Kasi umo Munthu Mwamuwonera Kakwamba Ndimo Waliri Nadi?

DOKOTALA wakafwasa mu nyumba yake kulaŵilira na kutegherezga nkhani pa TV, apo ŵakadumbiskananga na nduna ya ku Ireland. Dokotala uyu wati walaŵisiska cisko ca nduna iyi, wakawona cinthu cinyake ico cikalongora kuti nduna iyi yili na cakutupa. Pamasinda wakayiphalira kuti yikapimike mwaluŵiro ku cipatala.

Nduna iyi yati yapimika, ŵakayisanga nadi na cakutupa. Dokotala wakamanya suzgo la munthu uyu mwakumulaŵiska waka. Ntheura pera, ŵanji ŵakughanaghana kuti ŵangamanya nkharo ya munthu mwakulaŵiska umo wakuwonekera.

Kwa vilimika vinandi ŵanji ŵayezga kusanga nthowa yasayansi yakulongosolera nkharo ya munthu mwakulaŵiska waka umo wakuwonekera. Nthowa iyi yikumanyikwa kuti physiognomy. Ndipo buku la Encyclopædia Britannica likuti ni nthowa yanadi yayi yakumanyira nkharo ya munthu mwakulaŵiska waka umo cisko na thupi lake vikuwonekera. Mu vilimika vya m’ma 1800, ŵanthu ŵakusanda vya umoyo wa ŵanthu nga ni Francis Galton muvyara wa Charles Darwin, pamoza na ŵakusanda vya milandu na vya ucigeŵenga, nga ni Cesare Lombroso wa ku Italy, ŵakaghanaghanirapo nthowa zakuyana waka kweni sono zili kuluwika.

Ndipouli, ŵanthu ŵanandi ŵacali kugomezga kuti ŵangamanya nkharo ya munthu mwakulaŵiska waka umo wakuwonekera. Kasi tikwenera kugomezga ivyo tikughanaghanira munthu para tamuwona waka kakwamba?

Kweruzga Mwakulaŵiska Kawonekero

Ciyelezgero ciwemi pa nkhani ya kweruzga mwakulaŵiska kawonekero ka munthu, cikusangika mu Baibolo mu buku la Samuel wakwamba. Yehova wakatuma nchimi Samuyeli kuti yikaphakazge yumoza wa ŵana ŵa Jese kuŵa themba la munthazi la Israyeli. Tikuŵazga kuti: “Ndipo kukati, ŵakati ŵiza [ŵana ŵa Jese], iye wakalaŵiska pa Eliab, na kuti, ‘Nadi wakuphakazgika wa Yehova wali papo, pamaso pake.’ Kweni Yehova wakati kwa Samuel, ‘Ungalaŵiskanga cisko cake, panji utali wa msinkhu wake, cifukwa ndamukana; pakuti Yehova ntha wakulaŵiska umo munthu wakulaŵiskira; munthu wakulaŵiska kawonekero ka kuwaro kweni Yehova wakulaŵiska mu mtima.’” Ndimoso Samuyeli wakacitira na ŵana ŵanyake 6 ŵa Jese. Mwakupambana na maghanoghano gha Samuyeli na Jese, Ciuta wakasora Davide kuŵa themba. Davide wakaŵa mwana wa nambara 8 ndipo palije uyo wakaghanaghanangako vyakumucema kuti wize kwa Samuyeli.—1 Samuel 16:6-12.

Mazuŵa ghano napo, vinthu vindasinthe. Mu vilimika vicoko waka ivyo vyajumpha, purofesa munyake wa ku Germany, uyo wakusanda vya milandu na ucigeŵenga, wakaphalira ŵana ŵa sukulu 500 awo ŵakasambiranga vya malango kuti ŵazunure milandu ya ŵanthu ŵacilendo 12 awo ŵakiza. Ŵanji mwa iwo wakaŵa mulara wa ŵapolisi na loya wa mu caru cenecico, msungi cuma wa pa yunivesite, na ŵalaraŵalara ŵanyake ŵa boma, maloya ghanyake, na ŵalara ŵa khoti, kweniso vigeŵenga vitatu. Ŵana ŵa sukulu aŵa ŵakeneranga kuzunura nchito iyo mulendo waliyose wakamanyanga kweniso awo ŵakeneranga kugwira jele ndiposo cifukwa cake. Vyose ivi vikathembanga pa kawonekero ka ŵalendo aŵa kweniso ivyo ŵakatemwanga.

