‘Malango Ghakaŵa Nga Ni Mulindaŵana’

KASI mbana ŵalinga awo ŵakumanya kuzirwa kwa malango ndiposo cilango? Mbanandi yayi. Kwa iwo, malango ngakuvuska. Ndipouli awo ŵali na mulimo wa kovwira ŵana, ŵakumanya kuti kuŵalaŵilira nkhwakukhumbikwa comene. Ndipo para ŵakura, ŵana ŵanandi ŵakuzakamanya kuzirwa kwa ulongozgi uwo ŵakapokera. Mpositole Paulosi wakayelezgera ubwezi uwo ukwamba waka pakati pa Yehova Ciuta na ŵanthu ŵake, na munthu uyo wakuvikilira ŵana.

Ŵakhristu ŵanyake ŵakwambilira ŵa mu cigaŵa ca Galatiya, mu Roma, ŵakakoserezganga fundo yakuti Ciuta wakatemwanga ŵanthu ŵekha awo ŵakapulikiranga Dango ilo wakapeleka  kwa Ŵaisrayeli kwizira mwa Mozesi. Mpositole Paulosi wakamanya kuti fundo iyi yikaŵa yautesi cifukwa Ciuta wakapeleka mzimu wake ku ŵanthu awo ŵakaŵa kuti ŵandalondezgepo dango la Ciyuda. (Milimo 15:12) Ntheura Paulosi wakanyolora kaghanaghaniro kawo kakubudika kwizira mu ciyelezgero. Mu kalata iyo wakalembera Ŵagalatiya, Paulosi wakati: “Malango ghakaŵa nga ndi mulindaŵana wakutitolera kwa Khristu.” (Ŵagalatiya 3:24) Munthu munyake wakusambira comene wakati: “Mulindaŵana wakaŵanga wakuzirwa comene kale.” Kumanya fundo iyi kungatovwira kupulikiska fundo iyo mpositole Paulosi wakayowoyanga.

Mulindaŵana Ndiposo Milimo Yake

Ŵalindaŵana ŵakaŵa ŵanchito ŵa ŵanthu ŵasambazi ku Girisi, Roma, ndiposo nanga ni Ŵayuda. Mulimo wawo ukaŵanga wa kulaŵilira ŵana kufuma pa ubonda mpaka apo ŵakaŵiranga ŵanyamata. Kanandi mulindaŵana wakaŵanga muzga wakugomezgeka ndiposo mulara mu vilimika. Wakalindanga mwana kulikose mwakuti wawoneseske kuti ngwakuvikilirika, ndiposo kuti vinthu ivyo dada wakakhumbiranga mwana vikulondezgeka. Zuŵa lose, mulindaŵana wakapelekezganga mwana kulikose uko wakalutanga, kumupwelelera kuti wawonekenge makora, na kuluta nayo ku sukulu. Kanandi wakamuyegheranga mabuku ndiposo vinthu vinyake, ndipo wakalaŵiliranga umo masambiro ghake ghakenderanga.

Mulindaŵana wakaŵanga msambizgi wa sukulu yayi. M’malo mwa kusambizga mwana visambizgo vya ku sukulu, mulindaŵana wakawoneseskanga waka kuti ulongozgi wa dada ukulondezgeka. Ndipouli, wakamusambizganga kwizira mu udangiliri na cilango. Ivi vikasazgangapo kumusambizga nkharo yiwemi, kumucenya ndiposo nanga nkhumuthyapula para walongora nkharo yiheni. Ndipouli, amama na adada ŵa mwana ndiwo ŵakaŵanga ŵasambizgi ŵake ŵakwamba. Kweni apo mwana wakakulanga, mulindaŵana ndiyo wakamusambizganga umo wanganyoloskeranga thupi lake pakwenda pa msewu, umo wangavwalira munjilira wake, umo wangakhalira pasi, ndiposo umo wangaryeranga. Wakamusambizgangaso kuti  wayimilirenge para ŵalara ŵakunjira mu nyumba iyo wali, kuti watemwenge ŵapapi ŵake, na vinyake vyantheura.

Munthu wavinjeru wa ku Girisi zina lake Plato (uyo wakaŵako mu 428-348 B.C.E.) wakagomezga kuti pakakhumbikwiranga munthu wakuti walaŵilirenge vyakukhumba vya ŵanici. Iyo wakalemba kuti: “Nga ni umo mberere panji vyakuŵeta vyose ivyo ŵakucita kuliska vingakhalira yayi kwambura muliska, ntheura pera ŵana ŵangakhala yayi kwambura mulindaŵana, nesi ŵazga kwambura bwana.” Kaghanaghaniro aka kangawoneka kuŵa kakutalulira, kweni ndimo Plato wakawoneranga.

