awo ŵakujipeleka kwa iyo pakuŵa Fumu yawo.—Ŵazgani Salmo 71:5.

9. Kasi mbanthu ŵalinga awo ŵakapona Ciwowota? Cifukwa wuli ŵakapona?

⁹ Apo Ciuta wakaparanyira ŵanthu ŵaheni na Ciwowota mu nyengo ya Nowa, mbanthu ŵacoko comene awo ŵakapona. Usange ŵakuru na ŵanung’una ŵa Nowa ndiposo ŵadumbu ŵake ŵakaŵa kuti ŵacali ŵamoyo mu nyengo yira, nawo ŵakafwa na maji. (Gen. 5:30) Kweni unandi wa ŵanakazi na wa ŵanalume awo ŵakapona Ciwowota ukayananga waka. Ŵanthu awo ŵakapona ŵakaŵa Nowa, muwoli wake, ŵana ŵake ŵanalume ŵatatu, na ŵawoli ŵawo. Ŵakapona cifukwa cakuti ŵakawopanga Ciuta kweniso ŵakacitanga khumbo lake. Ŵanthu mabiliyoni ghanandi awo ŵaliko sono ŵali kufuma ku ŵanthu ŵankhondi na ŵatatu aŵa, ŵeneawo Yehova wakaŵa nawo.—Gen. 7:7; 1 Pet. 3:20.

10. Cifukwa wuli Yehova wakawovwiranga na kuvikilira ŵanakazi ŵa ŵateŵeti ŵake ŵakugomezgeka?

¹⁰ Vyaka vikati vyajumphapo, Ciuta wakawovwira na kuvikilira ŵanakazi ŵa ŵateŵeti ŵake ŵakugomezgeka ŵa mu nyengo yakale. Iwo ŵakakhumbanga vinandi yayi mu umoyo wawo, ntheura ŵakanyunyutanga yayi. Lekani Yehova wakaŵatumbika. (Yuda 16) Mwaciyelezgero, Sara, muwoli wa Abrahamu, wakanyunyuta yayi apo iyo lumoza na mfumu wake ŵakaleka msumba usambazi wa Uri na kwamba kukhala mu mahema mu caru cinyake. M’malo mwake, Sara “wakapulikiranga Abrahamu, wakamucemanga ‘fumu.’” (1 Pet. 3:6) Kweniso ghanaghanirani vya Rabeka, uyo wakaŵa thumbiko lakufuma kwa Yehova ndiposo wakaŵa muwoli muwemi. Nchakuzizika yayi kuti mfumu wake, Yisake, “wakamutemwa . . . wakasanguluskika panyuma pa nyifwa ya ŵanyina.” (Gen. 24:67) Tili ŵakukondwa comene kuti pakati pithu pali ŵanakazi ŵakopa Ciuta awo ŵali nga ni Sara na Rabeka.

11. Kasi ŵazamba ŵaŵiri Ŵacihebere ŵakalongora wuli cikanga?

¹¹ Mu vyaka ivyo Ŵaisrayeli ŵakaŵira ku wuzga ku Eguputo, ŵakandana comene. Ntheura Faro wakalangura kuti ŵanaŵanalume wose ŵa Ŵahebere ŵakomekenge para ŵababika waka. Ndipouli, ŵazamba ŵaŵiri Ŵacihebere, Shifra na Pua, awo ŵakwenera kuti ŵakaŵa ŵalara ŵa ŵazamba, mwacikanga, ŵakakana kukoma ŵana cifukwa cakuti ŵakawopanga Yehova. Ntheura wakaŵapa zimbumba.—Ex. 1:15-21.

12. Kasi ni vinthu wuli vyapadera ivyo Debora na Yayeli ŵakacita?

¹² Mu nyengo ya ŵeruzgi ŵa Israyeli, mwanakazi munyake uyo Ciuta wakamovwira na kumuvikilira, wakaŵa nchimi yanakazi Debora. Wakaciska Mweruzgi Baraki na kovwira Ŵaisrayeli kuti ŵafwatuke ku nthambuzgo. Wakacima kuti uyo wazamulumbika para Ŵakenani ŵathereskeka ni Baraki yayi. M’malo mwake, Ciuta wakeneranga kupeleka Sisera, mulara wa ŵasilikari ŵa Kenani, “mu woko la mwanakazi.” Ivi ndivyo vikacitika nadi apo mwanakazi uyo wakaŵa Muisrayeli yayi, zina lake Yayeli, wakamukoma.—Ŵeru. 4:4-9, 17-22.