Kasi cikacitika nchivici? Pa ŵasambiri 500, ŵana 375 ndiwo ŵakafiska kulongora vigeŵenga vitatu ivi. Kweni ŵana 75, ŵakazunura kuti ŵanthu 9 ŵali kuswa malango peneapo ŵanthu aŵa ŵakaŵavya mulandu. Pa  ŵana ŵakukhalapo 50, mwana yumoza pa ŵana 7, wakati loya wakuguliska munkhwala mwambura kuzomerezgeka na boma, ndipo mwana yumoza pa ŵana ŵatatu wakati mulara wa ŵapolisi ni munkhungu. Kumanya unenesko mwakucita kughanaghanira waka kungaŵa kwakupuluska. Cifukwa wuli?

Kawonekero kangapusika

Para takumana na munthu pa nyengo yakwamba, kanandi tikuyaniska ivyo tawona pa munthu uyu na ivyo tikawona pa munthu munyake kumasinda. Ntheura, nchipusu kwamba kumweruzga mwakughanaghanira waka ivyo tikawona pa munthu munyake. Padera pa kweruzga mwakawonekero, tingeruzgaso munthu mwakuyana na caru ico wakufumira, mtundu, masambiro, panji cisopa cake.

Para ivyo tamughanaghaniranga munthu vyaŵa nga ni vyaunenesko, tingajilumba kuti teruzga makora ndipo maghanoghano ghithu ghakuti ivyo tawona pa munthu kakwamba vikuŵa vyaunenesko ghakukhazikika. Kweni kasi tikucita wuli para tamanya kuti ivyo tamughanaghaniranga munthu ni vyakubudika? Usange ndise ŵanenesko mtima, tikwenera kuleka maghanoghano ghithu ghakubudika na kupenjerezga unenesko. Para tatondeka kucita nthena ndikuti tiŵabudirenge ŵanyithu nakuti tingaŵaziyamo. Ivi vingacitika para tikughanaghana mwakujikuzga kuti vyose ivyo tayowoya vikuŵa vyaunenesko.

Kweruzga mwakuyana na kawonekero kungapwetekeska uyo weruzgika na uyo wakweruzga wuwo. Mwaciyelezgero, mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira, Ŵayuda ŵanandi ŵakakana kusanda fundo izo zikalongoranga kuti Yesu ni Mesiya. Cifukwa ŵakajintha maghanoghano ghawo pa fundo yakuti Yesu ni mwana wa kalipentara. Nangauli ŵakatoleka mtima na mazgu ghavinjeru gha Yesu na milimo yake yikuru, nipera ŵakagomezga yayi kuti ni Mesiya cifukwa ca kudemelera ku maghanoghano ghawo ghakubudika. Ici cikapangiska Yesu kuti wakapharazge kunyake, iyo wakati: “Kulikose nchimi yikucindikika, kupatulako mu caru ca kwawo na mu nyumba yake.”—Mateyu 13:54-58.

Ŵayuda ukaŵa mtundu uwo ukalindiliranga Mesiya kwa vilimika vinandi. Cifukwa ca kuzomerezga maghanoghano ghawo kuŵatondeska kuŵanika Mesiya apo wakiza, ŵakaleka kuŵa paubwezi na Ciuta. (Mateyu 23:37-39) Ivi ndivyo vikacitikiraso ŵasambiri ŵa Yesu. Ŵanthu ŵanandi cikaŵaŵira cakusuzga kugomezga kuti ŵanthu ŵacoko waka awo ŵakaŵa ŵalovi awo ŵakayuyulikanga na ŵanthu ŵakusambira ndiposo ŵalongozgi ŵa cisopa, ŵangayowoya cinthu camahara. Awo ŵakademelera pa ivyo ŵakagomezganga, ŵakataya  mwaŵi wakuŵa ŵalondezgi ŵa mwana wa Ciuta.—Yohane 1:10-12.

