Kasi Ahasuweru themba la Peresiya uyo wakuzunulika mu buku la Esther wakaŵa njani?

▪ Buku la Esther likuti, Ahasuweru wakasankha mwali Waciyuda zina lake Esitere kuŵa fumukazi yake, ndipo Esitere uyu wakaponoska ŵanthu ŵakwake kuti ŵaleke kukomeka. Kwa nyengo yitali, nkhwantha zakusanda mdauko zikaŵa na maghanoghano ghakupambanapambana pakukhwaskana na Ahasuweru uyo wakaŵa themba la Peresiya. Ndipouli, suzgo ili likuwoneka kuti lamara cifukwa vikuwoneka kuti Ahasuweru uyu wamanyikwa makora pakuwona mazgu agho ghakalembeka pa vipilara vya ku Peresiya vyakukumbukira ŵanthu wakufwa. Mazgu agha ghakalembeka mu viyowoyero vitatu, ndipo ghakulongora kuti Ahasuweru wakaŵa Xerxes I, mwana wa Dariyasi Mukuru (Hystaspis). Umo zina la Xerxes lili kulembekera mu malemba gha ku Peresiya, para lang’anamulika kuya mu Cihebere, likuyana na umo likalembekera mu mazgu gha Cihebere gha mu buku la Esther.

Vyose ivyo vikuyowoyeka mu buku la Esther vyakukhwaskana na Ahasuweru vikukolerana na ivyo Xerxes wakacitanga. Kufuma ku msumba wake ukuru wa Susa, ku Elamu, themba la Peresiya ili likawusangaso Mediya. Likawusanga kwambira ku India kuzakafika ku virwa vya pa nyanja ya Meditereniyani. (Esther 1:2, 3; 8:9; 10:1) Nkhwantha yinyake yakusambira, zina lake Lewis Bayles Paton yikuti: “Xerxes pera ndiyo wali kuwusapo vigaŵa ivi, palije themba linyake la Peresiya ilo lili kuwusapo malo agha. Vyose vyakuyowoya za Ahasuweru uyo wakuzunulika mu buku la Esther vikuyana waka na nkhani ya Xerxes iyo Herodotus na ŵakusanda mdauko ŵanyake Ŵacigiriki ŵakalemba.”

Kasi pali ukaboni wuli wakuti kale ku Eguputo ŵakawumbanga njerwa?

▪ Buku la Exodus likuti Ŵaeguputo ŵakawumbiskanga njerwa ŵazga ŵawo, Ŵahebere. Ŵazga ŵakeneranga kufiska njerwa izo ŵaphalirika kuti ŵawumbe pa zuŵa. Pakuwumba njerwa izi ŵakasazganga dongo na utheka.—Exodus 1:14; 5:10-14.

Mu nyengo iyo Baibolo likalembekeranga, mulimo wa kuwumba njerwa ukaŵa wakuzirwa comene ku cidikha ca Nile. Mapilara agho ŵakazengera njerwa izi ghacalipo na sono wuwo ku Egypt. Cithuzithuzi cakujambulika pa dindi la Rekhamire ku Thebes ca mu vilimika vya m’ma 1400 B.C.E., cikulongora umo ŵakawumbiranga njerwa. Dindi ili likaŵako mu nyengo yakuyanako waka na iyo vikacitikira ivyo vikuyowoyeka mu buku la Exodus.

Buku la The International Standard Bible Encyclopedia likulongosora vyakucitika ivyo vili pa cithuzithuzi, likuti: “Ŵakuteka maji pa cisimi, kuthilira dongo na kulikasa na jembe. Pamanyuma ŵakuliyegha na kuluta nalo apo ŵamuwumbira njerwa. Dongo ili ŵakuliŵika mu cikomboli ico cili pasi. Wakuwumba njerwa wakuwuskapo cikomboli ndipo njerwa yikupangika. Ŵakuyileka kuti yiwomire. Njerwa zinandi zikuwumbika ndipo para zawomira ŵakuzipakira pamoza mpaka apo ŵazamuzigwiliskira nchito. Umu ndimo ŵakucitiraso ŵanthu ŵa ku Near East.”

Viphapha vyakupambanapambana ivyo vikalembeka mu vilimika vya m’ma 2000 B.C.E. vikuyowoyaso kuti ŵazga ŵakawumbanga njerwa mwa kusazga utheka na dongo ndipo zuŵa lililose ŵakeneranga kufiska njerwa izo ŵaphalirika.

[Cithuzithuzi pa peji 22]

Cipilara ca Libwe ca Xerxes (Uyo wimilira) na Dariyasi Mukuru (Uyo wakhala pasi)

[Kulongosora Cithuzithuzi]

Werner Forman/Art Resource, NY

[Cithuzithuzi pa peji 22]

Cithuzithuzi Cakulongora umo Ŵakawumbiranga Njerwa ico Cikajamburika pa Dindi la Rekhamire

[Kulongosora Cithuzithuzi]

Erich Lessing/Art Resource, NY