13. Kasi Baibolo likutiphalira vici vya Abigelu?

 ¹³ Abigelu, uyo wakaŵako vyaka 1,100 pambere Khristu wandize, nayo wakacita cinthu capadera comene. Wakaŵa na umanyi, peneapo mfumu wake, Nabala, wakaŵa wamsinjiro, kweniso cindere. (1 Sam. 25:2, 3, 25) Davide na ŵanalume ŵake ŵakapwelelera vyakuŵeta vya Nabala, kweni apo ŵakamupempha vinthu vyakukhumbikwa, “iye wakaŵasunjizga” ndipo wakaŵapa kalikose yayi. Davide wakakwiya comene na ivi ndipo wakakhumbanga kukakoma Nabala na ŵanthu ŵake wose. Abigelu wakati wapulika, wakatora vyakurya na vyakumwa kuluta navyo kwa Davide na ŵanthu ŵake, ntheura wakawovwira kuti ndopa zileke kuthiskika. (1 Sam. 25:8-18) Davide wakaphalira Abigelu kuti: “Wacindikike Yehova Ciuta wa Israyeli, uyo wakatuma iwe muhanya uno kwizakakumana nane!” (1 Sam. 25:32) Nabala wakati wafwa, Davide wakatora Abigelu kuti waŵe muwoli wake.—1 Sam. 25:37-42.

14. Kasi ŵanaŵanakazi ŵa Shalumu ŵakawovwira pa mulimo wuli? Kasi ŵadumbu ŵakucita wuli vinthu mwakuyana na ŵanakazi aŵa mazuŵa ghano?

¹⁴ Ŵanalume, ŵanakazi na ŵana ŵanandi ŵakafwa apo ŵasilikari ŵa Babuloni ŵakaparanyira Yerusalemu na tempile lake mu 607 B.C.E. Viliŵa vya msumba uwu vikazengekaso mu 455 B.C.E. ndipo Nehemiya ndiyo wakalaŵiliranga mulimo uwu. Pa ŵanthu awo ŵakawovwira pakuzengaso viliŵa, pakaŵa ŵanaŵanakazi ŵa Shalumu, karonga wa hafu yinyake ya cigaŵa ca Yerusalemu. (Neh. 3:12) Ŵakagwira nchito yapasi kwambura kunyunyuta. Mazuŵa ghano napo, ŵadumbu awo mu nthowa zakupambanapambana ŵakovwira na mtima wose pakuzenga malo ghakusoperapo, tikuŵawonga comene.

15. Kasi Ciuta wakamupa mulimo wuli Mariya?

¹⁵ Pambere Yesu wandababike, kweniso wakati wababika, Yehova wakapa ŵanakazi ŵanandi milimo yiwemi. Yumoza wawo wakaŵa mwali, zina lake Mariya. Iyo na Yosefe ŵakapangana kuti ŵatoranenge. Kweni pambere ŵandatorane, mwamunthondwe Mariya wakaŵa na nthumbo mwa mzimu utuŵa. Cifukwa wuli Ciuta wakasankha iyo kuti waŵe mama wa Yesu? Tikukayika yayi kuti wakaŵa na mikhaliro yiwemi yauzimu iyo yikaŵa yakukhumbikwa pakulera mwana wake wakufikapo kwambira pa wanici mpaka ku ulara. Ukaŵa mwaŵi wapadera comene kuŵa mama wa munthu mukuru kuluska wose awo ŵali kuŵapo pano pa caru capasi.—Mat. 1:18-25.

16. Yowoyani ciyelezgero ico cikulongora kuti Yesu wakacitanga vinthu mwalusungu ku ŵanakazi.

¹⁶ Yesu wakaŵa walusungu comene ku ŵanakazi. Mwaciyelezgero, ghanaghanirani vya mwanakazi uyo wakasulura ndopa kwa vyaka 12. Wakizira kumasinda kwa Yesu mu mzinda wa ŵanthu na kukora laya la Yesu lakuwaro. M’malo mwa kumukalipira, mwalusungu Yesu wakati: “Wamwana, cipulikano cako cakucizga. Luta mu mtende, ndipo uŵe makora ku ulwari wako wakofya.”—Mrk. 5:25-34.

17. Kasi pa Pentekoste mu 33 C.E. pakacitika munthondwe wuli?

¹⁷ Ŵanakazi ŵanyake awo ŵakaŵa ŵasambiri ŵa Yesu ŵakateŵeteranga iyo na ŵapositole ŵake. (Luka 8:1-3) Pa Pentekoste mu 33 C.E., ŵanalume na ŵanakazi pafupifupi 120 ŵakapokera mzimu wa Ciuta mu nthowa yapadera. (Ŵazgani Milimo 2:1-4.) Cakucitika ici cikayowoyekerathu mu mazgu agha, ghakuti: “[Ine Yehova] ndamkupungulira mzimu wane pa ŵanthu wose; ŵana ŵinu ŵanalume na ŵana ŵinu ŵanakazi ŵamkucima . . . Nanga ndi pa ŵateŵeti ŵinu na ŵateŵetikazi . . . ndipungulirenge mzimu wane.” (Joel 2:28, 29) Munthondwe uwu ukacitika pa zuŵa la Pentekoste, ndipo ukalongora kuti Ciuta waleka kovwira na kuvikilira mtundu wakugaluka wa Israyeli na kwamba kovwira na kuvikilira “Israyeli wa Ciuta.” Mu “Israyeli wa Ciuta” muli ŵanalume na ŵanakazi. (Gal. 3:28; 6:15, 16) Ŵanaŵanakazi ŵanayi ŵa Filipu mupharazgi, nawo ŵakaŵa Ŵakhristu awo ŵakapharazganga mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira.—Mil. 21:8, 9.