Pakuti ŵalindaŵana ŵakaŵanga lumoza na ŵana palipose apo ŵali, ŵakawonekanga kuŵa ŵakukandilizga, ndiposo ŵankhaza. Ŵana ŵakawonangaso kuti iwo ŵakaŵanenanga kwambura vifukwa vyakwenelera kweniso pa tunthu twawakawaka. Nangauli vikaŵa nthena mulindaŵana wakavikiliranga mwana pose paŵiri, mwakuthupi ndiposo kumusambizga makhaliro ghawemi. Munthu munyake wakumanya mdauko zina lake Appian, wa mu vilimika vyapakati pa 100 na 200 C.E. wakalemba nkhani ya mulindaŵana munyake. Mulindaŵana uyu, wakavikiliranga mwana ku vigeŵenga mwa kumukora musingo pakuluta nayo ku sukulu. Wakati wakana kumutaya mwana yura, wose ŵaŵiri ŵakakomekera lumoza.

Nkharo zaukazuzi zikathandazgika comene mu caru ca Girisi. Ŵana, comenecomene ŵanyamata, ŵakakhumbikwiranga kuvikilirika comene ku ŵanthu ŵakukolelera ŵana. Ntheura, ŵalindaŵana nawo ŵakanjiranga mu kilasi cifukwa cakuti ŵasambizgi ŵanandi ŵakaŵanga ŵambura kugomezgeka. Munthu wa ku Girisi, zina lake Libanius, wa mu vilimika vyapakati pa 300 na 400 C.E., wakayowoya kuti ŵalindaŵana ŵakaŵa na mulimo wa “kulinda mwana” na “kucimbizga ŵanthu awo ŵakamutemwa mwambura kwenelera. Ŵalindaŵana ŵakawoneseskangaso kuti ŵanthu ŵaheni ŵaleke kuseŵera na ŵanyamata ŵawo.” Ŵalindaŵana ŵanandi ŵakacindikikanga na ŵana awo ŵakaŵavikiliranga. Pa nkhwici zinandi pakalembekanga mazgu gha ŵana awo ŵakaŵa kuti ŵakura, ŵeneawo ŵakawonganga mulimo wa ŵalindaŵana ŵawo ŵati ŵafwa.

Dango Likaŵa nga Ni Mulindaŵana

Cifukwa wuli mpositole Paulosi wakayaniska Dango ilo Ciuta wakapeleka kwizira mwa Mozesi na mulindaŵana? Nchivici ico cikupangiska ciyelezgero ici kuŵa cakwenelera comene?

Fundo yakwamba njakuti Dango likavikiliranga ŵanthu. Paulosi wakalongosora kuti Ŵayuda ‘ŵakakakikanga pasi pa Malango.’ Vikaŵa nga ni para ŵakavikilirikanga na mulindaŵana. (Ŵagalatiya 3:23) Dango likakhwaskanga kanthu kalikose pa umoyo wawo. Likaŵalongozganga nanga mpha nkhani ya makhumbiro ghawo gha thupi. Dango likalongozgangaso nkharo yawo ndipo likalutilira kuŵacenya para ŵabuda, na kupangiska kuti Muisrayeli waliyose wamanyenge maubudi ghake.

Dango likaŵavikilirangaso ku vinthu viheni, nga ni kasopero ka mitundu yakuŵazingilizga ndiposo mikhaliro yiheni. Mwaciyelezgero, dango la Ciuta lakuti Ŵaisrayeli ŵaleke kutolerana na ŵanthu ŵa mitundu yinyake likawovwira kuti mtundu wose uŵe utuŵa mwauzimu. (Duteronome 7:3, 4) Malango agha ghakapangiskanga kuti ŵanthu ŵa Ciuta ŵalutilire kuŵa ŵatuŵa mwauzimu na kuŵawovwira kuti ŵamanye Mesiya. Ipo Dango likaŵa nadi cilongolero ca citemwa ca Ciuta. Mozesi wakaŵakumbuska Ŵaisrayeli ŵanyake kuti: “Umo munthu wakulangira mwana wake, ntheura Yehova Ciuta winu wakumulangirani imwe.”—Duteronome 8:5.

Cigaŵa cakuzirwa comene ca ciyelezgero ca mpositole Paulosi cikaŵa cakuti mulimo wa mulindaŵana ukaŵa wa nyengo yicoko waka. Para mwana wakula wakaŵangaso pasi pa mazaza gha mulindaŵana wake yayi. Mugiriki munyake wakumanya mdauko, zina lake Xenophon (uyo wakaŵako mu 431-352 B.C.E.) wakalemba kuti: “Para munyamata waŵa mulara, ŵapapi ŵake ŵakamufwaturanga ku mazaza gha [mulindaŵana] wake na ku [msambizgi] wake; pa nyengo iyi wakaŵangaso pasi pawo yayi kweni wakaŵanga mwanangwa.”

Ndimo Dango ilo Ciuta wakapeleka kwizira mwa Mozesi nalo likaŵira. Mulimo wake ukaŵa wa nyengo yicoko waka. Likaŵako cifukwa ca “mapuvyo, yisuke yize mphapu [Yesu Khristu].” Mpositole Paulosi wakalongosora kuti kwa Ŵayuda, Malango ghakaŵa nga ni ‘mulindaŵana wakuŵatolera kwa Khristu.’ Kuti Ŵayuda ŵa mu nyengo ya Paulosi ŵapokere lusungu lwa Ciuta ŵakeneranga kumanya mulimo wa Yesu pa kufiska khumbo la Ciuta. Para ŵamanya waka mulimo wa Yesu, mulimo wa mulindaŵana ukafiskikanga.—Ŵagalatiya 3:19, 24, 25.