Ŵanji Ŵakasintha Maghanoghano Ghawo

Mu nyengo ya Yesu pakaŵa ŵanji awo ŵakajiyuyura na kusintha maghanoghano ŵati ŵajiwonera ŵekha ivyo Yesu wakacita. (Yohane 7:45-52) Ŵanji mwa ŵanthu awo ŵakasintha ŵakaŵa ŵabali Yesu, awo pakwamba ŵakaŵikangako mahara viŵi yayi kuti yumoza wa mu mbumba yawo wangaŵa Mesiya. (Yohane 7:5) Kweni cakukondweska nchakuti, pamasinda ŵakasintha maghanoghano na kwamba kumugomezga. (Milimo 1:14; 1 Ŵakorinte 9:5; Ŵagalatiya 1:19) Mwakuyana waka, apo Paulosi wakaŵa ku Romu, ŵalongozgi ŵanji ŵa fuko la Ciyuda ŵakakhumbanga kutegherezga kwa iyo m’malo mwa kugomezga waka mautesi agho ŵanthu awo ŵakatinkhanga Cikhristu ŵakathandazganga. Ŵakati ŵategherezga, ŵanji ŵa iwo ŵakazgoka Ŵakhristu.—Milimo 28:22-24.

Mazuŵa ghano, ŵanthu ŵali na maghanoghano ghakubudika ghakukhwaskana na Ŵakaboni ŵa Yehova. Cifukwa wuli? Kanandi kuti cikuŵa cifukwa cakuti ŵasanda unenesko na kuwona kuti ivyo Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakugomezga ni vyautesi yayi. Kweni ŵakutondeka kugomezga kuti cisopa ca Ŵakaboni ŵa Yehova nchaunenesko nangauli pali visopa vinandi. Para mungakumbuka, maghanoghano agha ndiwo ghakaŵa na Ŵakhristu ŵakwambilira.

Ntheura, nchakuzizika yayi kuti ŵanthu awo ŵakuyezgayezga kulondezga Yesu ŵakuŵayowoyera viheni. Cifukwa wuli? Cifukwa Yesu wakacenjezga ŵalondezgi ŵake kuti: “Muzamuŵa ŵakutinkhika na ŵanthu wose cifukwa ca zina lane.” Kweni wakaŵakhozga na mazgu ghakuti: “Uyo wazizipizga mpaka ku umaliro ndiyo wazamuponoskeka.”—Mateyu 10:22.

Pakupulikira languro la Yesu, Ŵakaboni ŵa Yehova mazuŵa ghano ŵakufwilirapo kupharazgira ŵanthu makani ghawemi gha Ufumu wa Ciuta pa caru cose. (Mateyu 28:19, 20) Awo ŵakukanirathu kutegherezga makani ghawemi, ŵakutaya mwaŵi wakuŵa pa nthowa yakuya ku umoyo wamuyirayira. (Yohane 17:3) Wuli pakuyowoya za imwe? Kasi mwenderenge waka maghanoghano ghinu panyake fundo zautesi izo mwaphalirika, panji musandenge dankha uwo mbunenesko? Kumbukani kuti: Kawonekero kangapusika ndipo maghanoghano ghangaŵa ghakubudika, kweni usange musandenge unenesko, muzamutumbika comene.—Milimo 17:10-12.

[Cithuzithuzi pa peji 11]

Ŵayuda ŵanandi ŵakakana kuti Yesu ni Mesiya cifukwa ca kudemelera pa maghanoghano ghawo ghakubudika

[Cithuzithuzi pa peji 12]

Kasi ivyo mukughanaghana vyakukhwaskana na Ŵakaboni ŵa Yehova vikujintha pa fundo zautesi panji zaunenesko?