18, 19. (a) Pa nkhani ya kusopa kwaunenesko, kasi Ciuta wapeleka mwaŵi wuli ku ŵanalume na ŵanakazi wuwo? (b) Kasi wamasalimo wakati wuli pa nkhani ya ŵanakazi awo ŵakupharazga makani ghawemi?

¹⁸ Kuumaliro wa vyaka vya m’ma 1800, ŵanalume na ŵanakazi ŵacoko waka ŵakafwilirapo comene kuti ŵasopenge Ciuta mwaunenesko. Iwo ŵakaŵa ŵakwamba pa ŵanthu awo ŵakufiska mazgu gha ucimi gha Yesu, ghakuti: “Makani ghawemi agha gha ufumu, ghazamupharazgika mu caru cose kuti uŵe ukaboni ku mitundu yose; penepapo ndipo umaliro wizenge.”—Mat. 24:14.

¹⁹ Gulu la Ŵasambiri ŵa Baibolo ilo pakwamba likaŵa licoko waka, lakura comene. Mazuŵa ghano, lafika pa Ŵakaboni ŵa Yehova pafupifupi 8,000,000. Ŵanthu ŵanyake ŵakujumpha 11,000,000 ŵakiza ku Cikumbusko ca Nyifwa ya Yesu. Ŵanandi ŵakaŵa ŵanakazi. Kweniso pa caru cose capasi ŵanakazi awo ŵakupharazga makani ghawemi gha Ufumu nyengo zose ŵalipo 1,000,000. Nadi, Ciuta wapeleka mwaŵi ku ŵanakazi ŵakugomezgeka wa kovwira pakufiska mazgu gha wamasalimo, ghakuti: “Yehova wakulangura dango; wumba wa [‘ŵanakazi,’ NW] awo ŵakathuwuska makani ngukuru.”—Sal. 68:11.

20. Kasi tingasambira nkhani wuli pa Nyengo Yakusopera ya Mbumba panji pa sambiro la taŵene?

²⁰ Mu nkhani iyi, tingafiska yayi kulemba ŵanakazi wose ŵakugomezgeka awo ŵakuzunulika mu Baibolo. Kweni tose tingaŵazga vya iwo mu Baibolo na mu nkhani zinyake izo zili kulembeka mu mabuku ghithu. Mwaciyelezgero, tingaghanaghanirapo vya kugomezgeka kwa Rute. (Ruth 1:16, 17) Para tingaŵazga buku la mu Baibolo la Esther, uyo wakaŵa Fumukazi, na nkhani zinyake zakukhwaskana na iyo, nase tingakhozga cipulikano cithu. Tingasanga candulo usange tingapanga ndondomeko yakuti tisambirenge nkhani nga ni izi pa Nyengo Yakusopera ya Mbumba yithu. Usange tili tekha, tingasambira nkhani izi pa sambiro la taŵene.

21. Kasi ŵanakazi ŵakopa Ciuta ŵalongora wuli kuti mbakujipeleka mu nyengo zakusuzga?

²¹ Tikukayika yayi kuti Yehova wakutumbika mulimo wa kupharazga wa ŵadumbu na kuŵawovwira para ŵasuzgika. Mwaciyelezgero, cifukwa cakuti Ciuta wakaŵawovwira, ŵanakazi ŵakopa Ciuta ŵakalutilira kuŵa ŵakugomezgeka mu nyengo ya Nazi na mu muwuso wa Cikomyunizimu apo ŵanandi ŵakasuzgika ndipo ŵanji ŵakakomeka cifukwa ca kupulikira Ciuta. (Mil. 5:29) Mazuŵa ghano, nga umo vikaŵira kale, ŵadumbu kweniso tose, tikukhozgera muwuso wa Ciuta. Nga umo vikaŵira na Ŵaisrayeli, Yehova wakutiphalira kuti: “Ungopanga, ndine tindikovwire.”—Yes. 41:10-13.

22. Kasi tikulindilira kuti tizamucita mulimo wuli munthazi?

²² Sonosono apa, ŵanalume na ŵanakazi ŵakopa Ciuta ŵazamuzgora caru capasi kuŵa paradiso na kovwira ŵanthu ŵanandi awo ŵazamuwuskika kuti ŵasambire khumbo la Yehova. Mpaka pa nyengo iyo, kwali ndise ŵanalume kwali ŵanakazi, tiyeni tilutilire kuzirwiska mwaŵi uwo tili nawo wa kumuteŵetera “na mtima umoza.”—Zef. 3:9.