 Dango ilo Ciuta wakapeleka kwa Ŵaisrayeli likaŵa lakufikapo. Dango ili likafiska cilato ico Ciuta wakalikhazikiskira, cakuti livikilire ŵanthu ŵake na kuŵamanyiska mikhaliro yake yapacanya. (Ŵaroma 7:7-14) Dango likaŵa mulindaŵana muwemi. Nangauli vikaŵa nthena, kwa ŵanyake awo ŵakavikilirikanga na Dango ili, ivyo ilo likakhumbanga vikawonekanga nga ni mphingo. Ntheura, Paulosi wakalemba kuti nyengo yakuŵikika ya Ciuta yikati yafika, ‘Khristu wakatiwombora ku nthembo ya Malango.’ Dango likaŵa ‘nthembo’ mu ghanoghano lakuti Ŵayuda ŵakaŵa ŵambura kufikapo, ntheura ŵakate ŵafiskenge yayi kulondezga vyose ivyo dango likakhumbanga. Dango likakhumbanga kuti Ŵayuda ŵalondezge mwakupwelelera vinthu vyakukhwaskana na kusopa. Para Muyuda wazomerezga waka sembe yakuwombora ya Yesu, kuskepeleraso ku malango gha mulindaŵana kukaŵa kwambura kukhumbikwa.—Ŵagalatiya 3:13; 4:9, 10.

Ntheura cilato ca Paulosi pakuyaniska Dango la Mozesi na mulindaŵana, cikaŵa cakuti wadidimizge mulimo wa Dango kweniso kuti mulimo uwu ukaŵa wa nyengo yicoko waka. Kuti munthu wapokere lusungu lwa Yehova kuti vikuthemba pa kupulikira Dango lira cara, kweni kumanya na kupulikana na Yesu.—Ŵagalatiya 2:16; 3:11.

[Bokosi/Cithuzithuzi pa peji 21]

“ŴAKUMUSUNGILIRA” NA ‘ŴAKUMUPWELELERA’

Padera pa kulemba za mulindaŵana, mpositole Paulosi wakayowoyaso viyelezgero vya “ŵakumusungilira” na ‘ŵakumupwelelera.’ Pa Ŵagalatiya 4:1, 2, tikuŵazga kuti: “Kweni nkhuti uyo ndi muhaliri, para wacali mwanici, kuti wakupambana na muzga na kacoko cara, nanga ndi mweneco wa vyose; kweni wali pasi pa ŵakumusungilira na kumupwelelera, yisuke yize nyengo iyo yili kwimikika na wiske.” Milimo ya “ŵakumusungilira” na ‘ŵakumupwelelera’ yikaŵa yakupambana na ya ŵalindaŵana, kweni fundo iyo Paulosi wakakhumbanga kuyowoya yikaŵa yimoza.

Pasi pa dango la Ŵaroma, ‘wakumusungilira’ wakasankhikanga mwa dango kuti ŵalaŵilirenge mwana muranda na kumusangira ndarama mpaka waŵe mulara. Mwantheura, Paulosi wakati nangauli mwana uyu wakuyowoyeka kuti ni “mweneco” wa viharo vyake, kweni pa nyengo yakuti wacali mwanici wakaŵanga na nkhongono yayi pa ivyo, nga ni umo wakaŵiranga muzga.

Ku lwande linyake, ‘wakumupwelelera’ ndiyo wakalaŵiliranga umo vinthu vikenderanga pa nyumba. Munthu Ŵaciyuda wakumanya mdauko zina lake Flavius Josephus, wakati mwanalume munyake wacinyamata zina lake Hyrcanus wakapempha adada ŵake kalata ya kuzomerezga uyo wakamupweleleranga kuti wamupe ndarama zakuti wakagulire cilicose ico wakakhumbanga.

Ntheura, kuŵa pasi pa mulindaŵana, ‘wakumusungilira,’ panji pasi pa ‘wakumupwelelera’ kukimiranga kuti munthu uyo wali pasi pa mazaza gha ŵanthu aŵa, wakaŵavyanga wanangwa pa nyengo ya wanici. Mwana ŵakalongozgekanga na ŵanji mpaka pa nyengo yakuŵikika na adada ŵake.

[Cithuzithuzi pa peji 19]

Cithuzithuzi ca mulindaŵana wali na ndodo yake, ico cili pa ciŵiya ca kale ca ku Girisi

[Kulongosora Cithuzithuzi]

National Archaeological Museum, Athens

[Cithuzithuzi pa peji 19]

Cithuzithuzi ca cakucitika ico cili kujambulika pa kapu ca mu nyengo yapakati pa 400 na 500 B.C.E., ico pali mulindaŵana (uyo wali na ndodo) mweneuyo wakulaŵilira apo mwana wakusambizgika ndakatulo na kwimba

[Kulongosora Cithuzithuzi]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY